مستند نگاری از قیام پانزده خرداد 1342
قیام 15 خرداد - تهران بر اساس گزارش های ساواک
پیش‌زمینه‌ها،چگونگی شکل‌گیری و علل و عوامل
روز چهارشنبه 15 خرداد 1342،برابر با 12 محرم 1383،حوادثی در تهران و چند شهر دیـگر کشور پدید آمد که از یک سو نقطه تلاقی جریانها و حرکتهای چند ساله اخـیر به شمار می‌آید و از سـوی دیـگر نقطه عطفی برای انقلاب اسلامی که در بهمن 1357 به پیروزی رسید. درباره این روز و قیام پانزده خرداد مقاله‌ها و کتابهای متعددی به چاپ رسیده، پیش‌زمینه‌ها،چگونگی شکل‌گیری و علل و عوامل آن به بحث و بررسی گذاشته شـده است. برخی از پژوهندگان نیز به پیامدهای قیام پاندزه خرداد پرداخته‌اند که هرکدام از آنها نتیجه مطالعات پژوهشی،و گاه میدانی است.
دراین میان آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته و یا نسبت به مـوضوعات دیـگر از دایره تحقیق و بحث،تا حدی،به دور مانده،رخدادهای خیابانی است که در طول این روز در شهرهای، مختلف،بویژه در تهران،اتفاق افتاد.البته در لابه‌لای خاطرات و نوشته‌های چاپ شده، نمونه‌هایی را می‌توان یافت که در مـحدوده یـکی از مناطق و یا خیابانها و یا در نقاطی از شهر واقعه‌ای را به تصویر می‌کشد،اما چنین تصاویری به علت پراکندگی در آثار و منابع،و تنوع زوایای نگاه نویسنده‌گان،تصویری جامع را از حوادث روز پانزده خرداد به دسـت نـمی‌دهد.
بازسازی آن وقایع تنها از اسنادی برمی‌آید که شامل گزارشهای مأموران ساواک از وقایع روز 15 خرداد است؛این گزارشها،وقایع را از دقایق اولیه صبح تا ساعات پایانی آن در برمی‌گیرد،که مأموران درباره وقایع سـطح شـهر تـهران و چند منطقه از حومه آن گزارشهایی تـهیه و بـه مـرکز ساواک ارسال کرده‌اند.بخشی از این اسناد که تنها به حوادث آن روز پرداخته،در جلد دوم مجموعه شش جلدی قیام 15 خرداد به روایت اسـناد سـاواک چـاپ و منتشر شده است.1بخش عمده آن اسناد هنوز مـنتشر نـشده است که امید می‌رود با انتشار آنها،تصویری جامع و عینی از وقایع آن روز به دست آید.
بسیاری از این اسناد،عـلاوه بـر ایـنکه تاریخ معینی دارند و نشان می‌دهند اخبار در همان‌روز گزارش شده اسـت،لحطه دقیق وقوع حادثه،اعم‌از ساعت و دقیقه،را نیز معلوم می‌کنند.به عبارتی گزارشگران ساواک،که مأموریت داشتند بـه مـحض روبـه‌رو شدن با رخدادی-اگرچه کم‌اهمیت و جزیی-و یا برخورد با تجمع و تـظاهراتی-حـتی متشکل از چند نفر-از سطح شهر گزارش تهیه کنند و در همان لحظه آن را از طریق تلفن(شهری و بی‌سیم)به مـرکز سـازمان امـنیت ارسال نمایند.
پیش از آنکه به گزارش اسناد موجود بپردازیم یادآوری چند نـکته لازمـ و در خـور ذکر است:
الف)برخی از گزارشها به رغم متعدد و متفاوت بودن،به حادثه واحدی پرداخته‌اند کـه بـه دلیـل تکراری بودنشان گزارشی در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است که نسبت به گـزارشهای دیـگر کامل‌تر،دقیق‌تر و تا حدودی جامع‌تر است.در مواقعی نیز از میان چند گزارش نسبتا شـبیه بـه هـم،متنی برگرفته و خلاصه‌شده را برگزیده‌ایم که از یک سو از بازخوانی و سودمندی یک سند تاریخی باز نـمانیم و از سـوی دیگر یک واقعه تاریخی را از جهات و دیدگاههای متعدد و گاه مختلف،برنمایانیم.
ب)به جز چـند سـند،بـقیه اسناد مربوط به روز 15 خرداد دارای چند موضوع گوناگون در چند نقطه از شهر،با زمانهای متفاوت‌اند.به سـخنی دیـگر،چند گزارش متفاوت را در برگرفته است که هرکدام از آنها،علاوه بر اینکه دربـاره یـک واقـعه جدا از دیگری آگاهی می‌دهد،معین می‌نماید که چه واقعه‌ای و در چه ساعتی از روز اتفاق افتاده است،و گـاه چـند گـزارش پی در پی موجود است که هریک از آنها درباره یک واقعه معین ارسال شـده اسـت.در این مواقع،گزارشها را باتوجه به زمان حدوث آنها تفکیک کرده و زمان مربوطه،به ذکر آنها پرداخـته‌ایم.
ج)گـزارشهایی که در تاریخ 15 خرداد 1342 تهیه شده در دو دسته قابل طبقه‌بندی است: 1-اسنادی که دارای زمـان مـعینی بوده،از وقوع حادثه‌ای در ساعت مشخصی از روز(با ذکـر لحـظه وقـوع آن)سخن گفته است.2-اسنادی که بر زمـان و سـاعت معینی دلالت نمی‌کند.از این رو در این نوشته ابتدا گزارشهایی مورد توجه قرار گرفته که زمـان حـادثه را مشخص کرده‌اند.که برخی از آنـها بـا پنج یـا ده دقـیقه فـاصله،به صورت پی در پی گزارش شده‌اند.در نـقل ایـن‌گونه از‌گزارشها سعی شده زمان آن لحاظ شود و به ترتیب زمان قید شده بـر بـالای اسناد،حوادث پشت سر هم ذکـر گردد.اسناد دیگری هـم کـه فاقد زمان معینی بوده و در دسـته دومـ قرار گرفته‌اند،در ادامه گزارش پیشین گنجانده شده است.
د)در گزارش وقایع روز 15 خرداد،حتی المـقدور،تـلاش بر این است که مـتن اصـلی حـک شده بر اسـناد نـقل شود.در این موارد،مـتن سـند داخل دو گیومه قرار داده شده،لیکن در مواقعی که متن گزارش طولانی یا تکراری است،خـلاصه شـده آن را به جای متن اصلی گنجانده‌ایم.بـا وجـود این،اضـطراب گـزارشگران سـاواک چنانکه از اسناد پیداست،مـتن به هم ریخته‌ای را به دست داده،که گاه از انسجام لازمی برخوردار نیست.بنابراین سعی شده در مـواجهه بـا این‌گونه اسناد پس از تغییراتی،گزارشی زنده نـقل گـردد.
هــ)بـه دلیـل تعدد گزارشها،و بـه مـنظور روانی آنها و ارائه تصویری ذهنی از حوادث روز 15 خرداد و نیز برای گریز از اطناب مقاله،از آوردن نام گزارشگران ساواک(فرستنده و گـیرنده)، تـاریخ حـادثه،تاریخ صدور آن و یا دیگر مشخصات صرف‌نظر و تـنها بـه نـقل مـتن اصـلی آنـها،که گاه یک جمله و گاه از دو-سه بند هم تجاوز می‌کند،بسنده شود.
15:9-در چهارسوق بزرگ(بازار)عده زیادی اجتماع کرده و شعارهایی بر له خمینی داده و یک نفر به جمعیت اظـهار داشته گویا آیت اللّه خمینی و علماء شما را گرفته‌اند.
20:9-در حدود 300 نفر در مسجد شاه(امام خمینی فعلی)اجتماع کرده‌اند.
25:9-«بعضی از افراد دوچرخه سوار در بازار به اشخاص می‌گویند روحانیون را گرفته‌اند. جمع شوید.»
-«از قم اطـلاع رسـیده روحانیون طراز اول در منزل حاجی سید احمد زنجانی مجتهد،جلسه مشورتی دارند.»
30:9-«شخصی به نام حاجی مشهدی باقر که در چهار راه عباسی خاکی مغازه دارد هم‌اکنون در محل مزبور عده‌ای را دور خود جمع‌آوری نـموده و اظـهار می‌دارد آقای خمینی را گرفته‌اند.شما باید مغازه‌های خود را بسته و تعطیل عمومی اعلام کنید.»
-در بازار عده‌ای از طرفداران آیت اللّه خمینی می‌کوشند که تمام مغازه‌ها را بـبندند.
-جـمعی از مسجد شاه بیرون آمده،بـه سـمت بازار در حال حرکت‌اند.عده‌ای هم به جمع آنان پیوستند.آنها از بازار کفاشها خارج شده و با دادن شعار«یا مرگ یا خمینی»از جلوی مسجد شاه گـذشتند.گـویا خیال دارند به مـنزل آقـای بهبهانی بروند.آنها که هم‌اکنون تعدادشان در حدود 600 نفر است شعار«یا حسین دیشب کجا بودی-از خمینی یاری کنی»را سر می‌دهند.
-عده‌ای در حدود 150 نفر در مسجد شاه اجتماع کرده بودند که قـصد داشـتند تظاهرات کنند. اما زمینه را برای این کار در داخل مسجد مساعد ندیده،از مسجد بیرون آمدند.آنها به دسته‌های عزاداری که در داخل بازار و حسینیه‌های آن مشغول عزاداری بودند،پیوسته در خیابان به راه افـتادند.
-عـده‌ای در حدود دو هـزار نفر در بازار عباس‌آباد اجتماع کرده و در حال دادن شعار«یا مرگ یا خمینی»به طرف بازار کفاشها حرکت نـموده‌اند.
-عده‌ای درحدود پنج هزار نفر در مقابل مسجد سید عزیز اللّه اجتماع کـرده شـعار«یـا مرگ یا خمینی» داده‌اند.
-متظاهرین با چوب و آجر و سنگ بعضی از دکاکین را مورد حمله قرار داده و درب و شیشه آنها را شـکسته‌اند.
35:9-عـده‌ای در حدود هزار نفر دز سبزه میدان اجتماع کرده و ضمن دادن شعار«یا مرگ یا خـمینی»مـردم را تـحریک به بستن مغازه‌ها نموده‌اند.
40:9-روضه‌خوانی منزل آیت اللّه بهبهانی تعطیل شده و از ورود اشخاص به منزل مـزبور وسیله مأمورین جلوگیری به عمل آمده است.
-چند نفر در میدان خراسان مردم را تـحریک می‌نموده‌اند که مغازه‌های خـود را تـعطیل کنند.
-عده زیادی با چوب و چماق در میدان ارک و مقابل ادارهء انتشارات و رادیو اجتماع کرده و شعارهایی برله خمینی داده‌اند.
-مأمورین پلیس در میدان ارک به متظاهران حمله کرده و آنها را متفرق نموده‌اند.
42:9-نیروی کماندوی پلیس بـا گاز اشک‌آور،متظاهرین در مقابل اداره انتشارات و رادیو را متفرق کرده و متظاهرین به طرف بازار و خیابان ناصر خسرو متواری شده‌اند.
45:9-حدود 50 نفر تظاهر کننده از میدان شاه(قیام 15 خرداد فعلی)به طرف میدان مولی در راهـ‌اند.
شـعارشان همان«یا مرگ یا خمینی»است.در طول این خیابان 50 مغازه بسته شده و صاحبانشان به سمت چهار راه عباسی می‌روند.
46:9-در میدان ارک جمعیتی به‌طور پراکنده شعارهایی به نفع خمینی داده و مأمورین پلیس در تعقیب آنـها بـوده‌اند.در این جریان یک نفر پاسبان مضروب شده که احتمال دارد فوت نماید.
-در حدود ده هزار نفر از خیابان ناصر خسرو به طرف شمال حرکت کرده و در جلوی وزارت دارایی چند نفر پاسبان را مـضروب نـموده‌اند.
-در بازار عباس‌آباد یک نفر افسر شهربانی به وسیله متظاهرین مضروب شده است.
50:9-در میدان خراسان عده‌ای مغازه‌داران را تحریک و تشویق می‌کنند که مغازه‌های خود را نبندند.
-در مـقابل اداره انـتشارات و رادیـو،متظاهرین اتومبیلها را خرد کرده و دو نـفر پاسـبان و یـک نفر افسر شهربانی را مضروب نموده‌اند.
55:9-در حدود سه هزار نفر به‌طور پراکنده از طرف چهار راه گلوبندک به طرف وزارت کشور حمله‌ور شده‌اند.
00:10-از خیابان نـاصر خـسرو تـا سبزه‌میدان،مردم دست به تظاهرات زده‌اند.پلیس در خـیابان نـاصر خسرو به سوی آنان حمله کرد.همچنین در میان مردم شایع شده که در انتهای بازار کفاشها افسری که مضروب شـده در حـال مـردن است.
-«به طرف مسجد شاه تیراندازی شد(معلوم نیست کـه این تیراندازی از سوی تظاهرکنندگان بوده یا از طرف پلیس)».پلیس مشغول متفرق کردن مردم است.مغازه‌ها بسته است.
-در جـلوی کـاخ دادگـستری جمعیت یک صد نفری تظاهرات می‌کنند.آنان به رغم اینکه تـوسط پلیـس یک بار متفر شدند،اما بار دیگر اجتماع کرده،به طرف میدان توپخانه(امام خمینی فـعلی) مـی‌روند.
-مـقابل بازار وضع غیر عادی است.مردمی که تعدادشان در حدود 600 نفر است بـه حـمله پلیـس و تیرهای هوایی آنان توجه نکرده همچنان به تظاهرات خود ادامه می‌دهند.
-فاضل نامی بـا تـلفن بـه«اکثر محافل و مجالس روحانی»در تهران خبر داد که تعدادی از روحانیون،از جمله آیات خمینی و فلسفی را دسـتگیر کـرده‌اند.
-از بالای ساختمانهای بازار به مأمورین پلیس سنگ پرتاب کرده‌اند و سروان مصطفوی رئیس کـلانتری بـخش 8 و مـعاونش مجروح شده‌اند و از طرف رئیس پلیس تهران دستور تیر اندازی هوایی داده شده است.
-در میدان ارک یـک نـفر افسر شهربانی جمعی گردان امدادی مجروح شده و او را به وزارت کشور منتقل کرده‌اند و حالش وخـیم بـوده اسـت و جمعیت در جلوی وزارت کشور همچنان مشغول تظاهرات بوده‌اند.
-در چهار راه گلوبندک جمعیتی شعار«یا مرگ یـا خـمینی»می‌داده‌اند و دو نفر پاسبان را با سنگ مجروح نموده‌اند که به وسیله آمبولانس مـنتقل شـده‌اند و شـیشیه اتومبیلها اعم‌از پلیس و شخصی را شکسته و شیشه‌های اداره انتشارات و رادیو را نیز شکسته‌اند.
05:10-عده‌ای از میدان شوش به سـمت شـهر ری حـرکت کرده و در بین راه اتوبوسهای شرکت واحد را خرد کـرده‌اند.
10:10-«عـده‌ای در حدود 300 نفر،که هستهء مرکزی عملیات تظاهرکنندگان را تشکیل می‌دهند موفق شده‌اند یک دستگاه موتور سیکلت پلیـس را آتـش بزنند».آنها با حمله قوای انتظامی به طرف خیابان سیروس(شهید مـصطفی خـمینی فعلی)فرار کردند.عدهء زیادی تماشاچی،کـه هـر لحـظه آماده فرصت برای ملحق شدن به ایـن تـظاهر کنندگان هستند در سبزه میدان و اطراف آن اجتماع نموده و«عدهء زیادی از طلاب و حتی اعـضای جـبهه ملی بین آنها وجود دارد کـه دسـت بر سـر خـود کـوبیده و می‌گویند رهبر آنها دستگیر شده و بـاید آزاد شـود.تظاهر کنندگان اکثرا چوب در دست دارند،ولی قوای انتظامی رو به افزایش است و تـا حـدی بر اوضاع مسلط شده است.» -«وضـع بازار خیلی آشفته اسـت.»تـمام خیابانهای بوذر جمهری(پانزده خـرداد فـعلی)،سیروس، خراسان و سبزه میدان بسته است و مردم با دادن شعار«یا مرگ یا خـمینی»تـظاهرات موضعی کرده،شیشه‌های چند اتـومبیل سـواری پلیـس را هم شکستند.
-در پاچـنار عـده‌ای در حدود سه هزار نـفر در کـوچه‌های ختلف اجتماع نموده و به چند نفر پاسبان حمله کرده و شایع بوده که رئیس کـلانتری نـیز مجروح شده.این عده قصد دارنـد در صـورت فرصت مـناسب طـور دسـته جمعی به دادگستری حـمله کنند.
-در میدان ارک مأمورین پلیس مشغول متفرق کردن متظاهرین بوده و متظاهرین در مقابل وزارت کشور اجتماع داشـته‌اند.
-اتـومبیلهای شرکت واحد در میدان شوش مورد حـمله مـتظاهرین واقـع شـده و شـیشه‌ها شکسته و در نتیجه عـبور و مـرور شهر ری و میدان شوش قطع شده و یک نفر پاسبان به وسیله متظاهرین شدید مجروح شده است.
15:10-از سـه راه سـیروس تـا جلوی وزارت کشور مردم اجتماع کرده‌اند که تـعدادشان فـوق العـاده زیـاد اسـت.در حـدود 100 نفر پلیس زخمی شده و به چند ماشین پلیس نیز آسیب رسیده است.تعداد پلیس خیلی کم است و قادر به برقراری نظم و آرامش نیستند.
-در فاصله بین چهار راه مـسجد شاه و چهار راه گلوبندک بین متظاهرین و مأمورین پلیس زد و خورد در گرفته و در این جریان یک نفر افسر شهربانی مجروح گردیده است.
-در سه راه سیروی عده‌ای به مأمورین پلیس حمله کرده و دو نفر از مأمورین مجروح شـده و اتـومبیلهای پلیس توسط متظاهرین خرد شده و از طرف رئیس پلیس دستور پرتاب گاز اشک‌آور و تیراندازی هوائی داده شده است.
-اداره روزنامه اطلاعات به وسیله متظاهرین آتش زده شده است.
20:10-تظاهر کنندگان در بازار در حال شـکستن تـمام کیوسکهای تلفن عمومی و قطع کردن
تلفنهای مغازه‌ها هستند و می‌خواهند که مأمورین انتظاهی نتوانند با مرکز خود تماس گرفته تقاضای اعزام نیروی کمکی کـنند.
-در حـدود سه هزار نفر در خیابان نـاصر خـسرو از طرف شمال به طرف بازار حمله کرده‌اند.
-عده‌ای در حدود چهار هزار نفر در خیابانهای حدود کلانتری بخش 6 به مغازه‌ها و دکانها حمله نموده و به کلانتری 6 نـیز حـمله کرده‌اند که مأمورین نـاچاز مـبادرت به تیراندازی کرده و جمعیت به طرف خیابان سیروس حرکت نموده‌اند.
-عده‌ای مسجد سپهسالار(مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری فعلی)به طرف میدان بهارستان حرکت کرده و از طرف رئیس پلیس دستور تـیراندازی هـوایی به کلانتری 2 و دژبان بخش داده شده است.
25:10-در بازار یک مغازه آتش زده شده و موتور سیکلت یک نفر از افسران شهربانی نیز آتش زده شده است.
-کلیه دکه‌های مقابل بازار به وسیله متظاهرین آتش زده شـده اسـت.
-درمقابل وزارت کـشور و سبزه میدان وضع عادی بوده و در اطراف بازار کفاشها عده‌ای تجمع کرده‌اند.
30:10-در خیابان بوذر جمهری دو-سه محل آتـش زده شده و در حال سوختن است.جمعیت از سه راه سیروس تا جلوی وزارت کـشور پراکـنده بـا مأمورین انتظامی درگیر شده‌اند.
-جمعیتی در حدود 600 نفر،مرکب از جوانان و دانش‌آموزان،بازاریان و چند نفر روحانی، برای خود درسـت کـرده‌اند.در این سنگربندی آجر و سنگ نیز همراه خود دارند.از مأمورین پلیس کسی در اینجا دیـده نـمی‌شود.
-در داخـل بازار وضع کاملا غیر عادی است؛به ادارهء پست حمله و شیشه‌های جلوی بازار و نقاط اطـراف آن کاملا خرد شده است.
-جمعیتی که بیش از 200 نفر است و هر لحظه بـه تعدادشان افزوده می‌شود بـا چـوب‌دستی که اکثرا در دست دارند به مغازه‌های باز خسارت وارد می‌کنند.عده محدودی از نیروهای پلیس افراد و دستجات را از بازار خارج می‌کنند.پلیس با مشاهده حمله جمعیت به بعضی از مغازه‌ها و شدت تظاهرات،15 تیر هوایی را خـالی کرد که در دقایق نخست موجب پراکندن و ترساندن جمعیت شد،اما پس از چند دقیقه مردم باز جمع شده در سبزه میدان و خیابان بوذر جمهری با نیروهای پلیس به زد و خورد پرداختند.
-«مأمور ویژه گزارش مـی‌دهد تـظاهرکنندگان مدعی هستند که آیت اللـ-ه خمینی و فلسفی واعظ وحاج اشرف کاشانی و نهاوندی بازداشت شده‌اند و باید برای استخلاص آنها اقدام نمایند.به همین جهت فعلا از بازار بـزرگ بـه طرف خیابان سرازیر شده و یا تظاهرا در حال حرکت هستند.»
-شخصی به نام«رضا گچ‌کار»جلوی در باسکول ایستاده بود که با مشاهده تظاهرکنندگان مقدار زیادی از شاخته‌های درختان را شکسته و برای اسـتفاده در اقـدامات بعدی در اختیار مردم قرار داد. او بساط یک فروشنده را به هم ریخت و جلوی یک دستگاه اتوبوس شرکت واحد(مربوط به خط 36 تهران)را گرفته،اقدام به شکستن شیشه و درهای آن کرد.سپس مـسافرین داخـل اتـوبوس را تحریک کرد که پیاده شـده،بـه تـظاهر کنندگان بپیوندند.او به مردم اصرار می‌نمود که به طرف کلانتری 6 حرکت کنند و خطاب به مردم فریاد می‌زد که مردم دین از دسـت رفـت.آقـای خمینی را گرفتند.مردم قیام کنید.»
-در میدان ارک چهار نـفر از مـأمورین پلیس زخمی و به بیمارستان اعزام شده‌اند.متظاهرین با چوب و چماق به مأمورین حمله کرده‌اند.
-در سبزه میدان و میدان ارک ماشینهای آتـش‌نشانی وارد عـمل گـردیده‌اند.
عده‌ای با چوب به مأمورین پلیس حمله کرده و متظاهرین هـم به طرف وزارت کشور حرکت می‌کنند.
35:10-در سبزه میدان و میدان ارک متظاهرین،ماشینهای آتش‌نشانی را خرد کرده‌اند. مأمورین نیروی انتظامی آنـ‌طور کـه بـاید عمل نمی‌کنند.
-سربازها در میدان ارک و سبزه میدان عقب‌نشینی کرده و مردم به مـاشینهای آتـش‌نشانی حمله نموده، مأمورین پلیس تقاضای کمک می‌نمایند.
40:10-در خیابان ناصر خسرو،روبـه‌روی شـمس العـماره،جمعیت تیرآهن آورده و به خیابان ریخته‌اند که ماشینهای پلیس قادر به عبور نـیست و مـردم مـأمورین پلیس را به شدت مضروب کرده‌اند.
-دربازار نوروز خان،مردم مغازه‌ها مخصوصا باجه‌های تلفن و وسـائل دولتـی را خـراب کرده، یا آتش می‌زنند.
-در دانشگاه تهران،دو دانشجو به نامهای حسین موسویان و سیاکدار برلیان،از اعـضای جـبهه ملی،در دانشکده پزشکی برای دانشجویان درباره دستگیری روحانیون صحبت کرده و آنان را برای انـجام تـظاهرات تـحریک نموده‌اند.
-در سبزه میدان و میدان ارک حمله متظاهرین به مؤمورین پلیس خیلی شدید بوده و سربازها عـقب‌نشینی کـرده و پاسبانها نیز با مشاهده عقب‌نشینی سربازها روحیه خود را باخته و به تبعیت از آنان شـروع بـه عـقب‌نشینی کرده‌اند.
45:10-«در جلوی بازار در اثر تیراندازی چند نفر کشته شده‌اند.»
-در میدان ارک جمعیت انبوهی در جلوی اداره رادیو مـشغول تـظاهرات بوده و شدیدا به مأمورین حمله کرده،مأمورین نیز عقب‌نشینی نموده و دستور تـیراندازی داده شـده اسـت.
-عده‌ای در حدود 500 نفر از میدان شاه به طرف سه راه سیروس حرکت کرده و در راه کلیه اتوبوسها را قصد داشـته‌اند کـه خـرد کنند.آنان یک تاکسی را خرد کرده‌اند.
-وضع شهر ری شلوغ است.بازار آنـجا تـعطیل شده و در بازار زد و خوردی نیز صورت گرفته است.
50:10-در میدان ارک دو دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی به وسیله متظاهرین آتش زده شـده اسـت.
55:10-عده زیادی از میدان خراسان به سمت بازار در حرکت‌اند و شعار«یا مرگ یـا خـمینی» سر می‌دهند.
00:11-«بانک[ملی]بازار بسته شده و مغازه‌های روبـه‌روی بـازار مـورد حمله و چپاول قرار گرفته»است.عده زیـادی بـه طرف میدان بهارستان حرکت کردند.
-در ضلع شمالی ساختمان کاخ دادگستری«عده‌ای چوب بـه دسـت شعار می‌دهند:خمینی پیروز اسـت.خـمینی پیروز اسـت.او را آزاد کـنید.مـأمور انتظامی وجود ندارد.»
-گروهی در خیابان نـاصر خـسرو و جلوی بازار،مردم را تحریک می‌کنند که به ایستگاه رادیو رفته،آنجا را اشـغال کـنند.عده‌ای هم در جلوی بازار به خـیابان ریخته تجمع کرده‌اند تـا مـاشینهای پلیس نتواند عبور و مرور نـماید.
-در جـلوی شمس العماره یک دستگاه اتوبوس متعلق به شرکت واحد به آتش کشیده شـد.
-در جـلوی در ورودی بانک ملی(شعبه بازار)مـأمورین پلیـس و سـرباز اجتماع کرده‌اند.در بـانک را بـسته‌اند.
-در جلوی بازار عده‌ای در اطراف یک جسد اجتماع کرده و شعار«یا مرگ یا خمینی»مـی‌دهند.
-در جـلوی بازار یک کامیون ارتشی به وسـیله مـتظاهرین آتش زده شـده و در داخـل بـازار کفاشها مردم با مـأمورین پلیس[در حال]زد و خورد هستند.همچنین در جلوی بازار بزرگ بین تظاهر کنندگان و پلیس زد و خورد واقع شـده اسـت.
05:11-اکثر مغازه‌داران چهار راه مخبر الدوله و استامبول مـغازه‌های خـود را مـی‌بندند.تـاکسیها و سـایر اتومبیلها به سـرعت از خـیابانها دور شده،محل را ترک می‌کنند.وضع غیر عادی است.
-«در خیابان سعدی تظاهرات شروع شد(به نفع مـصدق).مـغازه‌های خـیابان سعدی،لاله‌زار و کوچه مهران بسته شد.جـمعیت در تـزاید اسـت[و]شعار مـصدق پیـروز اسـت را سر می‌دهند.»
-بازار به حالت تعطیل درآمده،تظاهرکنندگان مردم را به علت بازداشت آیت اللّه خمینی تشویق به همراهی و تظاهرات می‌کنند.به دنبال آن بار دیگر تیراندازی شد.
10:11-در جـلوی بازار تیراندازی ادامه دارد.در قسمت شمال کاخ دادگستری یک نفر پیراهنی را به خون آغشته و چند نفر را دور خود جمع کرده است.جمعیت که پرچم سیاه در دست دارند تدریجا زیاد می‌شوند.
-به وزارت صـنایع و مـعادن حمله شده و وزیر صنایع و معادن تقاضای کمک کرده است.
15:11-متظاهرین جلوی ادارهء روزنامه اطلاعات(در خیابان خیام)تجمع کرده،پنجره و شیشه‌های آن را شکستند.آنان مشغول زد و خورد هستند.
-شایع شده که تـظاهر کـنندگان ایستگاه رادیو را به تصرف خود در آورنده‌اند.2
-متظاهرین در خیابان ری،اتوبوسهای شرکت واحد و تاکسیها را خرد می‌کنند.
-در دانشگاه تهران دانشجو موسوی عده‌ای از دانشجویان پزشکی و حدود 100 نـفر از دانـشجویان علوم را جمع‌آوری کده و به آنـها گـفته چون عده‌ای از دوستان ما را در مقابل بازار مقتول کرده‌اند ما هم باید تظاهرات کنیم و مشغول جمع‌آوری دانشجویان شده است.
-عده‌ای در حدود 100 نفر با چوب و چـماق از مـقابل روزنامه اطلاعات گذشته بـه طـرف میدان سپه(امام خمینی فعلی)حرکت کرده‌اند.
-در شهر ری دو نفر از مأمورین پلیس مجروح شده‌اند.
-در جلوی اداره روزنامه اطلاعات دو نفر پاسبان مصدوم شده و متظاهرین شیشه‌های اداره را شکسته‌اند.
20:11-«شایع شده که ادارهء رادیو آتـش زده شـده است.جلوی[امام‌زاده سید نصر الدین(در خیابان خیام)]یک نفر تیر خورده،[مردم]در تلاطم هستند.»
-مردم در حالی که جنازه‌ای را با خود حمل می‌کنند از خیابان ناصر خسرو بیرون آمده به سمت
وزارت پست و تلگراف می‌روند.عده‌ای در میدان سپه یک ماشین شخصی را متوقف کرده اند 25:11-در خیابان شهباز(هـفده شهریور فعلی)جلوی ایستگاه دو قلو،جمعیت اجتماع و یک اتوبوس شرکت واحـد را خـرد کـردند.
-عده‌ای در اطراف کلانتری 21 اجتماع کرده و وضع کلانتری مساعد نبود.رئیس کلانتری تقاضای کمک نموده است.
30:11-«منطقه بـازار تـقریبا به صحنه جنگ تبدیل شده»است.ارتباطات تلفنی به کلی قطع و از دروازه دولتـ بـه طـرف پایین(جنوب)مسیر اتوبوسها مسدود است.
-مقابل بازار شیشه پنج ماشین پلیس و شخصی را شکسته‌اند.
-جـمعیت در میدان شوش و خیابانهای خراسان و مولوی با چوب و چماق حمله می‌کنند.شایع شده اسـت که می‌خواهند به ادارهـء رادیـو حمله کنند.3
-شایع شده 5 یا 6 نفر کشته شده‌اند.
-در خیابان خیام(از جلوی اداره روزنامهء اطلاعات تا چهار راه گلوبندک)تظاهر کنندگان سه اتومبیل شخصی و دولتی را خرد کردند.در اینجا پلیس نیست و عده‌ای کـه چوب در دست دارند مردم را تحریک می‌کنند که پیوسته شعار دهند.
-در چهارراه مخبر الدوله یک اجتماع 200 نفری به محل پلیس راهنمایی حمله‌ور شده آنجا را به هم ریختند.آنان در حالی که عکس حضرت عـلی را در دسـت دارند به طرف دروازه شمیران (مدخل شمالی خیابان پامنار)در حرکت‌اند.به مغازه‌هایی که باز است حمله می‌کنند.از پلیس خبری نیست.
-در چهارراه اسلامبول تعدا تظاهر کنندگان زیاد است که عده‌ای از آنـها بـه چوب و چماق مجهز و ویترین سینماها را می‌شکنند.
-«در میدان حسن‌آباد و خیابان شاهپور[وحدت اسلامی فعلی]اوضاع غیر عادی است.مردم درحال اجتماع و اضطراب هستند.»
-در جلوی پارک شهریک اتومبیل سـواری آتـش زده شده و در حال سوختن است.تظاهرکنندگان علائم راهنمائی و رانندگی و تابلوهای شرکت واحد را به زیر می‌کشند.پلیسی وجود ندارد.
-درداخل دانشگاه تهارن جلوی در جنوبی یک صد نفر از دانشجویان اجتماع کرده،در نـظر دانـرد کـه دردسته‌های 5-4 نفری به صورت مـتناوب بـه بـازار رفته،جمعیتی را که در آنجا با پلیس مبارزه می‌کنند کمک می‌کنند.
-«در دانشکده حقوق و دانشکده فنی زمزمهء تظاهرات شنیده می‌شود و به نظر مـی‌رسد مـنتظر دسـتوراتی هستند.»
-دربازار شدت عمل کاسته و شایع شده کـه سـه نفر پاسبان مجروح،در صحن مسجد شاه افتاده‌اند.یک نفر غیر نظامی نیز مجروح و در بازار زرگرها افتاده و مغازه فرش‌فروشی مـقابل بـازار هـم آتش گرفته است.
-متظاهرین پاسگاه راهنمایی میدان شوش را خراب کـرده و تلفنهای آن را برده‌اند.
35:11-در انتهای خیابان شاهپور عده‌ای مغازه‌داران را تشویق و تحریک می‌کنند که دکانهایشان را بسته و به جمع تظاهر کنندگان بـپیوندند.
40:11-در خـیابان نـاصر خسرو یک نفر تیر خروده بود که مردم او را به بیمارستان بـردند.
-دیـوارهای کاخ دادگستری آتش زده شده و شعله از آن بلند است.4عده‌ای تابلوهای شرکت واحد و اداره راهنمایی را شکسته،بر سر دیـگران مـی‌کوبند.آنـان به مردم هم حمله می‌کنند. اوضاع خیلی وخیم است.جلوی کاخ دادگـستری پلیـسی وجـود ندارد.
-حدود 300 نفر جلوی کلانتری تجریش تجمع نمده قصد دارند به کلانتری حمله کـنند. «عـده‌ای هـم به طرف خیابان در حرکت هستند.»
45:11-در چهارراه مخبر الدوله و خیابان اسلامبول عده‌ای فریاد می‌زنند:«مردم[مغازه‌ها را] بـبندید.
دانـشگاه زیر رگبار مسلسل است.رادیو در دست ما است.5شاه خائن را واژگون کنید.»6
-«عـده‌ای در حـدود 400 نـفر از کارگران معادن اطراف کارخانه سیمان دست از کار کشیده و آماده حرکت و تظاهر هستند.این عـده آمـاده حمله به طرف کارخانه و اطراف آن می‌باشند و تقویت این محل ضروری است.»
-یک گـروه 500 نـفری از بـازار به طرف میدان اعدام(محمدیه فعلی)و میدان شهپور(وحدت اسلامی فعلی)،در حالی که شعار«مـرده بـاد شاه»می‌دهند تظاهرات می‌کنند.«در این حین رئیس کلانتری 18 با مسلسل دستی بـه طـرف آنـها تیراندازی کرد.»
-«عده زیادی برای اشغال ادارهء رادیو در میدان ارک به ساختمان رادیو حمله نمودند[که]از طـرف ژانـدارمها بـه آنها تیراندازی می‌شود.»
-آمبولانسها از چهارراه گلوبندک مـرتبا بـه بازار می‌روند و پس از پر شدن از مجروحین به بیمارستانها می‌روند.در گلوبندک قسمتی از دکانها باز و بقیه بسته است.»
-یک مـاشین پلیـس با یک موتور سیکلت آتش زده شد.تیرآهنی را جلوی اتومبیلها انداخته، شیشه‌های یـک اتـوبوس دو طبقه هم خرد شده است.پلیس عـلی‌رغم آنـکه از گـاز اشک‌آور استفاده می‌کند،قادر به حفظ انـتظامات نـبوده،متظاهرین متفرق نمی‌شوند.اوضاع وخیم است.تمام مغازه‌ها بسته است.
-اوضاع گلوبندک و سـبزه مـیدان و بازار آرام شده،در مقابل شـمس العـماره عده‌ای اجـتماع کـرده و چـند اتومبیل را نیز آتش زده‌اند.
-در انتهای بـازار کـفاشها بین مردم شایع شده که یک نفر افسر طوری مجروح شده کـه در حـال فوت است.ضمنا عده‌ای از دانشجویان عـلوم پزشکی در حدود 100 نفر از مـردم را جـمع کرده، می‌گویند چون چند نـفرازدوسـتان ما کشته شد[ند]باید ما هم همکاری کنیم.در تجریش نیزتظاهرات شدیدتر شده اسـت.
50:11-«عـده‌ای از دانشجویان دانشگاه[تهران]در جلوی دانشگاه اجـتماع نـمدند و قـصد دارند به چـهارراه پهـلوی[ولی عصر(عج)فعلی]بروند و در آنـجا تـظاهراتی نمایند.»همچنین یک دسته 150 نفری از دانشجویان در داخل خیابنهای دانشگاه دور زده،سعی دارند دانشجویان بـیشتری بـا خود همراه ساخته به بازار بـروند.امـا به عـلت شـروع شـدن امتحانات شفاهی،تعدادی از دانـشجویان رغبتی به پیوستن به جمع آنان ندارند.آنها در گروههای چند نفری از دانشگاه خارج می‌شوند.
[شـایع اسـت که دانشگاه تعطیل و عده زیادی از دانـشجویان هـم کـشته شـده‌اند.هـمچنین می‌گویند ادارهء بـی‌سیم و رادیـو به تصرف تظاهر کنندگان درآمده است.
-سربازان خیابان سعدی شمالی و جنوبی را اشغال کرده و مغازه‌ها همه بـسته اسـت.مـأمورین انتظامی در خیابان سعدی جنوبی و اسلامبول بدون تـوجه بـه نـوع اجـتماع مـردم و یـا رهگذران، جلوی آنها را گرفته،زن و بچه و کاسب محل را که در حال رفتن به خانه‌های خود بودند،کتک زدند.در نتیجه چند زن و بچه مصدوم شده‌اند.جمعیت در حال افزایش است.
-در زندان طـرف دادگستری به آتش کشیده شده که مأمورین انتظامی مشغول خاموش کردن آن هستند.باجه‌های بلیت‌فروشی شرکت واحد را منهدم ساخته‌اند.در ورودی روزنامهء اطلاعات و شیشه‌های آن را شکسته‌اند.
-«پنج کامیون چترباز به میدان ارک آمـد.سـمت جنوب میدان ارک[را]آتش زده‌اند و دود بلند است.تیراندازی قطع شد.»
-در حدود سه هزار نفر از دزاشیب به تجریش آمده و به کلانتری حمله کرده و عده ای پاسبان و غـیر نـظامی مجروح شده و شایع گردیده که دو نفر به قتل رسیده‌اند.در نتیجه بازار تجریش بسته شده و عده‌ای هم که در خیابان بوده‌اند قصد حمله به سـاواک تـجریش را داشته‌اند که منصرف شده‌ند.7
55:11-حـدود 100 نـفر دانشجو جلوی دانشکده هنرهای زیبا و 50 نفرشان هم جلوی در جنوبی دانشگاه تهارن اجتماع کرده‌اند.یک تابلوی بزرگ در جلوی در دانشگاه نصب شده است که بر روی آن نـوشته‌اند«خـمینی را دیشب گرفته‌اند.»
-عبور و مـرور در ایـن ساعت در خیابان سعدی به حالت عادی برگشت.
-«سر تا سر[خیابان]لاله‌زار پایین[جنوبی]کلیه درب و پنجره‌های سینماها خورد[خرد]شده است.»
-«در چهارراه اسلامبول زد و خورد شدیدی بین قوای انتظامی و متظاهرین در گرفته و متظاهرین فرار کردند پلیس در آنجا نـسبت بـه مردم عادی شدت عمل بی‌جهت به خرج می‌دهد.»
00:12-«عده‌ای تحت رهبری غلامحسین سبحانی،غلامعلی سبحانی،شیخ فتح اللّه و آقای مرندی در تکیه دزاشیب[ناخوانا]مردم را تحریک نموده و الساعه جمعیت زیادی در بین تجریش و دزاشوب [دزاشیب] زیاد مـی‌باشد.و درب مـغازه‌ها را بسته‌اند.فـعلا شیخ فتح اللّه مرندی را کلانتری گرفته، اوضاع مشوش است.»
-جمعیت متظاهرین در میدان تـجریش قریب 2000 نفر است.تیراندازی از طرف پلیس شروع شد.
-در خیابان مولوی رانـندهء یـک فـولکس واگن به شماره ط 3048741 مردم را به اغتشاش و آشوب تحریک نموده،می‌گویند:«صندلی اتومبیل من خونی است و پاسبانان یـک نـفر را در اتومبیل من کشته‌اند.مردم مقاومت کنید.»
-در خیابان سعدی شمالی یک مغازه آتش زده شـده اسـت.
-عـده‌ای از دانشجویان دانشکده پزشکی اعلام کرده‌اند چون عده‌ای از دوستان ما در بازار،در اثر تیراندازی از بین رفته‌اند مـان نیز دست به تظاهرات می‌زنیم و مشغول جمع‌آوری دانشجویان هستیم.
-عده‌ای از مجتمعین در مقابل فـرهنگ استان در خیابان شمالی پارک شـهر اجـتماع نموده و قصد حمله به فرهنگ استان را دارند.
05:12-«میدان بهارستان به کلی بسته شد.پلیس نیز به مردم دستور می‌دهد در خیابانها کسی توقف نکند و به خانه‌های خود بروند.»
-جلوی بازار به وضـع به حال عادی برگشته،اما بیرون از دادگستری شیشه‌های در ورودی و پنجره‌ها را شکستند.تلفنهای عمومی منطقه بازار قطع شده است.
-«چند ماشین آتش‌نشانی برای خاموش کردن اتومبیلهای آتش گرفته،به جلوی شمس العماره آمـده بـودند[که]مورد حمله مردم چوب به دست قرار گرفته و مجبور به بازگشت گردیدند.مردم نیز مانع نزدیک شدن اشخاص به اتومبیلهای آتش گرفته می‌شوند.»
-عده زیادی از طرف میدان سرچشمه به طرف مـیدان بـهارستان در حرکت‌اند.
10:12-مغازه‌های خیابان سعدی بسته شده،سربازان گروهان 83،خیابان را بسته‌اند و از رفتن مردم به خانه‌هایشان جلوگیری می‌کنند.
-ازسمت تهران نو هیچ اتومبیلی را اجازه نمی‌دهند که وارد میدان فوزیه(امام حسین(ع)فـعلی) شـود.شیشه‌های دو اتوبوس شرکت واحد را شکسته‌اند.
-در میدان سپه متظاهرین اداره تسلیحات ارتش،واقع در جنب اداره راهنمایی،را به آتش کشیده‌اند که دود محوطه میدان را گرفته است.
-چند نفر از تظاهرکنندگان جلوی اتومبیل جیپ استیشنی را در مـقابل بـانک بـازرگانی-شعبه بازار-گرفته،سرنشینان آن را پیـاده و خـود سـوار آن شده،فرار کردند.
-«عده‌ای از مخالفین به دانشسرای عالی[دانشگاه تربیت معلم فعلی]حمله برده و قصد دخول دارند.استادان و کارکنان دانشسرا معجلا تـقاضای کـمک بـرای نجات خود دارند.»
-در اثر تیراندازی مأمورین پلیس،مـتظاهرین از اطـراف کلانتری تجریش متفرق شده و در نقاط مختلف به حال تجمع ایستاده‌اند.
15:12-سالن محمد رضا شاه پهلوی به وسیله متظاهرین آتـش زده شـده اسـت.
-برای دادگستری که طعمه حریق واقع شده،تقاضای آتش‌نشانی شـده است.
20:12-سرتاسر مغازه‌های خیابانهای شهباز و شهناز(هفده شهریور فعلی)بسته شده.«مردم وسط خیابانها اجتماع کرده و جلوی اتـومبیلها را مـی‌گیرند.پاسـبان و سرباز به هیچ‌وجه وجود ندارد.»
-«باشگاه ورزشی پارک شهر آتش زده شد.مـأمور[ان]آتش بـرای خاموش کردن آن وارد شدند. یک مغازه چوب،ضلع جنوبی پارک شهر،آتش زده شده است.»
-کلانتری 21 به وسیله مـتظاهرین مـحاصره شـده و تعداد 20 نفر مأمور از کلانتری دفاع کرده و عده‌ای در حدود پنج هزار نفر بـا چـوب و سـنگ حمله نموده،احتمال خلع سلاح مأموران کلانتری می‌رود.
-در تجریش شخصی به نام جواد تـقوی بـا عـده‌ای از بازاریان با گفتن«نصر من اللّه و فتح قریب» مردم را تحریک نموده است.
-وزارت فرهنگ بـه وسـیله تظاهرکنندگان آتش زده شده است.
-ارتباط تلفنی کلانتری 21 قطع شده است.
-درخیابان ری عده‌ای از مـردم بـا چـوب و چماق از میدان شوش در حرکت بوده و شیشه مغازه‌ها را شکسته و شعارهایی بر له خمینی داده‌اند.
-عده‌ای بـه کـلانتری 6 حمله کرده‌اند.دستور تیراندازی هوایی داده شده ولی کسی زخمی نشده است. اتومبیلی که در مـقابل کـلانتری بـوده،به وسیله متظاهرین خرد شد و مسافرین آن مجروح گردیده‌اند.
-عده‌ای از مقابل کلانتری 5 به طرف راه آهن حـرکت و مـردم را وادار به بستن به مغازه‌ها کرده‌اند.
30:12-«در خیابان شاهرضا[اسلامی فعلی]تظاهرات زیاد است و[تظاهرکنندگان] قـصد دارنـد بـه سفارت امریکا بروند.چند کامیون ژاندارم برای جلوگیری آنها رسید،ولی هنوز زد و خوردی نشده است.»
-«اتـومبیل شـماره قـم 17549141 روبه‌روی درب دانشگاه[تهران]ایستاده و دو نفر از آنان پیاده و داخل دانشگاه گردید[ند].تعدادی از دانشجویان در جلوی دانـشگاه شـعار مصدق پیروز بت‌شکن را سر می‌دهند.»
35:12-جلوی بیمارستان سینا یک کامیون آتش زده شده است.ضمنا در حدود 90 نـفر در ضـلع شمالی شرقی پارک شهر مشغول دادن شعار هستند و در ضمن به مغازه‌ها حمله می‌کنند.
-در مـیدان تـوپخانه میان عده‌ای از تظاهرکنندگان و سربازان درگیری به وجـود آمـد.ضـمنا حدود 500 نفر از خیابان قوام السلطنه(سی تـیر فـعلی)و چهار راه یوسف‌آباد به سمت خیابان اسلامبول در حرکت‌اند.
40:12-«قریب 10000 نفر در خیابان شاهرضا به طـرف[خیابان]تخت جـمشید[آیت اللّه طالقانی فعلی]می‌خواهند بروند و شـعار مـی‌دهند:خمینی پیـروز اسـت.مـاشینهای ژاندارم هنوز نگذاشته‌اند که متظاهرین بـه طـرف سفارت آمریکا بروند.»
-درمیدان شاه مردم به پمپ بنزین حمله کرده قـصد داشـته‌اند آن را آتش بزنند.نعشی را نیز با خـود حمل می‌کنند.
-عده‌ای در حـدود هـزار نفر از طرف میدان ژاله(میدان شـهدای فـعلی)به طرف سه راه ژاله در حرکت بوده و هرچیزی را که در مسیر خود می‌دیدند شکسته‌ند.احتمال دارد کـه بـه مجلس شورای ملی هم حـمله کـنند.
50:12-«در[مـیدان]توپخانه سربازها سنگر بـستند.جـلوی[اداره]روزنامه‌ها اطلاعات،اول خیابان [احتمالا ورزش] نیزسـنگربـستند.درب روزنامه اطلاعات آتش زده شد.یک جیپ ارتشدر جلوی روزنامه اطلاعات واژگون شده اسـت.»
-«در شـهر ری تظاهرات شدیدی به وجود آمده اتـومبیلهای شـرکت واحد از شـهر ری حـرکت نـمی‌کنند و مردم را به شهر نـمی‌آورند.»8
00:13-«در خیابان شاهپور اتومبیلهای ارتش را که توقف کرده بودند،آتش زده‌اند.»
-«دکه‌های بلیت فروشی شرکت واحـد،کـه روی آن مقوا[کشیده]شده بود در نزدیکی میدان[؟] آتش زده شده اسـت.»
-«بـر سـه راه بـوذر جـمهری پلیس تسلط دارد.جـمعیت هـم در میان کوچه‌های اطراف هستند،به طور پراکنده.»
-«چند دستگاه اتوبوس شرکت واحد در حدود[ناخوانا-احتمالا میدان تـوپخانه]آتش زده شـده اسـت.»
-«تمام خیابانهای سلسبیل[بخشی از خیابان رودکی]،فردوسی،شـهباز و مـیدان فـوزیه بـسته اسـت.»
-«تـلفنهای[ناخوانا]جنوبی قطع شده است.»
-با واحدهای(؟)15 الی 20 نفری خرابکاری می‌کنند.
05:13-«در چند نقطهء شهرکه از آب لوله‌کشی استفاده شده،آبها به رنگ زرد و بعضا قرمز رنگ می‌باشد و احتمال می‌رود که در آب لولهـ‌کشی دست برده باشند.»9
15:13-از چند ایستگاه اتومبیل آتش‌نشانی به سمت میدان توپخانه ادامه دارد.
-در حدود 500 نفر در دروازه دولاب اجتماع کرده و با چوپ و چماق به مغازه‌ها حمله نموده‌اند.
-ارتباط تلفنی کلانتری 3 قطع شـده و عـده‌ای در مقابل کلانتری اجتماع کرده‌اند که بر اثر تیراندازی متفرق شده‌اند.
-نیروی کمکی ژاندارمری وارد کلانتری 16 حمله کرده‌اند و می‌گفتند:پیشوای دینی ما را گرفته‌اند.بیایید با ما همکاری کنید.ولی از کلانتری به آنـها تـیراندازی گردید.»
40:13-عده قلییلی در خیابان استخر(رامین مرادی فعلی)اجتماع کرده‌اند که با رسیدن مأمورین پلیس متواری شدند.
-در بی‌سیم نجف‌آباد(خیابان طیب)عده‌ای قـصد حـمله حمله بی‌سیم را داشته‌اند.در چهاراه شـاه نـیز به وسیله مردم آتش‌سوزی ایجاد شده است.
45:13-«در خیابان لاله‌زار صدای چند تیر شنیده شد.ضمنا در خیابان شاه آباد[جمهوری اسلامی فعلی]و چهار راه مخبر الدوله نیز چـند تـیر شلیک شد.مثل ایـنکه تـظاهرات ادامه دارد.»
-در جاده بین تهارن و قم تعداد دو دستگاه اتوبوس شرکت واحد در مسیر جاده گذاشته شده و بدین وسیله مانع عبور و مرور شده‌اند.
50:13-«عده‌ای در حدود 100 الی 150 نفر در میدان ژاله به طرف آب سردار در حرکت و تظاهر بـودند.پلیـس آنها را متفرق نمود.نامبردگان مجددا اجتماع نموده و مشغول شعار دادن هستند(شعار:مصدق پیروز است-خمینی پیروز است.»
10:14-«به کارگران و رانندگان شرکت واحد اتوبوسرانی دستور داده شد که در توقف‌گاههای خود حـاضر بـاشند(صبح کـارها و بعد از ظهر کارها)و چنانچه متظاهرین به آنها و محل کار آنها حمله کردند،متقابلا دفاع نمایند.»
-به‌طوری کـه از کمیته جبهه ملی اطلاع داده می‌شود نارنجک در اختیار متظاهرین گذاشته شده و مـی‌خواهند در بـازار شـروع به نارنجک‌اندازی و کشت و کشتار نمایند.
-منیر الدین مدنی،سردبیر روزنامهء پست تهران،از مصاحبه مطبوعاتی علم (نخست وزیـر) و اسـتعفای او خبر داد.اما معلوم نیست که استعفایش قبول شده یا نه؟
-همچنین مدنی اطلاع داد کـه تـعداد 40 نـفر صبح امروز در حالی که از منزل بهبهانی بیرون می‌آمدند بهبهانی اظهار داشته خمینی را گرفته‌اند،برای آزادی او قـیام کنید.شعار«یا مرگ یا خمینی»داده شده.ضمنا به گزارش او جاهای آتش‌زده شـده سینما آرگون و ماشینهای جـلوی [نـاخوانا]است.
15:14-در میدان قزوین اتومبیلی توسط متظاهرین آتش زده شده و تظاهراتی صورت گرفته است.
40:14-در میدان ژاله عده‌ای از متظاهرین(مجسمه)عقاب وسط میدان را کنده و شیشه‌های بانک صادرات و معادن(صادرات فعلی)را شکسته‌اند.
45:14-«در قنات‌آباد نزدیک میدان اعدام و بـازارچه عده‌ای پلیس شروع به تیراندازی نموده و چند نفر بچه را زخمی کرده‌اند.مردم شروع به تظاهر و[دادن شعار]وای حسین-وای حسین، نموده‌اند.همچنین خبر رسید که شیخ محمد آقا تهرانی،رهبر فداییان اسـلام،پب گـذشته وارد تهران شده و مخفی است.
-«جلوی وزارت دارایی یک نفر کشته شده است و نعش را عده‌ای حمل می‌کردند،که پلیس نعش را از متظاهرین گرفت.»
-سازمان آب مورد تهدید متظاهرین قـرار گـرفته است.
50:14-در جلوی بازار حریق دامنه‌داری به وجود آمده و تقاضای اتومبیل آتش‌نشانی شده است.
-عده‌ای از طرف میدان امین السلطان با چوب و چماق به سمت اداره تبلیغات در حرکت بوده‌اند.
-در خیابان شمشیری نـظامی نـزدیک پمپ بنزین یک دستگاه اتومبیل به وسیله متظاهرین آتش زده شده است.
-در جلوی دانشگاه عده‌ای در حدود 500 نفر اجتماع کرده و دو دستگاه جیپ ارتشی را آتش زده‌اند.
00:15-در سرچشمه به چند نفر از مـغازه‌داران ابـلاغ نـمودند که فیوزهای برق را خارج و بـرق را قطع کنند.در نظر است دستگاه برق را از کار بیندازند.
-در میدان شوش کنار پمپ بنزین متظاهرین اجتماع نموده،تعداد نـیروی انـتظامی هـم کم است و ممکن است تظاهر کنندگان تصمیم بـه آتـش زدن پمپ بنزین بگیرند.10
-چهار دستگاه اتوبوس نیروی هوایی افسران و درجه‌داران در شرق خیابان شاه به سمت مهرآباد در حرکت است.
-بـه رغـم ایـنکه در خیابانهای اسلامبول،فردوسی،شاه و چهار راه مخبر الدوله جمعیت هر لحظه رو بـه تزاید است از مأمورین انتظامی خبری نیست،فقط یک ماشین پلیس است که مردم را به متفرق شدن دعوت مـی‌کند،امـا مـردم به حرف آنها گوش نمی‌دهند.
5:15-«(به‌طوری که مخبر پست تهران-آقـای مـنیر الدین مدنی)به مأمور ویژه شهروز،خبر داد با آقای علم11،نخست وزیر،مصاحبه مطبوعاتی به عـمل آمـده کـه نخست وزیر دستگیر[ی]آقای خمینی را تأیید کرده‌اند و واضافه نمودند ایشان و یارانش مخالف اصـلاحات ارضـی هـستند و دولت با شدیدترین وجهیی با مخالفین مبارزه خواهد کرد و استفعاء دولت هم صحیح نیست.»
10:15-عـده‌ای در حـدود دویـست نفر در خیابان اقبال در جلوی چاپخانه دولتی(واقع در شمال پاک خیام)اجتماع کرده،اما تظاهرات نـمی‌کنند.پلیـس وجود ندارد.
15:15-«عده‌ای در حدود 60 نفر در خیابان امیریه بین منیریه و انتظام جلوی اتومبیلهای دولتـی را گـرفته و شـیشه‌های آنها را شکسته و اتومبیلها را از کار می‌اندازند.»
20:15-مردمی که در انتهای خیابان سعدی و لاله‌زار اجتماع کرده بـودند بـا حمله پلیس،به کوچه‌های اتابک،بهار و انتهای لاله‌زار جنوبی پناهنده شدند.آنها در آنـجا هـم اجـتماع کرده، قصد حمله به مرکز پلیس در میدان توپخانه را دارند.
25:15-در میدان سرچشمه به چند نفر از مـغازه‌داران ابـلاغ شده که فیوزهای برق را بردارند چون در نظر است کارخانه برق را خراب نـمایند.ضـمنا در مـیدان شوش کنار پمپ بنزین عده زیادی اجتماع کرده و نیروهای پلیس هم به مراقبتهای خود ادامـه مـی‌دهند.مـتظاهرین تصمیم دارند که پمپ بنزین را آتش بزنند.
30:15-در خیابان شاپور(وحدت اسلامی فـعلی)،اول خـیابان ارامنه،عده‌ای تظاهرات کردند که قوای انتظامی نیز به سوی آنان تیراندازی کرد.در این تیراندازی دو کـودک 9 و 11 سـاله کشته شدند.به دنبال آن یکی از متظاهرین با خون کشته‌شدگان در کنار مغازهء خـرازی فـروشی طاهری -که در محل حادثه است-نوشت:«ایـن خـون دو کـودک است.»از ظهر تاکنون سه نفر در این نـاحیه از شـهر کشته شده‌اند.
-«پنج دستگاه اتومبیل ارتش به جلوی دانشگاه[تهران]آمد و از آنجا به طرف[میدان]24 اسـفند [انـقاب اسلامی فعلی]رفتند.پلیس کشف کـرده در خـانهء شماره 268 جـلوی دانـشگاه(جـلوی چاپخانه دانشگاه)قریب 200 نفر دانشجو در طـبقهء سـوم آن ساختمان اجتماع داشته‌اند[که] اقدام به دستگیری سرکردگان آنها نموده و یک نفر آنـها را بـه وسیله جیپ شماره 538 به کلانتری بـردند.مأمورین نظامی برای اشـغال آنـجا رفتند.دانشجویان دانشگاه نیز در خـیابانهای فـرعی اجتماع دارند.»
-«عده‌ای از دانشجویان دانشسرای عالی به یکدیگر ضمن صحبت می‌گفتند که سـاعت چـهار بعد از نیمه‌شب امشب در نظر اسـت کـه[اداره]بی‌سیم را اشـغال و تکلیف را یکسره مـی‌کنیم و اضـافه نمودند که دانشجویان دانـشگاه تـهران و عده کثیری از نقاط مختلف به کمک ما خواهند آمد.»12
-«در حدود 700 نفر در حوالی کلانتری 15 اجـتماع کـرده و مأمورین پلیس مشغول متفرق کردن آنـها مـی‌باشند.
-در سبزه مـیدان و بـازار مـأمور وجود ندارد.مغازهء جـواهری لؤلؤ را مخالفین تصاحب نموده‌اند. عده‌ای در حدود 60 نفر در خیابان امیریه جلوی اتومبیلهای دولتی را گرفته شیشه‌ها را شکسته و از کـار انـداخته‌اند.
35:15-در بین افراد جبهه ملی در جریان تـظاهرات گـفته شـده سـاعت 1700 دانـشجویان دانشگاه تهران بـرنامه‌ای اجـرا نموده و به اداره انتشارات و رادیو حمله خواهند کرد.
45:15-دو شعار به مضمون«مرگ بر این دیکتاتور خـون‌آشام-دیـکتاتور خـون می‌ریزد»در جلوی درجنوبی دانشگاه تهران نصب شـده اسـت.13
-عـده‌ای در حـدود 100 نـفر در مـقابل باشگاه تاج(استقلال)اجتماع کرده که هر آن‌رو به ازدیاد است.متظاهرین منزلی را که در خیابان ایران قمارخانه بوده با اثاثیه‌اش آتش زده‌اند.
50:15-عده‌ای در حدود 600 نفر از سمت سـلسبیل به سمت شمال خیابان و عده‌ای در حدود 500 نفر از سمت خیابان کرج به سمت بخش 18 حرکت کرده،قصد رفتن به قسمت شمالی کارخانه پپسی کولا(زمزم فعلی)را دارند.
00:16-مقابل دانشگاه تهران وضـع آرام اسـت و تعداد کمی دانشجو در داخل دانشگاه تردد دارند.پنج کامیون مأمورین انتامی در مقابل دانشگاه مستقر است.جیپ نیم سوخته هنوز هست.
-در خیابانهای اسلامبول،نادری،لاله‌زار،ناصر خسرو،بوذر جمهری(جـلوی بـازار)و میدان سپه نیروهای انتظامی مستقرند و آمد و رفت اشخاص کم است.فعلا تظاهراتی مشاهده نمی‌شود.
-«در چهارراه یوسف‌آباد تظاهر کنندگان باجهء پست مقابل باشگاه ارامـنه را آتـش زدند که در حال اشتعال اسـت و در بـعضی از چهارراهها چراغهای راهنمایی را شکسته‌اند.»
-نیروهای انتظامی در اطراف کاخهای سلطنتی آمد و شد وسائط نقلیه را کنترل و از عبور آنها جلوگیری می‌کنند.چند دستگاه تانک ارتش در اطراف کـاخها،کـه از ساعت 12 آمده‌اند،هنوز مـستقرند.
-«عـده‌ای قریب یک هزار نفر از کسبه‌های خیابان آذربایجان،کارون و قصر الدشت،پس از خراب کردن کارخانه پپسی کولا،چوب به دست به طرف قصر الدشت جنوبی حرکت[کرده]و شعار می‌دهند:مرگ بر شاه-زنـده بـاد خمینی.حمله کنندگان به کارخانه پپسی کولا و ضمایم آن در قسمت مونتاژ و تلویزیونهای آر-سی‌آ[کارخانجات پارس فعلی]خسارتی وارد[ساخته]و چند دستگاه تلویزیون[را]به غارت برده‌اند.در اینجا از مأمورین انتظامی خبری نیست و قوای انتظامی کلانتری 18 کافی نـیست.عـناصر مخرب در بـخش 18 و حوزه کارخانه پپسی کولا و مغازه‌هایی که باز باشد،غارت می‌کنند.»
-«شش نفر غیر نظامی مبدل[ملبس]به لباس مـشکی ساختمان اداره کل سوم را به کدیگر نشان می‌دادند و می‌گفتند اینجا سازمان امـنیت[ساواک]است.بـاید بـه حساب اینجا هم برسیم.»
05:16-عده‌ای در خیابان سلسبیل مردم را تحریک به بستن مغازه‌ها می‌کردند.آنان قصد داشتند کـه پمـپ بنزین قسمت جنوبی سلسبیل را آتش بزنند.
15:16-عده‌ای در خـیابان ایـرانشهر تـجمع کرده‌اند که مأموران خواستار جلب توجه سازمان امنیت شدند.
-در حدود 600 نفر کفن پوشیده و شعار«یـا مرگ یا خمینی»با پرچم سیاه از ورامین به طرف تهران حرکت نموده‌اند.
20:16-«اول خـیابان ارامنه بین مأمورین انـتظای و مـتظاهرین تصادم و دو نفر پسر بچه مورد اصابت گلوله واقع[شدند]که با تاکسی آنها را بردند.»
30:16-جلوی دانشگاه هم‌اکنون تیراندازی شد که پای یک نفر یخ‌فروش،نبش خیابان آناتول فرانس و شاهرضا،تیر خوزده و او را به منزل دکـتر منوچهر نصیرپور(جراح)روبه‌روی دکه یخ‌فروشی بردند.
-«درجلوی باغشاه به سمت متظاهرین تیراندازی شد و در سلسبیل دکه‌های شرکت واحد را خورد [خرد]کردند.»
-«در خیابان سیروس دکانها را غارت می‌کنند.این عده حدود 500 نفر تخمین زده شده اسـت.» 40:16-جـمعیت زیادی در خیابان شمشیری،از دروازه قزوین(میدان قزوین فعلی)تا میدان گمرک(رازی فعلی)تجمع کرده،شعار می‌دهند،مأمورین انتظامی حضور ندارند.
45:16-دردهنه سه راه سیروس تا میدان مولوی بین تظاهر کنندگان و مـأمورین زد و خـورد شروع شده است.پلیس که تعدادشان نسبت به جمعیت کم است،قدر به حفظ انتظامات و برقراری آرامش نیست.
-در دانشگاه تهران شعارهایی که نصب شده بود به وسیله مأمورین پایـین آورده شـد.14
00:17-«در خیابان سیروس[شیشه‌های]مغازه‌هایی شکسته شد و بعضیها آتش زده شد و وسائل آنها را به خیابانها ریخته‌اند.البته دکانهای یهودیان را.»
-در طول خیابان بوذر جمهری و ناصر خسرو 15 دستگاه سواری،کامیون و اتوبوس و 2 دستگاه موتور شـهربانی را آتـش زدهـ‌اند.
-«در میدان شاهپور عده‌ای از متظاهرین کـه عـوامل اصـلی اغتشاش می‌باشند اجتماع نموده‌اند. پلیس به اندازه کافی وجود ندارد.»
-حدود 500 نفر در خیابانهای سلسبیل و رودکی در حرکت‌اند و شعار می‌دهند:«مصدق پیروز اسـت-خـمینی پیـروز است.»تعدادی از آنها به باجه‌های بلیت‌فروشی شرکت واحـد هـجوم بردند،ولی با دخالت پلیس-که تعدادشان کافی هم نیست-متفرق شدند.15
10:17-«عده‌ای در خیابان سلسبیل مشغول تظاهرات شدید مـی‌باشند.پلیـس وجـود ندارد.
15:17-جمعی در حدود 30-40 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران ضمن تظاهراتی و دادنـ شعار«تا عزل شاه خائن،نهضت ادامه دارد»تلفنهای دانشگاه را قطع کردند.
-«تعدادی از مهاجمین به اداره مجله تهران مصور حـمله نـموده و تـعدادی از در و پنجره آن را شکسته ولی کارگران چاپخانهء این مجله و کارکنان آن به مقابله مهاجمین آمـده و بـا نصایح آنها را از ادامه خرابکاری باز داشتند.در همین وقت چند تانک در خیابان ژاله[شهدای فعلی]به آمد و رفت پرداخـته و مـتظاهرین مـتواری شدند.فعلا وضع این خیابان آرام است.»16
-در حین مانور در خیابان شاهرضا،جلوی دانـشگاه تـهران چـند نفر مقتول و مصدوم شده‌اند.
20:17-«تأسیسات پپسی کولا،تأسیسات تعمیرگاه ثابت پاسال و کلیهء مؤسساتی کـه مـربوط بـه ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بین برده‌اند.ضمنا به‌طوری کـه از روزنـامهء اطلاعات کسب خبر شد هم‌اکنون حکومت نظامی اعلام گردید.»17
-«یک دسته از سربازان در حـدود قـنات‌آباد تـا میدان خیام اقدام به تفرقهء جمعیتی که در این حدود آماده تظاهرات و خرابکاری بودند نـموده و در نـتیجهء تیراندازی،یک بچهء 4 ساله و یک بچهء 8 ساله کشته شده و مردم برای اطلاع از وضـع کـشته‌شدگان هـر لحظه از منازل خارج[می‌شوند]، ولی سربازان به شدت دفاع و حمله می‌کنند.همچنین در این نقطه یک جوان دیـگر کـشته شده است.»
-«جلوی دانشگاه هم‌اکنون تیراندازی ادامه دارد.عده‌ای به طرف جنوب خـیابان فـروردین[12 فـروردین فعلی]در فرار هستند.»
25:17-دو نفر در جلوی دانشگاه تهران مورد اصابت گلوله قرار گرفته،زخمی شده‌اند کـه یـکی از آنـها ناحیه کتف تیر خورده و دیگری را با تاکسی بردند.
30:17-در حدود 800 نفر از تظاهرکنندگان بـه طـرف میدان ژاله در حرکت‌اند.
-در حدود 1000 نفر قصد حمله به کلانتری 11 را داشته‌اند که دستور جلوگیری داده شد.
-در حدود 2000 نفر در خـیابان آذربـایجان و سلسبیل اجتماع کرده،چند مغازه و باجه بلیت‌فروشی را آتش زده‌اند.
35:17-در خیابان رشدیه تـظاهرات ادامـه دارد.تظاهرکنندگان جلوی دانشگاه دامپزشکی مشغول خراب کـردن بـاجه‌های بـلیت‌فروشی و سینما اسکار هستند.پلیس به اندازه کـافی نـیست. -«در سر پل جنوبی یک ارابه جنگی با فولکس واگنی تصادف کرده و فولکس را به پیـاده‌رو پرتـ نموده است.
40:17-مردم به سـینما اسـکار حمله نـموده و شـیشه‌های آن را شـکسته،اتاق چوبی کنار سینما را آتش زده اند.
-در سـه راه ژاله سر کوچه میرافضلی،یک نفر عابر پیاده از ناحیه مغز هدف گلوله قـرار گـرفت و آنا مرد.این واقعه به وسـیله سرلشکر میرافضلی18به کـلانتری اطـلاع داده شد.تیر دیگری هم کـمانه کـرد و پاهی یک دختر بچشهء 9 ساله،در صحن حیاط خانهء خود،خورد که پایش مـجروح و بـه بیمارستان منتقل شد.تیراندازی کـه هـنوز ادامـه دارد،بیشتر از طرف کـلانتری 2 و بـه منظور حفاظت از پمپ بـنزین و جـلوگیری از حمله بدان انجام می‌گیرد.
45:17-«بین مردم شایع شده که تیمسار سپهبد بختیار امشب کـودتا خـواهد کرد(منظور از[این شایعه]ایجاد ناراحتی و تـهییج مـردم برای ریـختن بـه خـیابانها و[انجام تظاهرات]است).»
55:17-در خیابان نـاصر خسرو،مقابل عمارت پست و تلگراف تهارن دو نفر از تظاهرکنندگان در نتیجه تیراندازی مأمورین نظامی کشته شدند.
00:18-«بـه‌طوری کـه مأمور ویژه وابسته به جبهه مـلی اطـلاع مـی‌دهد تـظاهرکنندگان تـصمیم دارند از تاریکی شـب اسـتفاده نموده و در خیابانها و چهار راهها تظاهرات نموده و مراکز مخالف را همچنان آتش بزنند.«منظور از مراکز مخالف،مراکزی اسـت کـه تـظاهرکنندگان با آنها مخالف می‌باشند.»19
-«مراکز بهایی‌نشین در خـیابان سـلسبیل از طـرف تـظاهرکنندگان مـورد تـهدید واقع شده است.»
-عده‌ای در حدود 500 نفر در چهارراه سیروس لوله‌های آب و تلفن را خراب می‌کردند که به وسیله مأمورین جلوگیری گردیده است.
05:18-«الساعه به حزب ملت ایران اطلاع داده شده و گـفته شده است[که]دستورات تظاهر[ات] مربوط به نهضت آزادی است و افراد حزب ملت ایران به هیچ‌وجه نباید در تظاهرات شرکت کنند و حزب ملت ایران برنامه‌ای در این مورد ندارد.این خبر را فرزین فجر به مـسئولین زیـردستی گفته است.»
15:18-به علت اینکه آرامش ایجاد شده است اعلام فرمانداری نظامی در تهران تأیید نگردید.20
-جمعیت زیادی در سه راه بوذر جمهری به طرف میدان حـسن‌آباد در حـرکت‌اند.
20:18-پمپ بنزین خیابان اناری از طرف عده‌ای احاطه شده است.
25:18-در حدود 500 نفر در خیابان اسکندری مشغول خرابکاری شده‌اند و مأمورین قادر به سرکوبی آنان نیست.
30:18-بـین چـهارراه مولوی و سه راه سیروس به تـظاهرکنندگان تـیراندازی شد و آنها را متفرق کردند.عده‌ای از رهبران جمعیت در حدود میدان شاه و خیابان خراسان زندگی می‌کنند که قرار است امشب در منزل آنها جلساتی تشکیل گردد.21
-در مـیدان رشـدیه،در جلوی سینما اسکار،الآن یـک مـاشین را آتش زدند و جمعیت زیادی مشغول شعار دادن هستند.مأمور انتظامی در اینجا نیست.
-«[ناخوانا]متظاهرین با مشعل خود را برای شب آماده می‌کنند.»
-شیشه‌های«کتابخانه دانشجویان که روبه‌روی دانشگاه[تهران]است بعد از ظهر امروز شکسته شـده،کـتابها را بیرون ریخته‌اند.در کوچه‌های اطراف دانشگاه عده‌ای از دانشجویان چوبهایی که سر آنها با پارچه پیچیده شده،تهیه کرده‌اند و با نفت یا بنزین آغشته نموده،[تا]به منظور آتش زدن استفاده نمایند.»
-«طـرف سـرچشمه،میدان رشـدیه و دروازه قزوین وضع آرام است.[تنها]تظاهرات پراکنده ادامه دارد.»
-با استقرار 4 عدد تانک و تعدادی جیپ حامل بی‌سیم در نواحی مـیدان سپه،آرامش برقرار شد.
-در حوالی پارک شهر،بویژه قسمت شرقی و نزدیک ادارهـء روزنـامهء اطـلاعات،حدود دو هزار نفر به صورت دسته پراکنده‌اند،اما تظاهرات یا خودنمایی از آنها به چشم نمی‌خورد.
-یک رانـنده تـاکسی که جوان است و چهرهء سبزه دارد در مصاحبه‌ای،پس از جانبداری از آقای خمینی اظهار داشت کـه ایـن مـرتبه کار دولت یک سره خواهد شد و اضافه نمود که هرروز پادشاهی به ایران می‌آید و ضرر هـنگفتی را به بودجهء کشور می‌رساند.سپس مخالفت خود را با لوایح ششگانهء ملی ابراز داشـته و به بدگویی سازمان امـنیت پرداخـت که بیهوده مردم را دستگیر می‌کند و شکنجه می‌دهد.این موضوع به وسیله دوستانی که در سازمان امنیت دارد برای وی روشن گردیده است.
35:18-در چهار راه نواب در حدود 2500 نفر اجتماع کرده،قصد تخریب دارند.
40:18-شیشه‌های«سـینمای اسکار به‌طور کلی خرد شد.متظاهرین از آنجا به طرف خیابان تبریز سرازیر شدند.»
-در میدان رشدیه ماشینی را آتش زده‌اند.
50:18-در خیابان سیروس دو نفر مجروح شدند.
-در خیابان چراغ برق،میدان بهارستان عبور و مرور آزاد اسـت ولیـ پلیس مردم را متفرق می‌کند.
-در خیابان ری ازدحام است و صدای تیراندازی به گوش می‌رسد.
-طبق اطلاع خیابان شهناز و ژاله هنوز شلوغ است،تیراندازی شده و عده‌ای مجروح شدند.
-ارتباطات تلفنی از میدان بهارستان بـه طـرف جنوب تماما قطع شده است.
-پلیس در ناحیه بازار کاملا مسلط است و تظاهراتی وجود ندارد.
-به‌طوری که در محله کلیمیها بین چند نفر،که صحبت می‌کردند،استراق سمع شده،قرار اسـت امـشب نیز تظاهراتی صورت گیرد.ضمنا در خیابان شهناز که متظاهرین با مأمورین انتظامی در زد و خورد بودند حدود 15 نفر زخمی مشاهده شده است.
-در خیابان شهناز بین ایستگاه ناصری و دروازه دولاب مأمورین انتظامی بـه تـظاهرکنندگان تـیراندازی کردند.آرامش در این ناحیه بـرقرار اسـت.امـا دسته‌های پراکنده که تعدادشان مجموعا به 600 نفر می‌رسد،در مسیر کوچه‌ها تجمع کرده‌اند.
00:19-«عده‌ای در حدود 25 نفر از دانشجویان در داخل دانشگاه باقی‌مانده‌اند.»
10:19-«تظاهرکنندگان هـم‌اکنون در خـیابان نـظام‌آباد به یک تاکسی حمله کردندپلیس وجود نداشت.»
-در مـیدان فـوزیه،اول خیابان صفا و همایون،متظاهرین زیادند و قدم می‌زنند.و در حدود تظاهرات‌اند.
-«متظاهرین مشغول جمع‌آوری و اعزام کارکنان کوره‌پزها به قم می‌باشند.»
15:19-مـردم مـرتبا بـه اداره برق حمله می‌کنند.تعداد تلفات در این منطقه زیاد است ولی مـردم از حمله دست‌بردار نیستند.
-در حدود 25 نفر در دانشگاه شعار می‌داده‌اند:«دانشگاه در تسخیر ماست»
30:19-جلوی دانشگاه تهران نیروی انتظامی مستقر اسـت و تـظاهراتی نـیست.
45:19-در حدود 500 نفر در سه راه سیروس جمع شده و ریلهای آهنی در عرض خیابان قـرار داده و عـبور و مرور وسائط نقلیه را قطع کرده‌اند.
50:19-اکثر مردم به گمان اینکه از ساعت 18 شب حکومت نظامی برقرار و مـقررات عـبور و مـرور ممنوع خواهد بود به هر وسیله است به منزل خود می‌روند.
-در نـانواییها عـده‌ای ایـستاده‌اند و اظهار می‌دارند که نان را برای دو-سه روز خریداری نمایند. چون احتمال دارد مغازه‌ها تا چند روز بـسته بـاشند.
-در حـوالی دانشگاه تهران شنیده شده که برای فردا اعلامیه‌هایی درباره تظاهرات چاپ شده است.
00:20-در تـهران حـکومت نظامی اعلام شد و قوای انتظامی کاملا بر اوضاع مسلط هستند.22
00:22-«طبق اطلاع واصـله عـده‌ای از دانـشجویان دانشگاه[تهران]که جزء اخلالگران هستند تصمیم دارند نوار نطق آیت اللّه خمینی را که در روز عاشورا سخن‌رانی نـموده،تـهیه و در دسترس دانشجویان دانشگاه جهت استماع قرار دهند.»
-«به‌طوری که از جمعیت تظاهرکننده شنیده شـده،اخـلالگران تـصمیم دارند چنانچه بتوانند روز پنجشنبه(16/3/42)و جمعه(17/3/42)عملیات تخریبی و آتش‌سوزی بزرگی ایجاد نمایند.»23
افزون بر گزارشهای فـوق کـه در ساعات مشخصی مخابره شده و زمان دقیق رخدادها را روشن می‌نماید،گزارشهای دیگری نـیز از وقـایع روز 15 خـرداد در دست است که حائز اهمیت است و چگونگی حوادث را در نقاط مختلف تهران و حومه،نشان می‌دهد.از آنـجا کـه ایـن گزارشها فاقد ساعت بوده،و زمان دقیق وقوع حوادث را مشخص نمی‌کند،از این‌رو بـدون تـوجه به تقدم و تأخر گزارشها و حوادث مورد اشاره و تنها باتوجه به اهمیت و تناسب موضوعی حوادث، گزارشهای مـوجود تـنظیم شده است،که به ترتیب زیر نقل می‌گردد.
-«عده‌ای تقریبا در حدود 200 نفر به رهبری شـیخ جـواد،پیـش‌نماز مسجد جوایه(واقع در سرآسیاب دولاب)به قـصد خـرابکاری در خیابان ژاله به راه افتاده و گیشه‌های بلیت فروشی شرکت واحد و درب و پنجره بانک ملی در خیابان ژاله را شـکسته و سـوزانیده‌اند و سپس مراجعت نموده‌اند.
-در مدیان گـمرک و چـهارراه گلوبندک یـک گـروه 200 نـفری پرچمی را که عکس آیت اللّه خـمینی بـر آن الصاق شده حمل می‌کنند.آنها در حالی که جنازه‌ای را روی دست دارند و مرتبا بـه جـمعشان افزوده می‌شود،به نفع آیت اللّه و در طـرفداری از او تظاهرات می‌کنند.مغازه‌داران مـغازه‌های خـود را دارند می‌بندند.
-عده‌ای که در حـدود 1000 نـفرند نظم میدان توپخانه را به هم زدند.پلیس به سوی آنها تیراندازی کرد.آنـها در حـال حمل پارچهء آغشته به خـون وارد خـیابان لالهـ‌زار شدند. در این خـیابان از طـبقات فوقانی ساختمانها چوب و تـخته بـرای ستفاده این عده ریخته می‌شود.
-حدود 1000 نفر در چهارراه گلوبندک با چوب و چماق به اتـومبیلهایی کـه در دسترس دارند حمله کرده،آنها را خـرد مـی‌کنند.اتومبیلی را در جـلوی زنـدان مـوقت آتش زدند.
-«یک عـده 500 نفری در حالی که جنازه‌ای را به دوش دارند و لباسهای آنها خونی[است]و چوبهایی در دست آنها دیده می‌شود از سـمت بـازارچه قنات‌آباد به سمت میدان اعدام و بـازار در حـرکت‌اند.آنـها در مـسیر راه خـود ویترینهای مغازه‌ها را خـرد و بـعضی از مغازه‌ها را غارت می‌کنند.»
-دانشجویان دانشسرای عالی پس از تظاهرات در داخل دانشسرا به بیرون ریختند و در وسط خیابان شعارهای ضـد سـلطنت و شـاه می‌دهند.آنها جلوی اتومبیلها را گرفته به مـردم مـی‌گویند «اسـتاسیون[ایستگاه]رادیو اشـغال[کرده]و مـراکز حـساس پایتخت را آتش زده‌اند.کارکنان دانشسرا برای حفظ جان خود تقاضای اعزام مأمورین انتظامی را دارند.»
-در مراکز شهر کسبه اغلب مغازه‌هایشان را بسته و منتظر سرانجام تظاهرات‌اند تا پس از برقراری آرامش مـغازه‌های خود را باز کنند.
-تلفنهای عمومی بویژه در خیابانهای مرکزی قطع شده است.
-باجه‌های بلیت‌فروشی شرکت واحد تخریب شده است.اکثر خطوط اتوبوسرانی از ساعت 11 تعطیل است.
-در خیابانهای جنوب شهر،نوجوانان 15 ساله و پایـین‌تر جـلوی ماشینهای دولتی را می‌گیرند و به رانندگان تاکسی و سواری تذکر می‌دهند که چراغهای ماشین خود را روشن نگه دارند. مأمورین انتظامی با تحرکات آنها که همراه با پشتیبانی مردم است مقابله و در چـند نـقطه نیز اقدام به تیراندازی کرده‌اند.
-ادارات و مدارس از ساعت 11 به حالت تعطیل درآمده،افزون بر این امتحانات نهایی متوقف شده است.
-«شایع است که در بـعضی از خـیابانها سربازان اسلحه را زمین ریخته و مـی‌گویند مـا به روی برادران خود شلیک نمی‌کنیم.»
-«پلاکتهایی که در دانشگاه بود به وسیله پلیس برداشته شد.»
-«یک عده پشت پارک خـیام در خـیابان اقبال اجتماع نموده بـودند بـه محض اینکه صدای ارابه‌های جنگی[را]شنیدند به طرف جنوب(خیابان فرح‌آبادی فعلی])فرار کردند.»
-«در جلوی بازار چند تیر به هوا شلیک[شد.]دکتر صفایی و حاجی میرزا عبد اللّه جواهری که دیروز در مـنزلی بـه مخالفین ناهار داده بودند،مانع متفرق شدن جمعیت شدند.فعلا رهبری مخالفین را در این منطقه این دو نفر به عهده دارند.»
-«در بازار[ناخوانا]آتش‌سوزی شده است.باجه‌های تلفن و وسایل دولتی آتش زده شده است.»
-از شـدت عـمل در وضع عـمومی بازار کاسته شده.«بین مردم شایع است سه پاسبان مجروح در صحن مسجد شاه به زمین افتاده‌اند.یـک نفر نظامی کشته شده و در بازار زرگرها،روی زمین افتاده[است].مغازه پارچه‌فروشی مـقابل بـازار آتـش گرفته است.»
-«از گلوبندک تا مسجد شاه و مقداری از ناصر خسرو دست پلیس است.بازار و سبزه میدان خلوت اسـت. جـمعیت در جلوی شمس العماره است.چند تا ماشین در جلوی شمس العماره آتش گرفته اسـت.»
-در تـجریش«در اثـر تیراندازی پلیس اجتماع کنندگان از طرف کلانتری متفرق[شده]و در نقاط مختلف به حال تجمع به انتظار ایـستاده‌اند.»
-«به‌طوری که در بین افراد جبهه ملی،که صبح امروز در جریان تظاهرات دخالت داشـته‌اند، گفته شده است قـرار اسـت ساعت 17 امروز[15 خرداد]دانشجویان دانشگاه[تهران]برنامه‌ای اجرا نموده و به[اداره]انتشارات و رادیو حمله نمایند.»
-دست‌فروشان خیابان ناصر خسرو میز و صندلیها را شکسته و به وسط خیابان می‌ریزند.آنان به اتوبوسهای شرکت واحد حمله کرده،بعضی از آنها را بـه آتش می‌کشند.مغازه‌داران جلوی شمس العماره هم آنها را تحریک و تشویق کرده،چوب و چماق در اختیارشان گذاشته در موقع حمله مأمورین انتظامی،آنها را در مغازه‌های خود مخفی می‌کنند.
-«در خیابان سعدی جنوبی در حدود 200 نفر جمع شـده‌اند و شـعار خمینی پیروز است می‌دهند.مأمورین انتظامی فقط در محوطه توپخانه می‌باشند.»
-«جلوی دانشگاه جیپ به شماره 5146(ژنرال آجودانی کل)هم‌اکنون در حال سوختن است. ضمنا عده‌ای می‌خواهند به بانک ملی شعبه دانـشگاه یـا ژاندارمری کل کشور با مؤسسات نزدیک دولتی حمله کنند.ضمنا زمزمه است که مجسمه شاه را پایین بیاورند.»
-«عده‌ای به حالت دو،که چهار-پنج نفری هستند،از بازار[به سمت]مسجد جامع حـرکت [کـرده]،و می‌گویند مردم دکانها را ببندید،خمینی را گرفتند.»
-حدود 200 نفر در بازار بزرگ شعار می‌دهند:«خمینی خدا نگهدار تو-مردم نترسید-خمینی دستگیر شده-مردم مبارزه کنید.»آنها به صورت دستجمعی حـرکت کـرده،افـسران شهربانی و پاسبانان کلانتری 8 را تعقیب کـرده و گـویا دو نـفر افسر شهربانی را هم کتک زده‌اند.آنان به داخل مسجد شاه رفته،فریاد می‌زنند«از پاسبانان ذره‌ای نترسید.ما همگی مانند محمد حـسنی هـستیم کـه پاسبانی را در مشهد کشت.»
-جمعی جلوی بازار وسط خـیابان،چـند چرخ دستی طوافان را آتش زده‌اند.جمعیت در حدود 8000 نفر است.به مغازه‌های روبه‌روی بازار،بانکهای اصناف،صادرات و اداره پست،با سـنگ و چـوب حـمله شده،شیشه‌های آنها را شکسته‌اند.
-«در خیابان غیاثی،بی‌سیم نجف‌آباد،انتهای شـهباز،تعطیل عمومی اعلام شده است.»
*** حوادثی که در روز 15 خرداد در تهران رخ داد بی‌تردید یک‌باره صورت نپذیرفته،بلکه ادامه حرکتهایی بود کـه چـندی پیـش از آن آغاز شده بود؛اگر از پیش‌زمینه‌های چند ساله آن صرف‌نظر کنیم،باید بـه تـحرکاتی اشاره شود که چند روز پیش از آن در تهران و چند شهر دیگر انجام گرفت و در روز چهارشنبه(15 خرداد)به اوج خـود رسـید.در گـزارشهایی که مأموران ساواک چند روز مانده به 15 خرداد در روزهای 11 و 13 خرداد تهیه کرده‌اند بـه وقـایعی پرداخـته شده است که گویی آن وقایع،خود مقدمهء حوادث روز 15 خرداد بوده است.از جمله در روز شنبه،11 خـرداد،در مـقابل دانـشگاه تهران،باغشاه و چند خیابان دیگر تظاهراتی انجام گرفت،که بی‌درنگ مأموران ساواک چگونگی آن را بـه سـازمان متبوع خود گزارش کرده‌اند:
«خبر می‌رسد که در جلوی دانشگاه،باغشاه،امیریه،روزاه قزوین،خـیابان ایـران وضـع غیر عادی است و تظاهرات ادامه دارد.منزلی که در خیابان ایران می‌گویند قمارخانه است غارت نـموده و فـرشها و سایر اثاثیه را برده و آتش زده‌اند.»
گزارش دیگری که خبر از حوادث روز دوشنبه(13 خرداد)مـی‌دهد،حـاکی از ایـن است که جمعیتی در بازار اجتماع کرده،یکی از آنان،در حالی که مردم او را بر دوش گرفته‌اند،در اعتراض بـه اقـدامات دولت و حمایت و پیروی از امام خمینی به سخن‌رانی پرداخته است:
«حسین مجاهد روز 13/3/42 مـوقعی کـه جـمعیت مخالف وارد بازار شد در بازار خیاطها روی شانه مردم رفت و اظهار داشت ما در مکتب حسین بـن عـلی(ع)تـربیت شده‌ایم و باید آزادی خود را به دست آوریم.امروز به یاری حضرت آقای خـمینی قـیام نموده‌ایم.ما می‌خواهیم که زندانیان بی‌گناه را آزاد کنند.شعار ما شعار اسلامی است و شعار مخالف نمی‌دهیم.مـا اجـازه نمی‌دهیم که دولت اسرائیل با ایران پیمان دوستی ببندد.برادران بازاری و دانشگاهی هـمیشه دسـت اتحاد واتفاق به یکدیگر داده و می‌دهند.»
در بـررسی حـوادث اواسـط خردادماه،که ساواک تحت عنوان«گزارش ویـژه»در تـاریخ 20 خرداد 1342 بدان پرداخته،وقایع متعددی بر شمرده شده است که چند روز قبل از 15 خـرداد در تـهران رخ داده،درن هایت به حوادث روز 15 خرداد مـنتهی گـردید:
«در تهران بـامداد روز عـاشورا[دوشنبه 13 خـرداد 1342]طبق دعوت و اعلام قبلی گروهی در حـدود 2 هـزار نفر مرکب از عناصر منتسب به جمعیت آزادی و انجمنهای اسلامی وابسته بدان،عوامل طـرفدار آیـت اللّه بهبهانی،بقایای فداییان اسلام،اعضای جـمعیتها و هیئتهای مذهبی،افراد کـمیته بـازار جبهه ملی و برخی از بازاریان مـتعصب کـه همگی آنها ضمن داشتن پاره‌ای اختلافات با یکدیگر در تأیید و پشتیبانی از نظریات آیت اللّه خـمینی وحـدت‌نظر دارند در مسجد حاج ابو الفـتح،واقـع در مـیدان شاه جمع و بـه صـورت دمونستراسیون[راهپیمایی]درخیابانهای ری،سرچشمه،بـهارستان،شـاه‌آباد،اسلامبول، فردوسی شاهرضا،سیس متری نظامی،سپه و ناصر خسرو،به گرش درآمده و به دادن شـعارهایی له خـمینی و بعضا دکتر مصدق و علیه دول و مقامات عـالیهء کـشور پرداخته و در خـاتمه در حـالی کـه از تعداد آنها تا حـدودی کاسته شده بود به مسجد سلطانی وارد[شدند]و در آنجا به آنان اعلام شد که بعد از ظـهرروز مـذکور در مسجد هدایت گرد آیند.
...عده مـذکور بـعد از ظـهرروز عـاشورا در مـسجد هدایت اجتماع و سـخنان مـکارم شیرازی را استماع[کردند].آن‌گاه به طرف مسجد آذربایجانیها که فلسفی واعظ در آن به وعظ می‌پرداخت رهسپار شده و در بـین راه تـظاهراتی عـلیه دولت و له خمینی به عمل آورد[ند].فردای روز عاشورا [سـه‌شنبه 14 خـرداد]مجددا در مـسجد حـاج ابـو الفـتح گرد آمده و با عده کثیری(در حدود یکهزار و پانصد نفر)با دادن شعارهای تندتری در همان خط سیر روز قبل به تظاهرات پرداخته و در بعد از ظهر نیز با شکستن در مسجد هدایت کـه ظاهرا به دستور سید محمود طالقانی بسته شده بود،24 وارد این مسجد شده و در خاتمه مجلس به آنان اطلاع داده شد که فردای آن روز(چهارشنبه 15/3/42)بار دیگر در مسجد سلطانی گرد آیند.عده‌ای از آنها پس از خـروج از مـسجد مجددا در خیابانها به تظاهرات پرداختند که مأمورین انتظامی در میدان توپخانه آنان را،که در حدود 125 نفر بودند محاصره و دستگیر کردند.»25
هم‌زمان و یا اندکی پس از حوادث بعد از ظهرروز عاشورا در تهران،امام خمینی در مـدرسه فـیضیه قم،سخن‌رانی تندی علیه دولت و دربار پهلوی ایراد کرد.مستقیما به محمد رضا شاه با جملات خطابی«من به شما نصیحت می‌کنم»،«من نـمی‌خواهم تـو مثل پدرت بشی»،«ای آقای شاه»و«ای بـدبخت»حـمله برد.به دنبال آن در شب چهارشنبه(15 خرداد)ایشان،آیت اللّه فلسفی و جمعی دیگر از روحانیون و وعاظ در تهران،قم و چند شهر دیگر که در مخالفت با دولت سخن‌رانی کرده بـودند،دسـتگیر و بازداشت شند.ساواک انـتشار خـبر دستگیری آنان را موجب ابراز عکس العمل مردم و راه اندازی تظاهرات روز 15 خرداد در تهران دانسته است:
«خبرمربوط به دستگیری خمینی و فلسفی واعظ و سایر روحانیون بامداد روز 4 شنبه (15/3/1342) سریعا در بازار و محافل مذهبی و سایر طـبقات مـردم تهران منتشر و متعاقب آن زمزمه ابراز عکس العمل و تعطیل دکاکین شنیده شد و جمعی از طرفداران خمینی و سایر روحانیون در این مورد به کوشش و فعالیت پرداختند.»26
هم زمانی حوادث چند روز منتهی به قـیام پانـزده خرداد بـا ایام ماه محرم در وقوع رخدادها و تشدید آنها تأثیر شگرفی داشت.چرا که مردم در دهه اول ماه محرم بـیش از هر زمان و مناسبت دیگری با شرکت در مراسم عزاداری حسینی،علاوه بـر آشـنایی بـا مفاهیم دینی،از مسائل اجتماعی و سیاسی نیز کم‌وبیش آگاهی می‌یافتند.بویژه در عاشورای سال 1342 ش که امام خمینی در قـم از سـیاستهای پنهان و پیدای حکومت پهلوی پرده برداشت و آشکارا بر سلطنت محمد رضا پهلوی حمله کـرد،مـردم نـیز با حضور در دسته‌های عزاداری از چگونگی اوضاع سیاسی آگاه شدند و در پای منابری که روحانیون به تأسی از امـام و دیگر آیات عظام، سخن‌رانی می‌کردند،در برابر نقشه‌های حکومت آماده مقابله می‌شدند.از سوی دیـگر تقارن این ایام مـوجب شـد خبرها سریع‌تر به گوش مردم برسد به عبارت دیگر چون مردم خود به خود در این مراسم شرکت می‌کردند،آمادگی لازم برای مقابله و مخالفت با دولت و حکومت را داشتند.بنابراین برترین موقعیت زمانی و مـکانی برای انجام این کار فراهم آمده بود.
بنابر گزارشهای ساواک،دولت و مأمورین امنیتی و انتظامی که چندی پیش از روزهای تاسوعا و عاشورا از تصمیم محافل مذهبی مبنی بر ایجاد درگیری میان مأمورین دولتی و مـردم و راهـ‌اندازی تظاهرات در خیابانها تهران و چند شهر دیگر آگاه شده بودند،تدبیری به کار بردند که توان انجام هرگونه تحرک را از آنان و مردم سوگوار در این روزها گرفت و بدون دخالت نیروهای انتظامی از برپایی تـظاهرات کـسترده و بروز زد و خورد در نقاط مهم و مرکز شهرها جلوگیری به عمل امد.ساواک در گزارش روز 20 رداد به تحلیل این عامل نشسته است:
علماء و روحانیون مخالف که به تدریج رهبری آنها به عهده آیـت اللّه روح اللّه خـمینی محول می‌شد تقریبا از 2 ماه پیش به این طرف در انتظار و رسیدن ایام سوگواری ماه محرم بودند تا آنجا که آیت اللّه خمینی،که عید نوروز سال جاری[1342 ش]را عزا اعلام نـموده بـود،بـه کرات اظـهار داشته بود عید شیعیان در سال جاری در محرم برگزار خواهد شد.
حوادثی نظیر واقعه مدرسه فیضیه قم و جریانات تبریز در روز دوم فروردین سال جـاری بـه تـشدید اوضاع کمک کرد تا اینکه ماه محرم فـرا رسـید.علماء و روحانیون،بویژه آیت اللّه خمینی،که عده زیادی از وعاظ و طلاب را به منظور اجرای یک طرح و نقشه تبلیغاتی دامنه‌دار عـلیه دولت بـه شـهرستانهای مختلف اعزام داشته بودند در تهران،مشهد،قم و سایر شهرها بـه شدت مشغول فعالیت شده و دولت را به اتهام پایمال کردند موازین اسلامی،ایجاد روابط با اسرائیل،تقویت و ایجاد تسهیلاتی جـهت فـرقه بـهایی و برخی اقدامات دیگر مورد حمله قرار داده و مخصوصا در نظر داشتند در روزهای تـاسوعا و عـاشورا از کثرت فوق العاده دستجات عزادار استفاده[برده]و حتی الامکان تصادماتی بین مأمورین انتظامی و مردم به وجود آورده و از آن بـهره‌برداری بـنمایند. ولیـ طرح عاقلانه عدم مداخله قوای انتظامی در امور دستجات عزداری در روزهای سوگواری ایـن فـرصت را بـه آنان نداد و مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا در سراسر کشور با نظم و آرامش برگزار شد.»27
ایـن در حـالی اسـت که در قم و تهران و برخی دیگر از شهرها،مردم به‌عنوان عزاداری در روز عاشورا دست به تظاهرات زدنـد.لیـکن بیشتر این تظاهرات با آرامش برگزار م‌می‌شد،به‌طوری که در گزارش ساواک نیز بـدان اشـاره شـده است که این راهپیماییها بدون درگیری شدید پایان پذیـرفت.بـاوجود این در روز چهارشنبه(15 خرداد)که با روز سوم شهادت امام حسین(ع)، دوازدهم محرم،مصادف بـود و مـردم بـار دیگر در مراسم عزاداری شرکت می‌کردند،خبر دستگیری امام خمینی،آیت اللّه فلسفی و تعدادی از روحانیون در بین مـردم عـزادار،منتشر و موجب گردید که با حضور دسته‌های عزادار،صفوف تظاهرکنندگان و مخالفین مـنسجم‌تر و فـشرده‌تر گـردد.
«...چون بامداد روز 4 شنبه نیز برگزاری مجالس روضه‌خوانی و اجتماع مردم در مساجد به مناسبت سوگواری،همچنان ادامـه داشـت لذا ایـن امر را نمی‌بایستی در مطلع شدن هرچه بیشتر مردم از خبر بازداشت خمینی و سایر روحـانیون و پیـوستن به صفوف مجتمعین بی‌تأثیر دانست.»28
ساواک در گزارش دیگری با نام«چگونگی به وجود آمدن وقایع 15 خـرداد 42«کـوشیده است عوامل متعددی را به‌عنوان علل و جهات قیام پانزده خرداد بر شمارد:عـواملی کـه چندان در زمینه و ایجاد آن نقش نداشته،نمی‌توان هـمه آن عـلل را در قـیام پانزده خرداد،مؤثر دانست:
«چگونگی به وجـود آمـدن وقایع 15 خرداد 42
الف)علل و جهات آن:1-بیانات تحریک‌آمیز عده مشخص از وعاظ و روحانیون در طول جریان تـقسیم اراضـی به خصوص بعد از تصویب مـلی آنـکه در دهه اول مـحرم،وعـظ و سـخن‌رانی وعاظ به صورت حادّ و بعضا تـوهین بـه مقدسات ملی و مقامات عالیه درآمد که طبقه عوام را به امکان هرگونه اقـدامی آمـاده نمود.
2-تحریک مالکین و امن زدن به هـرگونه نارضایتیها،به خصوص تـقویت روحـانیون و فراهم کردن تسهیلات لازم مـادی بـرای علماء و وعاظ و عوام الناس و خرابکار.
3-دخالت و تحریک سیاستهای خارجی از طریق عمال پنهانی و آشـکار در داخـله تحولات.
4-عادات طبقات مرتجع بـه حـمایت از سـیاستهای خارجی در تمام طـول تـاریخ تحولات اجتماعی ایران کـه در بـعضی نقاط هر جنبش ترقیخواهانه در ایران را بر مبنای خواست یکی از سیاستهای خارجی می‌داند.
5-نرمش دولت در مـقابل هـرگونه مقاومتهای کوچک سران جنبشها به خـصوص روحـانیون در ایراد بـه تـصویب‌نامه‌ها بـه خصوص مسئله انجمنهای ایـالتی و ولایتی و عقب‌نشینی دولت در این مورد در مقابل وعاظ و روحانیون.
6-شرکت زنان در تصویب ملی و سایر مسائل اجتماعی کـه از نـظر روحانیون مغایر دین تلقی گردید.
7-حـمایت پنـهانی عـده[ای]سرشناس کـه مـدتها با وابستگی بـه مـقامات عالیه عنوان و شخصیتی کسب نموده بودند،در حالی که خود از طبقه مالکین بودند.
8-مسئله موقوفات و عدم دسـترس روحـانیون و وعـاظ به منابع عادی بی‌حد و حساب آن پس از تصویب مـلی.
9-خـصوصیات اخـلاقی و عـادات ایـرانیان در تـنقید از مسائل روز.
10-انتصابات نابجای بعضی از اشخاصی که از نظر اخلاقی و صحت عمل و از نقطه‌نظر سیاسی دارای نقاط تاریکی بودند در مشاغل حساس.
11-تبلیغات شدید مالکین و روحانیون در مورد مرحله دوم اجرای اصلاحات ارضی دائر بـه حفظ حقوق خورده[خرده]مالکین که ملازمه اجرای آن تصرفات املاک خورده[خرده]مالکین و حمایت مأمورین در اجرای این نظر به عدم‌ثبات اصلاحات اراضی و تلفیق این موضوع به عوام الناس.
12-درگیریهای کوچک بودن نقشه و طرح مـأمورین انـتظامی با وعاظ و روحانیون در هنگام تشکیل مجالس مذهبی در بعضی از نقاط،دست‌آویز جالبی برای روحانیون فرصت‌طلب داشت.
13-اثر شایعات.»29
به‌طوری که از گزارشهای تنظم شده فوق پیداست،ساواک سعی می‌کرد اعتراضها و مـخالفتهای ریـشه‌دار و علنی مردم با برنامه‌ها و طرحهایی که کشور را به سمت سیاستهای غربی و غیردینی می‌برد،پوشیده دارد و اذهان مخاطبان خود را در چگونگی به وجود آمدن قیام پانـزده خـرداد،به سمتی غیر واقعی و تـنها نـسبت دادن آن به برخی اختلافات سطحی و مادی سوق دهد.به هر روی در ساعات آغازین روز چهارشنبه،حوادثی در تهران رخ داد که در روند قیام پانزده خرداد حائز اهمیت بود و در مطالعات تـاریخی ا جـایگاه ویژه‌ای برخوردار است.تـوجه بـه این حوادث،از زاویه‌های مختلف و کنکاش و بررسی هرکدام از آنها،هرچند مختصر،می‌تواند افقهای جدید و قابل مطالعه‌ای را در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی ایجاد کند.در این بخش به طرح موضوعاتی که درباره حوادث روز 15 خـرداد در تـهران قابل بحث و بررسی است می‌پردازیم:شایان ذکر است که عنوان و شرح این موضوعات بر اسناد و گزارشهای مأموران ساواک-که در آن روز تهیه شده و ما در سطور پیشین همه آنها را آوردیم-استوار اسـت.بـنابراین به غـیراز مواقع ضروری از مراجعه و پژوهش در منابع دیگر که مجال پر حوصله‌ای را می‌طلبند، پرهیز کرده‌ایم:
1-محدوده زمانی تظاهرات:بر بـالای نخستین گزارشی که از تظاهرات خیابانی در روز 15 خرداد به ساواک تهران ارسال شـده سـاعت 15/9 صـبح رقم خورده است که نشان می‌دهد در این زمان و یا اندکی پیش از آن،تظاهرات در تهران شروع شده است.بـه رغـم این،گزارش تحلیلی،زمان اجتماع مردم و شروع تظاهرات را حدود یک ساعت پیش از زمـان ذکـر شـده، دانسته است:
«...در حدود ساعت 30/8 قریب 400 نفر از عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادی و اعضای جبهه مـلی بازار طبق قرار قبلی در مسجد سلطانی اجتماع کرده بودند که مأمورین انتظامی آنـان را پراکنده ساختند.عده مـذکور بـه اتفاق سایرین در بازار و سایر خیابانهای جنوبی و شرقی و میدان بار فروشها،کسبه و اصناف را به تعطیل کار و مغازه‌های خویش دعوت[کردند]و به تدریج گروه کثیری از بازاریان و متعصبین مذهبی در خیابان بوذر جمهری و حوالی بازار گـرد آمدند.»30
به غیراز این،گزارشهایی وجود دارد که بدون ذکر ساعت بوده و نمی‌توان زمان دقیق آنها را از روی حادثه گزارش شده،مشخص کرد.باتوجه به این تعداد از گزارشها به نظر می‌رسد که برخلاف نـخستین گـزارش ارسالی در ساعت 15/9 صبح،حادثه یا حوادثی نیز پیش از این ساعت در تهران رخ داده،لیکن در گزارشها به ساعت معینی اشاره نشده است.
آخرین گزارش نیز،که حکایت از ادامه تظاهرات در فردای آن روز(1 خرداد)دارد،در ساعت 22 شـب ارسـال شده است.از فحوای این گزارش نیز چنین برمی‌آید که حوادث روز به پایان رسیده و تظاهر کنندگان و یا کسانی که از سران تحرکات بوده‌اند،برای ادامه مبارزه در روز بعد،برنامه‌ریزی کرده،به دنـبال فـراهم آوردن مقدمات آن بوده‌اند.
باتوجه به گزارشهای ذکر شده که هنگام شروع و زمان پایان حوادث روز 15 خرداد را تعیین می‌نماید،می‌توان گفت تظاهرات و درگیریهای متعدد،که در برخی از ساعتهای طول روز،به اوج خود می‌رسید،در فـاصله دو سـاعت یـاد شده،یعنی از حدود ساعت 8 صـبح تـا 22 شـب ادامه داشت و بیشترین و شدیدترین وقایع در فاصله آن دو ساعت،رخ داده است.
2-تراکم حوادث:تعدّد گزارشهای ساواک در یک ساعت معین از روز،نشن دهندهء میزان تراکم و تـشتت حـوادث در آن سـاعت است؛به‌گونه‌ای که در برخی از ساعتها،تعداد گزارشهای رسـیده از وقـایع سطح شهر به بیش از 55 گزارش می‌رسد،در برخی از اوقات هم تعداد آنها از یک یا دو گزارش تجاوز نمی‌کند.در جدول زیر سـاعتهای روز 15 خـرداد(از تـفکیک تعداد گزارشها و -ساعتهایی که مأموران ساواک اقدام به ارسال گـزارش کرده‌اند-)به تفکیک تعدا گزارشها و درصد تراکم آنها آمده است که نشان می‌دهد در چه ساعاتی از روز،بیشترین گزارش ارسـال شـده و بـه تبع آن در چه زمانهایی حوادث بسیاری رخ داده است.همچنین باتوجه به فراوانی درگـیریها و تـعدّد گزارشها،می‌توان منحنی تراکم حوادث را نیز ترسیم کرد و نشان داد که مسیر زمانی حوادث در طول روز چگونه بـوده اسـت.
نمودار درصد تراکم حوادث
جـدول تراکم حوادث در ساعات روز 15 خرداد
فراوانی و منحنی حوادث روز 15 خرداد
بـه‌طوری کـه از آمـار و ارقام مندرج و نمودارهای پیشین پیداست،بیشترین حادثه در فاصله ساعات 10 تا 12 صبح و در ساعتهای 17 و 18 بعد از ظـهر بـه وقوع پیوسته است.بویژه در ساعتهای 10 و 11 صبح و 18 عصر،زمان به کندی پیش رفته و در طـول آن حـوادث زیـادی رخ داده است.به رغم این،روزنامه اطلاعات در عصر روز 15 خرداد درباره چگونگی تظاهرات و وضـع عـمومی شهر تهران نوشت:
«...از ساعت دو بعد از ظهر خیابانهای تهران را سکوت وحشتناکی فراگرفته بود و مـردم از تـرس بـه خانه‌های خود پناه برده بودند...»31
3-محدودهء جغرافیایی:براساس گزرش اجمالی که اسواک چند روز بعد از حـوادث روز چـهارشنبه در 20 خرداد با عنوان«گزارش ویژه درباره بررسی حوادث اخیر»تهیه کرده، نـخستین اجـتماع در مـسجد شاه یاسلطانی(امام خمینی فعلی)،حدود ساعت 30/8 صبح با تعداد 400 نفر صورت گرفته است.بـنابراین مـسجد شـاه که در ابتدای ورودی بازار قرار دارد،نخستین محلی بوده که مردم در آنجا جمع شـده،تـظاهرات را از آن نقطه شروع کرده‌اند.
این مسجد در ضلع جنوبی خیابان بوذر جمهری(پانزده خرداد فعلی)تقریبا روبه‌روی خـیابان نـاصر خسرو قرار دارد که بیشترین تعداد تظاهر کننده و شدیدترین حوادث نیز از همین حـوالی گـزارش شده است.گزارشهای متعددی در چند ساعت اول صـبح از تـجمع مـردم و انجام تظاهرات و درگیری پیرامون مسجد شاه و داخـل بـازار به ساواک تهران ارسال شده است:
«موضوع:وضع بازار گزارش اطلاعات داخلی اداره یـکم عـملیات
محل:تهران شماره 830/بخش 312
عـطف بـه شماره-تـاریخ حـادثه 15/3/42
مـنبع خبر،مأمور ویژه-محرمانه-تاریخ وصـول خـبر:15/3/42
تقویم:ب-2 تاریخ گزارش:15/3/42
از ساعت 2/1 9 صبح امروز چند دسته عزاداری در بازار و حسینه‌های بـازار مـشغول عزاداری بوده‌اند و عده‌ای نیز در حدود 150 نـفر در مسجد شاه اجتماع نـموده و قـصد تظاهراتی داشته‌اند ولی چون زمینه بـرای آنـها مساعد نبوده از مسجد خارج شده و به دستجات دیگری که در بازار و حسینه‌های آن بـوده‌اند مـلحق شده و در این ساعت(30:10)جمعیت بـه دو هـزار نـفر بالغ گردیده اسـت و هـر لحظه رو به تزاید اسـت و در ضـمن عده‌ای[از]آنها چوب در دست دارند و به مغازه‌هایی که باز است خساراتی وارد می‌کنند و مأمورین پلیس کـه عـده آنها محدود است مشغول تخلیه بـازار و افـراد و دستجات هـستند.بـه‌طوری کـه مأمور ویژه گزارش مـی‌دهد تظاهر کنندگان مدعی هستند که آیت اللّه خمینی و فلسفی واعظ و حاج اشرف کاشانی و نهاوندی بازداشت شـده‌اند و بـاید برای استخلاص آنها اقدام نمایند و بـه هـمین جـهت فـعلا از بـازار بزرگ به طـرف خـیابان سرازیر شده و با تظاهر در حال هستند.وضع بازار به این ترتیب کاملا غیر عادی است.
ضـمنا بـر اثـر تظاهرات شدید و حمله جمعیت به بعضی از مـغازه‌ها از طـرف نـیروهای انـتظامی تـعداد 15 تـیر هوایی شلیک شده،ابتدا اجتماع متفرق و مجددا به یکدیگر ملحق شده و با دستجات دیگر در سبزه میدان و خیابان پیروز با پلیس گلاویز و مشغول زد و خورد هستند.»
بر پایه گـزارشهای روز 15 خرداد،هرچه از ساعات اولیه صبح دور می‌شویم و زمان به ظهر نزدیک‌تر می‌شود،صحنه تظاهرات و درگیریها،گذشته از اینکه جدی‌تر می‌شد و شدت بیشتری می‌یافت،از مسجد شاه فاصله گرفته در خیابانهای اطراف و کوچه‌ها و جلو بـازار پخـش می‌گردد.به‌گونه‌ای که می‌توان گفت تظاهرات و درگیریهای در فاصله ساعات 10 تا 12، بویژه ساعت 11 صبح-که ا تراکم حوادث بیشتری نیز برخوردار بوده-به دو سمت بازار کشانده شده و در دو سوی آن جریان یافته اسـت:
1-غـرب بازار:مسجد شاه و خیابان ناصر خسرو که تظاهرات از همین نلحیه آغاز شد،در امتداد این سمت،تا خیابانها و کوچه‌های محله قدیمی سنگلج،که پارک شـهر در مـرکز آن واقع است،ادامه یافت.در نـقاطی از آن شـدت درگیریها و تعداد جمعیت شرکت کننده در تظاهرات آنجا نسبت به نقاط دیگر بیشتر و قابل‌توجه است.در ساعتهای نزدیک به ظهر،پیوسته گزارشهایی به ساواک رسیده اسـت کـه علاوه بر اشاره بـه تـعدّد و تنوع اقشار تظاهرکنندگان صحنه‌های درگیری و چگونگی مبارزه را تشریح می‌کند.
نقاطی همچون خیابان بوذر جمهر غربی،چهارراه مخبر الدوله،چهارراه گلوبندک، ناصر خسرو،امتداد خیابان سپه،مقابل اداره‌های روزنامه اطلاعات و انتشارات و رادیـو،مـیدان حسن‌آباد و...همه در این سمت از بازار قرار دارند که گزارشگران ساواک حوادث بسیاری از آن نقاط را منعکس کرده‌اند.در میان گزارشها به بیش از 200 مورد حادثه(اعم‌از تظاهرات و درگیریها)بر می‌خوریم که در سمت غرب بـازار رخ داده اسـت.ساواک در بـخشی از گزارش تحلیلی خود آورده است:
«متظاهرین که در اثر تبلیغات چند روزهء وعاظ در منابر کاملا تحریک و از شنیدن خـبر بازداشت خمینی،فلسفی و سایرین عصبانی شده بودند و ضمنا در ساعات اولیه مـأموریم انـتظامی بـه میزان کافی در حوالی بازار موجود نبوده و شدت عملی مشاهده نمی‌کردند لذا بر تجرّی خود افزوده وبه ساختمان اداره کـل انـتشارات و رادیو[حوالی میدان ارک-پانزده خرداد فعلی]حمله[بردند]و شیشه‌های آن را خرد کردند.چون موفق به دخـول بـه ایـن اداره نشدند فعالیتهای تخریبی خود را به سایر نقاط شهر گسترش داده و به صورت دستجات مختلف بین 50 الی چـهار صد نفری به خرد کردن و آتش زدن اتوبوسها و اتومبیلهای دولتی و شخصی،کندن باجه‌های راهـنمایی و فروش بلیت،کیوسکهای تـلفن،آتـش زدن کتابخانه پارک شهر و مغازه‌ها،ایذأ و اذیت افراد کلیمی و بانوان،تخریب میدانهای عمومی و غیره مبادرت ورزیده و حتی به برخی از کلانتریها و کارخانه برق نیز حمله بردند که در اثر اعزام نیروهای کمکی نظامی و تیراندازی و کـشته و مجروح شدن عده‌ای از متظاهرین،تظاهرات خاتمه[یافت]ولی بعد از ظهر نیز همین وضع تجدید شد تا اینکه در تهران حکومت نظامی اعلام گردید.»32
2-شرق بازار:جهت دیگر تظاهرات در بازار،که در خیابان بوذر جمهری بـه سـمت شرق جریان داشت تا چهارراه سیروس و نزدیکیهای خیابان ری ادامه یافت.به‌طوری که تظاهرات و درگیریها در قسمت شرقی بازار،تا محله عودلاجان پراکنده بود.سبزه میدان،سرچشمه، مولوی،شوش،توپخانه و ری از جـمله نـقاطی است که در این سمت از بازار حوادثی را شاهد بوده و مأموران ساواک نیز گزارشهایی را از آن مناطق تهیه و ارسال کرده‌اند:
«تاریخ-ساعت 15 روز 15 ماه 3-42
گوینده:ساواک تهران
گیرنده:اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط:تلفن
مـوضوع:-
بـرابر اطلاع در سرچشمه به چند نفر از مغازه‌دارها ابلاغ نمودند که فیوزها را خارج کنید.برق را قطع کنید.در نظر است دستگاه برق را از کار بیندازند.در میدان شوش کنار پمپ بنزین متظاهرین اجتماع نـموده و نـیروی انـتظامی کم است و ممکن است تـصمیم بـه آتـش زدن پمپ بگیرند.»
برای تعیین و تبیین جغرافیایی حوادث روز 15 خرداد در تهران و چگونگی پراکندگی آن در خیابانها و مناطق مختلف شهر لازم است آمار محلها و نقاطی کـه در آنـها حـوادثی رخ داده و گزارشی درباره آن حوادث به ساواک تـهران ارسـال شده در دست داشته باشیم،تا با استناد بدان، تراکم جمعیت در نقاط مختلف شهر و نقشه حوادث را در روز یاد شده ترسیم کـنیم.در جـدول زیـر نام اماکن و نقاطی که صحنه تظاهرات و درگیریها در این روز بود،بـه ترتیب الفبا ذکر و در مقابل هرکدام اعدادی نیز درج شده است.این اعداد از لابه‌لای گزارشها و اسناد موجود‌استخراج شده،بـه نـشانه آنـکه در محل مزبور(اعم‌از محله،میدان و دروازه،چهار راه و خیابان وقایعی رخ داده و به همان تـعداد نـیز مأموران ساواک گزارشهایی را تهیه کرده‌اند.
جدول تظاهرات روز 15 خرداد در خیابانها،میادین و...که از گزارشهای ساواک استخراج شده ترسیم نقشه تراکم جمعیت تظاهر کننده در نقاط مختلف شهر و تـبیین جـغرافیایی تـظاهرات و درگیریهای روز 15 خرداد بر روی آن،علاوه بر اینکه نقاط متمرکز و توزیع حوادث را بر می‌نماید،جریان و سـمت و سـوی آنـ را نیز نشان می‌دهد.
نقشه تراکم جغرافیایی تظاهرات 15 خرداد در تـهران
بـه‌طوری که از جدول حوادث و نقشه تراکم جمعیت تظاهر کننده پیداست تظاهر کنندگان بیشتر در مـحله‌های بـازار و سـنگلج اقدام به تظاهرات کردند،سپس در نقاط دیگر،با انتشار اخبار درگیریها دست به تـظاهرات زدهـ‌اند.به عبارتی همین نواحی،کانون تظاهرات و درگیریهای روز 15 خرداد بوده متناسب با شعاعی کـه از ایـن کـانون پیدا می‌کند،حوادث نیز فروکش کرده است.
به غیراز دو محله بازار و سنگلج،در نقاط دیگر تـهران نـیز تجمع مردم و تعداد گزارشهای ارسال شده از آن نقاط درخور توجه است:
الف)دانشگاه تـهران:اولیـن خـبر تجمع دانشجویان درد اخل و جلو در جنوبی آن در ساعات 30/11 صبح منعکس شده است:
«تاریخ-ساعت 30/11 روز 15 ماه 3-42
گوینده:سـاواک تـهران
گـیرنده:اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط:تلفنی
موضوع:-
هم‌اکنون عده‌ای در حدود یکصد نفر مـقابل درب جـنوبی دانشگاه تهران،در داخل اجتماع نموده و در نظر دارند متناوبا با دسته چهار و پنج نفری به سمت بـازار عـزیمت و با بازاریان که مشغول مبارزه با پلیس می‌باشند همکاری نمایند.-ساواک تـهران.»
تـظاهرات از جلو دانشگاه تهران،در امتداد خیابان شاهرضا(انـقلاب اسـلامی فـعلی)تا میدان 24 اسفند(انقلاب اسلامی فعلی)ادامـه یـافته،عده‌ای هم در خیابان فروردین(12 فروردین فعلی)نیز تجمع کرده بودند.نکته مهم ایـنکه اکـثر تظاهرکنندگان را در این حوالی،دانشجویان و دانـشگاهیان تـشکیل داده،درد اخل و یـا جـلو در جـنوبی دانشگاه دست به راهپیمایی و تظاهرات زدهـ‌اند.افـزون بر آن،در جلو دانشگاه و یا خیابانهای اطراف،مردم نیز به جمع آنان پیـوسته،در تـطاهرات دانشجویی شرکت می‌جستند.هرچند این نـاحیه نسبت به دیگر مـناطق،شـاهد درگیری نبوده،بلکه بیشتر تـظاهرکنندگان بـه دادن شعار و راهپیمایی می‌پرداختند:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع:تطاهرات تهران شماره:17/ضمیمه
محل:تـهران تـاریخ حادثه:15/3/42
عطف بشماره:-تاریخ وصـول خـبر:15/3/42
مـنبع خبر:مأمور ویـژه تـاریخ گزارش:15/3/42
تقویم:ب-2
عده‌ای در حـدود یـکصد نفر از دانشجویان مقابل دانشگاه دست به تظاهرات زده و شعار می‌دهند مصدق بت‌شکن-ملت تو را مـی‌خواهد.عـده‌ای از عناصر غیرد انشجو نیز در اطراف آنـها حـلقه زده و با آنـها هـم صـدا شده‌اند...»
نکته دیگر،ارتـباط میان تظاهرکنندگان بازار و متظاهرین جلو دانشگاه تهران است.از کم و کیف این رابطه اطلاع زیادی از مـیان گـزارشها و اسناد موجود نمی‌توان به دست اورد.امـا پیـوسته در گـزارشهای ارسـال شـده از تظاهرات دانشجویان و اجـتماع مـردم در جلو دانشگاه تهران،به این نکته پرداخته شده است،که تظاهرکنندگان باتوجه به حوادثی که در بـازار رخ داده-از جـمله کـشته شدن عده‌ای از مردم-در نظر دارند،به آنـجا رفـته،بـه مـتظاهرین در بـازار پیـوندند:
«تاریخ-ساعت-روز 15 ماه 3-42
گوینده:ساواک تهران
گیرنده:اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط:تلفن
موضوع:-
هم‌اکنون از دانشگاه تهران اطلاع می‌رسد که دانشجویان جبهه ملی،حسین موسویان و بلریان،در دانشکده پزشـکی صحبت از دستگیری روحانیون نموده و دانشجویان را برای تظاهراتی تحریک می‌نمایند.»
در گزارش دیگری که به نظر می‌رسد چند دقیقه بعد از گزارش فوق ارسال شده باشد،دوباره موضوع سخن‌رانی موسویان-یکی از دانشجویان-مـورد تـوجه قرار گرفته است:
«موضوع دانشجوی پزشکی در دانشکده علوم،در حدود صد نفر را جمع نموده و اظهار می‌دارد چون عده‌ای از دوستان ما را در بازار به وسیله تیراندازی از بین برده‌اند ما نیز باید دسـت بـه تظاهراتی بزنیم.او الساعه مشغول جمع‌آوری دانشجویان سایر دانشکده‌ها می‌باشد.
ساواک تهران»
به نظر می‌رسد وی بعد از سخن‌رانی به همراه تعدادی از دانشجویان در داخل محوطهء دانـشگاه بـه راهپیمایی پرداخته‌اند تا با گـرد هـم‌آوری جمعی از دانشجویان دیگر دانشکده‌ها به بازار بروند:
3یک دسته 150 نفری از دانشجویان دانشگاه به حالت اجتماع مشغول دور زدن در داخل خیابانهای دانشگاه هستند و سعی دارند عده بـیشتری را بـه دور خود جمع نموده و سـپس بـه طرف بازار حرکت کنند.»
البته جمعی از دانشجویان پیش از این به بازار رفته بودند تا در تظاهرات آنجا شرکت نمایند. در بخشی از گزارشی که احتمالا در ساعات پایانی روز 15 خرداد تهیه شده آمده است:
«دانـشجویان دانـشگاه شعارهایی تهیه نموده‌اند.و نیز تعدادی از دانشجویان امروز صبح درتظاهرات بازار شرکت داشته‌اند...»
وجود چنین ارتباط و آگاهی از وضع دو نقطه متفاوت از شهر،که از دید گزارشگران ساواک پنهان نمانده،حاکی از این است کـه تـوجه تظاهرکنندگان در خـیابانها و اماکن دیگر شهر،بیشتر به منطقه بازار بوده است و آنجا را کانون اصلی حوادث و قیام می‌دانستند.از این‌رو جـلو دانشگاه تهران نیز،مردم معترض،بویژه دانشجویان،به دنبال این بـودند کـه عـلاوه بر عزیمت به بازار و کمک به تظاهرکنندگان در آنجا،نگاهها و توجه مردم حاضر در اطراف دانشگاه و دیگر مناطق را بـه آن سـمت معطوف سازند.
ب)خیابانهای رودکی،کارون،دامپزشکی،سلسبیل-بخشی از خیابان رودکی فعلی-و حوالی کـارخانه پیـسی کـولا(زمزم فعلی)از دیگر نقاطی است که در غرب تهران تظاهرات و درگیریهایی را در روز 15 خرداد شاهد بوده است.نـخستین گزارش مربوط به وقوع حادثه در این نواحی در ساعت 13 ظهر ارسال شده است کـه حاکی از مسدود شدن تـمامی مـسیر خیابان سلسبیل است.
از گزارشهای متعددی که مأموران ساواک از تحرکات و تظاهرات مردم در خیابانهای رودکی و اطراف آن فرستاده‌اند،پیداست که وجود کارخانه‌های پپسی کولا و شرکت مونتاژ تلویزیون آر-سی-آ( rca در شدت درگیریها و تظاهرات مؤثر بوده اسـت؛گزارش مأمور ویژه ساواک در ساعت 16 از حوادث منطقه غرب تهران به شرح زیر است:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع:تظاهرات تهران شماره:26/بخش 312
محل:تهران تاریخ حادثه:15/3/42
عطف بشماره:-تاریخ وصول خبر:15/3/42
مـنبع خـبر:مؤمور ویژه تاریخ گزارش:15/3/42
تقویم:ب-2
[...]در این ساعت(16)عده‌ای قریب[به]یکهزار نفر از کسبه خیابان آذربایجان و کارون و قصر الدشت،پس از خراب کردن کارخانهء پپسی کولا چوب به دست به طرف[خیابان] قصر الدشت جنوبی حـرکت[کرده]و شـعار می‌دهند:مرگ بر شاه و زنده باد خمینی.
حمله کنندگان به کارخانهء پپسی کولا و ضمائم آن در قسمت مونتاژ تلویزیونهای آر-سی-آ خساراتی وارد[نمودند]و چند دستگاه تلویزیون[را]به غارت برده‌اند.در اینجا از مأمورین انتظامی خـبری نـیست و قوای انتظامی کلانتری 18 کافی نیست و عناصر مخرب در بخش 18 و حوزه کارخانه پپسی کولا هر مغازه‌ای که باز باشد غارت می‌کنند.»
درگزارش دیگری ازکارگران اهل کن به‌عنوان کسانی یاد شده اسـت کـه درحـمله به کارخانه پپسی کولا، شـرکت مـونتاژ تـلویزیون آر-سی آ و سینما کارون شرکت کرده،خساراتی را در آن کارخانه‌ها به بار آورده‌اند:
«اهالی‌آبادی کن در مدت عزاداری مرتبا به وسیله چهار نفر آخـوند مـحلی بـر علیه دولت و دربار تحریک می‌شدند و بعد از جریان مدرسه فـیضیه،هـر هفته آخوندها به منبر رفته و اهالی را گمراه و بر علیه دولت تبلیغ می‌نمودند.تا اینکه در تاریخ 15/3/42 کارگران اهل کن به وسـیله مـاشینهای تـصفیه‌خانهء آب به کارهانه پپسی کولا و شرکت ثابت پاسال حمله[کرده‌اند.] خرابکاری مـزبور به وسیله کارگران کنی انجام گرفته.ضمنا خساراتی به سینما کارون هم وارد آوردند.حتی تعدادی از تلویزیونها که بـه غـارت رفـته،هم‌اکنون درآبادی کن موجود می‌باشد.»
از گزارش مزبور و گزارشهای دیگر چنین بـرمی‌آید کـه مردم تظاهرکننده در منطقه غرب تهران (خیابانهای رودکی و حوالی کارخانه پپسی کولا)با آگاهی از تعلق تعدادی از کـارخانه‌ها،از جـمله کـارخانه مونتاژ و تعمیر تلویزیون به فردی به نام حبیب ثاب پاسال به آنـجا حـمله‌ور شـده، قصد تخریب و وارد ساختن خسارت به آن مراکز را داشتند.چون او را فردی بهایی و فراماسونر می‌دانستند که بـا اعـمال نـفوذ در دربار و دولت توانسته بود ثروت هنگفتی به چنگ آورد.مأمور ساواک درباره حمله مردم به شـرکتهای مـتعلق به ثابت پاسال گزارش داده است:
«نمره 78 بخش 311 ، تاریخ 15/3/42 ساعت 1720 روز-ماه- گوینده:صبا ؛گـیرنده:نـادری
وسـیله ارتباط:تلفن ؛ موضوع:تظاهرات
تأسیسات پپسی کولا،تأسیسات تعمیرگاه ثابت پاسال و کلیه مؤسساتی کـه مـربوط به ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بین برده‌اند...»
ج)در خـیابانهای شـاهرضا(انـقلاب اسلامی فعلی)و تخت جمشید(طالقانی فعلی)نیز تظاهرات نسبتا گسترده‌ای انجام گرفته است که مـأمور سـاواک تعداد تظاهرکنندگان را در آن نواحی حدود ده هزار نفر برآورد کرده،در ساعت 45/12 گزارشی دربـاره آن ارسـال نـموده است.از تظاهرات انجام گرفته در این خیابان هیچ گزارش دیگری مبنی بر درگیری ارسال نشده و از سـرانجام آنـ هـم در اسناد سخنی به میان نیامده است،اما به‌طوری که گزارش ارسالی نـیز بـدان اشاره می‌کند،تظاهرکنندگان قصدا داشتند در طول خیابان تخت جمشید به سمت شرق حرکت کنند و در جلو سـفارت امـریکا-که در تقاطع خیابان مزبور و خیابان مبارزان(شهید مفتح فعلی)قرار داشت-تـجمع کـرده یا دست به اقداماتی بزنند:
«نمره 47،بـخش 311 ، تـاریخ 15/3/42 سـاعت 1245 روز-ماه- گوینده:سیروس ؛ گیرنده:نادری
وسیله ارتـباط:تـلفن ، موضوع:تظاهرات
قریب 1000 نفر در خیابان شاهرضا،به طرف تخت جمشید می‌خواهند بروند و شـعار مـی‌دهد خمینی پیروز است.ماشینهای ژانـدارم هـنوز نگذاشته‌اند کـه مـتظاهرین بـه طرف سفارت امریکا بروند.»
تظاهرات و درگـیریهای روز 15 خـرداد محدود به شهر تهران نبود بلکه در مناطق اطراف تهران هم مردم،دسـت بـه تظاهرات زده بودند.گزارشهای معدودی در میان اسـناد است که به چـگونگی اجـتماع و تظاهرات مردم در میدان تجریش و دزاشـیب مـی‌پردازد.در گزارش ساعت 12 ظهر تعداد تظاهرکنندگان در میدان تجریش،حدود دو-سه هزار نفر برآورد شـده،کـه باتوجه به فاصله آن بـا کـانون تـظاهرات و درگیریها در تهران-بـازار و سـنگلج-تجمع این عده از مـردم در چـنین ساعتی از روز حائز اهمیت است:
«نمره 36،بخش 311 ، تاریخ-ساعت 1200 روز-ماه- گوینده:عباسی ،گیرنده:نادری، وسـیله ارتـباط:تلفن ؛ موضوع:تظاهرات
جمعیت متظاهرین در مـیدان تـجریش قریب 2000 نـفر اسـت.تـیراندازی از طرف پلیس شروع شـد.» به رغم اینکه گزارشگر ساواک از وقوع و یا چگونگی آن چیزی نگفته است،اما از اشاره او به اقـدام نـیروهای پلیس مبنی بر تیراندازی به سـوی مـتظاهرین پیـداست کـه تـظاهرات در میدان تجریش نـیز چـشمگیر بده است،در درگیریها عده‌ای هم زخمی یا کشته شده‌اند.چنین واقعه‌ای در گزارش دیگر،که زمان ارسـال آ-دقـیقا مـعلوم نیست انعکاس یافته است:
«تاریخ-ساعت-روز 15 مـاه 3-42 ،گـوینده:سـاواک تـهران؛گـیرنده:اداره یـکم عملیات ،وسیله ارتباط: تلفن ؛موضوع:-
در حدود سه هزار نفر که از دزاشیب به تجریش آمده بودند به کلانتری حمله کرده و عده‌ای پاسبان و شخصی مجروح[شدند.]شایع است که دو نـفر به قتل رسیده،در نتیجه بازار تجریش تعطیل گردید.عده‌ای نیز از خیابان خلیلی به طرف ساواک شمیران حرمت کرده،ولی از حمله به ساواک منصرف گردیدند.
ساواک تهران»
افزون بر تظاهرات،در برخی مـناطق،سـینماها نیز مورد هجوم مردم قرار می‌گرفت. گزارشهای ساواک حاکی از آن است که تعدادی از آنها به آتش کشیده یا ویترینهای آن مورد حمله واقع شده است:از جمله سینماهای اسکار،کاروان و ارگـون.
بـرپایی تظاهرات و وقوع درگیریهایی در ورامین،تعطیلی خطوط اتوبوس شرکت واحد در شهر ری،تجمع کارگران سیمان تهران در جلو کارخانه(واقع در جاده خراسان)،از دیگر حوادثی است کـه در ایـن روز اتفاق افتاده و مأموران ساواک گـزارشهایی را دربـاره آنها به تهران ارسال کرده‌اند.در نموداری که به منظور نشان دادن فراوانی تظاهرات و حوادث در نقاط مختلف جغرافیایی تهران تهیه شده،درصد آماری هرکدام از آن نقاط مـتفاوت بـوده،فاصله چشمگیری از هم دارنـد.بـه‌طوری که از حدود 295 فقره حادثه گزارش شده 143 حادثه در بازار و نواحی نزدیک بدان،52 حادثه در محله سنگلج،حدود 45 حادثه در دانشگاه تهران و چند خیابان نزدیک به آن و تعداد 55 حادثه در مناطق دیگر که بیشتر شامل غـرب تـهران(خیابان رودکی و قصر الدشت و حوالی کارخانه پپسی کولا)،تجریش و چند خیابان دیگر است،اتفاق افتاده است.درصد آماری هرکدام از آنها به ترتیب زیر است:
بازار:47/48،سنگلج:62/17،دانشگاه تهران:25/15 و مناطق دیـگر:18/8.
نمودار جغرافیایی تظاهرات روز 15 خرداد 42 در تهران
4-شعارها:عمده شعارهایی که مردم در تظاهرات روز 15 خرداد،در نقاط مختلف تـهران سر می دادند در حمایت و پیروی از رهبری امام خمینی بوده است:شـعارهای«یـا مـرگ یا خمینی،خمینی پیروز است،یا حسین دیشب کجا بودی-از خمینی یاری کنی»از رایج‌ترین آنهاست که بـیشتر در تـظاهرات بازار و اطراف آن سر داده می‌شد.علاوه بر آن در جلو دانشگاه هم شعارهایی بـه نـشانه طـرفداری از دکتر محمد مصدق،که در احمدآباد مستوفی(غرب تهران)،به حال تبعید و زیر نظر حکومت روزگـار می‌گذراند،در میان دانشجویان رایج بوده است که «مصدق پیروز است»معروف‌ترین آنهاست.
در اکـثر نقاط تهران،شعارها بـیشتر در حـمایت و پشتیبانی از امام خمینی بوده است.باتوجه به عناوین شعارهایی که در تعدادی از گزارشها به آنها اشاره شده می‌توان دریافت که در نواحی بازار و اطراف آن،اکثر متظاهرین پیروان و طرفداران امام خمینی بوده،در پشتیبانی از ایـشان شعار می‌دادند:
«تاریخ-ساعت 30/9 روز 15 ماه 3/42 ، گوینده:ساواک تهران ، گیرنده:اداره یکم عملیات ، وسیله ارتباط:تلفن ، موضوع:-
...عده‌ای که از بازار کفاشها خارج شده و به طرف مسجد شاه می‌رفتند از مسجد شاه عبور [کرده]گویا خـیال دارنـد به منزل آقای بهبهانی بروند.شعار آنها یا حسین دیشب کجا بودی-از خمینی یاری کنی.تعداد در حدود 600 نفر می‌باشند.»
«وضع بازار خیلی آشفته است.تمام قسمت بوذر جمهری،سبزه مـیدان،خـیابان سیروس، بنز پلیس را شکستندوشعارهای آنها:«یا مرگ یا خمینی.»
در منطقه دیگری از تهران که از تراکم تظاهرات نسبتا شدیدی(به غیراز بازار) برخوردار لوده،محوطه و جلو در جنوبی دانشگاه تهران است که بـیشتر تـظاهرکنندگان شعارهایی در طرفداری از دکتر مصدق،رهبر جبهه ملی ایران،سر می‌دادند.به‌طوری که پیش از این گفته شد در این ناحیه دانشجویان دانشکده‌های مختلف دانشگاه تهران قشر درونی و بدنهء اصلی تظاهرکنندگان را تـشکیل داده،راهـ‌اندازی تـظاهرات نیز عموما با آنان بـوده اسـت.بـاوجود این مردم عادی نیز به جمع آنان پیوسته‌اند که در شعاردهی با دانشجویان هم‌آواز بودند و آنها را همراهی می‌کردند.
«مصدق پیروز است»و«مـصدق بـت‌شکن»دو شـعار اصلی است که در تظاهرات جلو دانشگاه تهران از گـزارشهای مـربوط به آن ناحیه ذکر شده است.به غیراز این گاهی عده‌ای از تظاهرکنندگان در این حوالی به طرفداری از امام خمینی شعار دادهـ‌اند.
عـلاوه بـر شعارهای ذکر شده،دو شعار نیز روی پارچه‌ای نوشته و بر بالای سـر در جنوبی دانشگاه نصب شده بود که در برخی از گزارشها آمده است این شعارها با خون نوشته شده بود:«مـرگ بـر ایـن دیکتاتور خون‌آشام»و«دیکتاتور خون می‌ریزد».
این پلاکاردپارچه‌ای تا ساعات پایانی روز 15 خـرداد هـمچنان بر سر در دانشگاه بود تا اینکه درخواست می‌شود شعارها را بردارند:
«هم‌اکنون خبر می‌رسد که شعار پارچـه‌ای بـزرگ و تـعدادی کوچک در سر درب جنوبی دانشگاه -که روی آن نوشته دیکتاتور خون-و سایر مطالب مـشابه،مـقرر فـرمایند سریعا در بر داشتن این شعارها اقدام نمائید.موحدی» به دنبال آن،گزارش دیگری ارسال شـد کـه از پایـین کشیدن شعراها توسط پلیس خبر می‌داد: «پلاکتهایی که در دانشگاه بود به وسیله پلیس بـرداشته شـد.ساواک تهران»
5-احزاب:نقش احزاب و گروههای اجتماعی و سیاسی در قیام پانزده خرداد غیرقابل انـکار و نـیازمند پژوهـشی جامع و مستقل است.اما در اینجا لازم است به دخالت و نقش تعدادی از احزاب که در روز 15 خرداد 1342 فـعالیت داشـتند و در گزارشهای ساواک نیز بدان اشاره شده،پرداخته شود.در گزارشهای موجود،که از وقایع 15 خـرداد دقـیقه بـه دقیقه تهیه شده و در بسیاری از آنها به جزیی‌ترین حادثه و موضوع هم اشاره‌ای رفته،ذکر نام احـزاب فـعال و موضوع دخالت انان در تظاهرات متفوت و گاه پراکنده است.
در گزارشهای مربوط به بـازار از حـزب یـا گروه خاصی به‌عنوان تشکیل‌دهنده یا گروه راه‌انداز تظاهرات نامی به میان نیامده است و مأموران بـدون تـفکیک قـشر تظاهرکنندگان از مردم عامه سخن گفته‌اند که در تظاهرات و درگیریها شرکت جسته،علیه حـکومت و دولت و بـه نشانه پشتیبانی از رهبری امام خمینی شعار داده‌اند.از این‌رو می‌توان گفت که در این نواحی تظاهرات و درگیریها،مـردمی و بـه عبارت دیگر خودجوش بوده متظاهرین بیشتر بدون اینکه از سوی گروه و یا حـزب مـشخصی-به‌طور گسترده-دعوت به تظاهرات شوند،بـه کـوچه و خـیابانها ریخته بودند.افزون بر این،چگونگی و پراکـندگی درگـیریها و حوادثی که در مسیرهای تظاهرات نواحی مزبور رخ داده خود دلیل دیگر بر این ادعاست.بـه سـخنی دیگر از اکثر درگیریها،نوع و مـحل بـرخوردها از پیش تـعیین نـشده،بـلکه مردم حاضر در تظاهرات باتوجه به وجـود مـراکز تبلیغاتی حکومت،همانند روزنامه اطلاعات ساختمان انتشارات و رادیو،در آن نواحی به آنها حـمله بـرده قصد آسیب رساندنی و یا احیانا تـصرف آن مراکز را داشتند.در اسناد سـاواک نـوع پردازش به این موضوع،با تـأکید بـر اینکه تظاهرات و درگیریها بدون نقشه از پیش تعیین شده انجام یافته متفاوت است.«بـه عـلاوه چنانچه به تعبیر ساواک آشـوبگران دارای طـرح و نـقشه‌ای بودند،هیچ گـاه بـه خراب کردن وسایل عـام المـنفعه و آتش زدن کتابخانه و امثال آن که احساسات عمومی را جریحه‌دار می‌نماید مبادرت نمی‌ورزیدند چون افرادی کـه مـنظوری به این مهمی(ساقط کردن دولت)را داشـته و بـخواهند جهت کـار طـرح و نـقشه‌ای تنظیم نمایند،مسلما ایـن اندازه عقل و درایت دارند که بتوانند درک کنند این اقدامات به زیان آنها تمام خواهد شـد.»33
بـه رغم این،در تظاهرات محوطهء دانشگاه بـه‌گونه‌ای کـه مـأموران سـاواک نـیز بدان اشاره نـموده‌اند،و از نـوع شعارهای رایج می‌توان دریافت،برخی هواداران نهضت آزادی و جبهه ملی34ایران بدون ارتباط با تشکیلات و یا مـاموریت سـازمانی در راهـ‌اندازی تظارهات نقش داشته در میان مردم و دانشجویان فـعال بـوده‌اند. تـوجه و دقـت در نـقش احـزاب و گروههای فعال در تظاهرات روز 15 خرداد از دید تحلیلگران ساواک پنهان نمانده،در گزارش تحلیلی و اجمالی 20 خرداد 1342،به آن پرداخته‌اند.از جمله درباره تجمع مردم در بامداد روز عاشورا(13 خرداد 1342)در مسجد حاج ابو الفتح (واقـع در خیابان ری بالاتر از میدان قیام)و راهپیمایی در خیابانهای اطراف آنها بحث کرده، ابتکار چنین اقدامی را به نهضت آزادی ایران نسبت داده‌اند: «ابتکار این تظاهرات به دلایل و قراین ذیل بیشتر در دست عوامل مـنتسب بـه جمعیت نهضت آزادی بود:
1)مشاهدهء عده‌ای از عناصر طرفدار این جمعیت در بین متظاهرین.
2)دادن شعارهایی له مصدق.
3)دادن شعارهای تندی علیه مقامات عالیه کشور که مخصوص افراد این جمعیت است.
4)کشاندن متظاهرین بـه خـیابانهای شمالی شهر و توقف در برابر دانشگاه.
5)اعلام اینکه متظاهرین بعد از ظه روز عاشورا در مسجد هدایت حضور به هم رسانند.»35
در ادامه همین گزارش در بخشی با عـنوان«دسـتجات شرکت‌کننده در اغتشاش»به فعالیت احـزاب در تـظاهرات روز 15 خرداد پرداخته،نام گروهها و طبقا فعال نیز ذکر شده است:
«دستجات شرکت کننده در اغتشاش:
در تظاهرات و فعالیتهای مخربی که در تهران صورت گرفته تا آنجا کـه گـزارشهای واصله حکایت می‌کند طـبقات ذیـل شرکت داشته‌اند:
1)عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادی و انجمنهای اسلامی منتسب به این جمعیت.
2)بازاریان طرفدار جبهه ملی.
3)اعضای هیئتهای مذهبی‌نظیر هیئت قائمیه و جوانان حدّاد و غیره.
4)بقایای فداییان اسلام.
5)طـرفداران آیـت اللّه بهبهانی و برخی دیگر از روحانیون.
6)بازارایان متعصب مذهبی.
7)جمعی از منتفذین و چاقوکشان جنوب شهر و میدان بارفروشها نظیر طیب حاج رضایی.»36
گذشته از گزارش فوق،ساواک در گزارش دیگری که چندی بعد از 15 خرداد به چـگونگی تـظاهرات آن روز پرداخت و در بـخش جداگانه‌ای عوامل و گروههای درگیر در تظاهرات را بر شمرده است.در بخشی از این گزارش با عنوان«از نقطه‌نظر نوع و کیفیت اجـتماع»علاوه بر دسته‌های ذکر شده،از گروههای دیگری نیز نام برده اسـت کـه در تـظاهرات و درگیریهای روز 15 خرداد دخالت و نقش داشته‌اند؛هرچند تهیه‌کنندگان این گزارش کوشیده‌اند با مؤثر و دخیل دانستن گروههای متفرقه و یـا پررنـگ جلوه دادن نقش آنها،اهداف قیام را در دید مخاطبان خود به سمت و سوی غیر واقـعی و کـاذب رهـنمون شوند.
«ب)از نقطه‌نظر نوع و کیفیت اجتماع.
1)در درجه اول وابستگان انجمنهای اسلامی نهضت آزادی.
2)بازاریان متعصب وابسته به کـمیته بازار جبهه ملی.
3)بازاریان متعصب وابسته به دستجات روحانی.
4)کارکنان روزمزد و حقوق‌بگیر مـاهانه بازاریان از سنین 15 الی 35.
5)عـناصر طـبقه سوم انقلابی وابسته به بعضی از گروههای منحرف.
6)دستجات وابسته به میدان‌دارها مانند وابستگان طیب و امثالهم به منظور حفظ خود و تأثیر بیانات مبلغین در این دستجات ساکن جنوب[شهر].
7)اشخاص بیکاره و گرسنه به مـنظور ارضای عقده‌های باطنی خود.
8)وابستگان فداییان اسلام.
9)بعضی از دانشجویان،طلاب انقلابی و خرابکار.»37
باوجود همه اینها و باتوجه نوع فعالیتها و ماهیت شکل‌گیری هرکدام از احزاب و گروههای نام برده شده-که دارای اختلافاتی نیز بوده‌اند-بـه سـختی می‌توان همهء آنها را در تظاهرات و درگیریهای روز 15 خرداد فعال دانست.لیکن به دلیل وحدت هدفی که گروهها و دسته‌های فعال داشته‌اند اذعان تحلیلگران ساواک مبنی بر اینکه گروههای مزبور از پافشاری بر اختلافات خـود دسـت برداشته،اتحاد عمل در پیش گرفته‌اند،در خور توجه و پذیرفتنی است:
«این دستجات و طبقات که در اجتماع مسجد حاج ابو الفتح و سپس دمونستراسیون خیابانها در روز عاشورا نیز شرکت داشتند همان‌طوری که فوقا ذکـر شـد گرچه ممکن است با یکدیگر دارای تضادهای فکری و اختلاف‌نظرهایی بوده باشند،ولی در این اواخر کلیه دستجات فوق جدا از آیت اللّه خمینی طرفداری و پیروی می‌نموده‌اند.»38
باوجود این،در خبری که مأمور ساواک در سـاعت 05/18 گـزارش کـرده است از حزب ملت ایران نـام بـرده شـده که به دستور رهبران آن،اعضای حزب از شرکت و فعالیت در تظاهرات منع شده‌اند.
«نمره 87،بخش 311-اداره یکم عملیات تاریخ 15/3/42 ساعت 1805 روز-ماه- گوینده:سعدی
گـیرنده:زمـانی ؛ وسـیله ارتباط:تلفن ، موضوع:تظاهرات
الساعه به حزب مـلت ایـران اطلاع داده شده،گفته شده است دستور تظاهرات مربوط به نهضت آزادی است.افراد حزب ملت ایران به هیچ‌وجه نباید در تـظاهرات شـرکت کـنند.و حزب ملت ایران برنامه‌ای در این مورد ندارد.این خبر را فـرزین فجر به مسئولین زیر دستش گفته است.»
«حزب ملت ایران»از جمله احزاب منشعب از«حزب پان ایرانسیم»بود که رهـبری آنـ را داریـوش فروهر به عهده داشت.فروهر در سال 1339 ش،پس از آنکه از حزب پان ایرانیسم به دلیـل اخـتلافاتی جدا گردید و«حزب ملت ایران بر بنیان پان ایرانسیم»را بنیاد نهاد که نسبت به حزب پان ایرانسیم مـوضع تـندتری عـلیه شاه داشت.او در کنگره سال بعد برای اجتناب از مخلوط شدن نام دو حزب در اذهـان مـردم7عـنوان پان ایرانسیم را از حزب خود برداشت که پس از آن حزب تحت رهبری او،به حزب ملت ایران مـعروف گـردید.بـحث دربارهء علل مخالفت و عدم شرکت حزب ملت ایران در تظاهرات 15 خرداد،مستلزم پژوهش گسترده‌ای اسـت.امـا تنها ذکر این نکته را بسنده می‌دانیم که به هنگام جدایی فروهر از حزب پان ایـرانسیم در سـال 1339 ش،آن حـزب در صف جبهه مصدق باقی ماند و او در گروه مخالفان رادیکال(تندرو)به فعالیت خود ادامه داد.
گـذشته از حـزب ملت ایران،تعدادی از افراد حزب توده-که در این زمان منحل شده بود، لیـکن بـه فـعالیت پنهانی می‌پرداخت-نیز به مخالفت با قیام پانزده خرداد پرداخت و در اقداماتی که پس از حوادث روز 15 خـرداد انـجام می‌دادند،سعی کردند از دخالت در آن دوری بجویند. در گزارشی که در 16 خرداد،به بخش 311 اداره یکم عـملیات سـاواک ارسـال شده از مراجعه افراد حزب منحله توده به کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی سخن به میان آمـده کـه بـراساس آن می‌توان گفت خزب توده و افراد وابسته به آن از مخالفان تظاهرات روز 15 خرداد بـوده،بـا آ- همراهی نکرده‌اند.
گزارش اطلاعات داخلی
«موضوع:اقدامات افراد حزب منحله توده شماره:اداره یکم عملیات بـخش 311
مـحل:تهران-شرکت واحد تاریخ حادثه:- عطف بشماره:-تاریخ وصول خبر:16/3/42
منبع خـبر:قـدم تاریخ گزارش:16/3/42 ؛ تقویم:ب-2
اخیرا افراد حزب مـنحله تـوده کـه بین کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی می‌باشند بـرای تـهیه طوماری به منظور تنفر از واقعه 15 خردادماه 42 و تجاوز اخلالگران به باجه‌های شرکت و آتش زدن چـند دسـتگاه اتوبوس شرکت به نخست وزیـری و پیـشگاه شاهنشاه شـروع بـه فـعالیت نموده‌اند که کارگران از اظهار نظر و امـضاء طـومار فوق خودداری و به افراد خود اعلام نموده‌اند هرگاه مبادرت به امضاء نـمایند،در صـورت تغیر حکومت مدرک زنده‌ای به دسـت حزب داده شده اسـت و سـعی نمایند حتی الامکان از امضاء طـفره بـروند خودداری نمایند.نظریه:به مأمور دستور داده شده که افرادی که چنین تصمیمی دارنـد شـناخته و معرفی نمایند. اداره سوم»
6-جمعیت:بـرآورد دقـیق آمـار جمعیتی که در روز 15 خـردا در خـیابانهای تهران و حومهء آن بـه تـظاهرات پرداخته‌اند کاری ناممکن می‌نماید.اما تخمین آن بر پایه گزارشهای مأموران ساواک که در بسیاری از آنـها تـعداد مردم تظاهر کننده یا مجتمعین را نـیز قـید کرده‌اند-هـرچند بـه صـورت تقریبی-می‌تواند مفید بـاشد و مورد بحث و بررسی قرار گیرد.گزارشهای ساواک درباره تعداد مردم تظاهر کننده متعدد و گاه مـتناقض و مـتضاد است.در گزارش اجمالی،تعداد تظاهر کـنندگان حـدود 4 الی 6 هـزار دانـسته شـده است،که در روزهـای چـهارشنبه و پنجشنبه (15 و 16 خرداد 1342)در تظاهرات و درگیریها شرکت کرده‌اند.39لیکن تنها در یکی از گزارشها که از تجمع مردم در خیابان تخت جـمشید(طـالقانی فـعلی)سخن می‌گوید،تعداد اجتماع کنندگان نزدیک بـه ده هـزار نـفر و در بـرخی گـزارشهای دیـگر هشت هزار برآورد می‌شود که این گفته با آنچه در گزارش اجمالی آمده در تضاد است.باوجود این در گزارش دیگری، ساواک به عده کثیری از مردم اشاره نموده که در تـظاهرات شرکت جسته‌اند.در بخش جداگانه‌ای از این گزارش به تعداد شرکت کنندگان در تظاهرات روز 15 خرداد پرداخته شده است:
«ج)از نقطه‌نظر تعداد
1-مجموع شرکت کنندگان در مراسم عزاداری ایام محرم که اکثریت آنان از طبقات جنوب شـهر بـودند،یکصد و پنجاه هزار نفر تخمین زده می‌شوند.
2-باتوجه به اینکه در میان مجموع مساجد و تکایا و منازل شخصی عزداری اشخاص تعداد 30 مسجد از نقطه‌نظر کثرت اجتماع و مبلغین طراز اول هدف اطلاعاتی تخمین زده شـود از مـیان یکصد و پنجاه هزار نفر،حدود پنجاه هزار نفر آن در درجه اول تحت‌تأثیر تلقینات روحانیون قرار داشتند.
3-به‌طور تقریب از میان پنجاه هزار نفر متعصبین،ده هزار نـفر در عـملیات دمونستراسیون و تظاهرات،عامل اصلی بـوده‌اند.»40
بـه هر روی به نظر می‌رسد که به علت تخمینهای شخصی مأموران ساواک،در ذکر تعداد تظاهر کنندگان،موجب بروز اختلاف و یا تضادهای یاد شده بوده اسـت؛بـه‌طوری که هریک از آنها بـاتوجه بـه موقعیت حساس خود و به زعم خویش،اعداد و ارقامی را برای تعداد شرکت کنندگان در تظاهرات و درگیریها اعلام کرده‌اند.براساس اعلام نظر آنان،مجموعا بیش از بیست هزار نفر در تهران و تجریش در تظاهرات و درگیریها شـرکت جـسته‌اند.(شایان ذکر است که این ارقام و آمار،تقریبی و بر پایهء اسناد و گزارشهای ساواک بوده و از لابه‌لای آنها استخراج شده است و تنها به منظور ملموس نمودن حوادث آن روز ثبت می‌گردد.)
7-درگیریها:در یکی-دو سـاعت اولیـه روز،تظاهرات بـه آرامی پیش رفته است.در گزارشها خبری از درگیری نیست و تظاهر کنندگان بیشتر راهپیمایی کرده،علیه دولت و به پشتیبانی از امـام خمینی شعار می‌داده‌اند.لیکن در ساعت 10 صبح نخستین گزارشی که حکایت از حـمله پلیـس بـه مردم دارد به شرح زیر ارسال شده است:
«تاریخ-ساعت 10 روز 15 ماه 3/42 ؛ گوینده:ساواک تهران ؛ گیرنده:اداره یکم عملیات اداره کـل سـوم ، وسیله ارتباط:تلفن ؛ موضوع:-
بین ناصر خسرو تا سبزه میدان میدان پلیس بـه مـتظاهرین حـمله کرد و بین مردم شایع است که در انتهای بازار کفاشها افسری به‌طوری مضروب شده که در حـال مردن است.ساواک تهران»
به دنبال آن،گزارشهای متعددی رسیده که درباره درگیریها و زد و خـورد میان تظاهر کنندگان و نـیروهای انـتظامی است که در برخی از آنها،به شلیک تیر هوایی و مستقیم و یا استفاده از گاز اشک‌آور اشاره‌هایی رفته است.در این گزارشها باجه‌های راهنمایی و رانندگی،کیوسکهای تلفن،باجه‌های بلیت فروشی،اتوبوسهای شرکت واحد،تعدادی از وسـایل نقلیه دولتی و شخصی،ادارهء روزنامه اطلاعات،ادراه انتشارات و رادیو،تعدادی از کلانتریها،کاخ دادگستری،مغازه‌هایی که باز بود و به فعالیت خود ادامه می‌دادند،بانکها(بویژه بانک ملی شعبه بازار)،محلهای بهای نشین(در خـیابان سـلسبیل)و دکانهای یهودیان(از جمله در خیابان سیروس)و چند سینما،اماکنی است که تظاهر کنندگان به آنها حمله‌ور شده،خساراتی را وارد ساخته‌اند.در گزارشی نیز به زمزمه تظاهر کنندگان مبنی بر پایین کشیدن مجسمه مـحمد رضـا شاه اشاره شده است که نشان از تنفر آنان از شخص شاه و اعلان آن به طریقه براندازی نمادهای حکومتی و سلطنتی دارد.
از جمله اداره‌هایی که گزارشهای زیادی درباره حمله به آنها توسط متظاهرین تـهیه شـده، اداره‌های روزنامه اطلاعات و رادیو است که به دلیل قرار گرفتن آنها در کانون حوادث،چنین امری دور از ذهن نیست.در برخی از آنها خبر رسیده که مردم در و شیشه‌های روزنامه اطلاعات را شکسته و یا آتـش زدهـ‌اند و در بـرخی،علاوه بر اداره روزنامه اطلاعات،از روزنـامه کـیهان نـیز نام برده شده که تظاهرکنندگان قصد حمله به اداره آن روزنامه را داشته‌اند.
«نمره 63-15/3/42 به ساواک تهران
طبق اطلاع واصله متظاهرین قصد دارند بـه مـراکز روزنـامه‌های اطلاعات و کیهان حمله نموده خسارت وارد و احیانا آتش‌سوزی یـا خـرابکاری دیگری نمایند.مقرر فرمایید توجه مسئولین و مأمورین انتظامی را به این موضوع جلب نماید.
15/3/42-موحدی»
ادراه انتشارات و رادیو نیز از جمله مـحلهایی اسـت کـه همانند ادارهء روزنامه اطلاعات بیشترین درگیریها در جلو آن انجام گرفت و تـوسط متظاهرین به آ-حمله شد.لیکن آنچه مأموران ساواک را نگران و مشوش ساخت،اخبار مربوط به قطع شدن برنامه‌های رادیـو و احـتمال تـصرف آن اداره توسط تظاهر کنندگان است.از این‌رو به عناوین مختلفی پیشنهاد می‌کنند کـه«بـهتر است اداره رادیو برنامه بخش کند.»
رئیس بخش 311 ساواک در گزارشی رسما انجام چنین کار را خواستار شده اسـت:
«گـزارش-مـوضوع:برنامه رادیو
محترما معروض می‌دارد با شایعاتی که در شهر در مورد محاصره اداره رادیـو بـه وسـیله خرابکاران وجود دارد در صورت تصویب مستدعی است مقرر فرمایند برنامه‌های مقتضی اجراء شود و مردم را بـه حـفظ امـنیت و سکوت دعوت نماید.رئیس بخش 311(امضاء)15/3/42»
درگیریهای خیابان ناصر خسرو با حمله نیروهای انـتظامی بـه تظاهرکنندگان آغاز شد و در برخی نقاط،با اوج‌گیری تظاهرات،پس از هشدارهای پلیس و تیراندازی هـوایی، تـظاهر کـنندگان هدف قرار می‌گرفتند.در تعدادی از میادین و خیابانهای پر تجمع نیز قوای مسلح با تجهیزات سنگین،مـانند ارابـهء جنگی(تانک)حاضر شده بودند که از جمله آنها می‌توان خیابان سپه و حوالی آنـ را نـام بـرد.از چند خیابان هم گزارش می‌رسید که قوای پلیس مورد ضرب و جرح مردم تظاهر کننده قـرار گـرفتند و تعدادی از آنان مضروب شده به بیمارستانهای نزدیک انتقال یافته‌اند.
8-مجروحین و کشته‌شدگان:مـنابع مـوجود،آمـار مختلفی از مجروحان و کشته‌شدگان روز 15 خرداد به دست می‌دهند؛برخی تعداد آنان را بیش از یک هزار و برخی نـیز در حـد چـند هزار تن بیان کرده‌ند.41لیکن در میان گزارشهای ساواک دو گزارش موجود است کـه هـردو در ساعت 19 تهیه شده است؛یکی دربارهء تعداد زخمی‌شدگان و دیگر آمار کشته‌شدگان-اعم از تظاهر کنندگان و نیروهای انـتظامی-را مـعلوم می‌نماید.در این گزارشها علاوه بر آمار مربوط به مجروحین و کشته‌شدگان تهران،بـه آمـار مربوط به شهر قم نیز اشاره رفـته اسـت.هـمچنین نام بیمارستانهایی که زخمیها در آن بستری شـده و یـا افرادی که در آن بیمارستانها در گذشته‌اند،ذکر شده است:
«آمار مجروحین حادثه 15 خرداد مستخرجه از گـزارشات واصـله تا ساعت 1900
3 راه ژاله ساعت 40/17 1 نفر ، جـلو دانـشگاه[تهران]ساعت 25/17 2 نفر ؛ [خـیابان]آناتول فـرانس سـاعت 30/16 1 نفر ؛ خیابان سیروس ساعت 50/18 2 نفر،خـیابان شـهباز ساعت 50/18 15 نفر
خیابان ناصر خسرو ساعت 40/11 1 نفر ، قم 1 نفر سرپاسبان ، قم 1 نـفر افـسر پلیس ،قم 2 نفر افسر ارتش، قـم 5 نفر سرباز ، قم 24 نـفر ، چـهارراه گلوبندک[تهران]ساعت 30/11 2 نفر پلیس، بازار 3 نـفر پلیـس ، [امام‌زاده]سید نصر الدین 1 نفر ، کلانتری 8 1 نفر پاسبان ، از 3 راه سیروس تا وزارت کشور ساعت 15/10010 نفر پاسـبان ، کـلانتری 8 2 نفر افسر ، جمع 164 نفر
و گـزارش دیـگری کـه درباره کشته‌شدگان تـهیه شـده است.
«آمار مقتولین حـادثه 15 خـرداد مستخرجه از گزارشات واصله تا ساعت 1900 ، ساعت 20/16 درخیابان ارامنه 3 نفر پسر بچه ،ساعت 20/17 قنات‌آباد 2 نـفر پسـر بچه(4 ساله و 8 ساله)
ساعت 20/17 قنات‌آباد 1 نـفر جـوان ؛ ساعت 40/17 سـه راه ژاله 1 نـفر جـوان ؛ در قم 22 نفر
در منطقه بـازار،صبح 1 نفر پاسبان ؛ خیابان بوذر جمهری،بعد از ظهر 3 نفر ؛ جلوی وزارت داریی، 45/14 1 نفر ، ناصر خـسرو،55/17 1 نـفر ؛ بازار 50/11 2 نفر ؛ بازار 50/11 4 نفر پاسبان ؛ بـازار 50/11 1 نـفر افـسر ؛ بـازار 50/11 10 نـفر؛ خیابان مولوی 00/12 1 نـفر پاسـبان ؛قنات[آباد]1 نفر ؛ تجریش 2 نفر ؛ بازار 30/11 6 نفر ؛ جلو بازار آهنگرها چند نفر افسر و پاسبان ، بازار 1 نفر بـازار کـفاشها 1 نـفر افسر؛ جمع 64 نفر»
افزون بر دو گزارش فـوق،دو گـزارش دیـگر نـیز نـیز مـوجود است که اولی فهرست مجروحین و شهدا براساس تحقیقات و جستجوهای مأموران ساواک از بیمارستانهای تهران است:
آمارمجروحین ومقتولین برابرتحقیقاتی که ازبیمارستانها به عمل آمده تاساعت 1900 به شـرح زیر است:
بیمارستان 500 تختخوابی 11 نفر مجروح ؛ بیمارستان نجمیه 2 نفر مجروح مرخص شده‌اند
بیمارستان شماره 5 بیمه 5 نفر مجروح ؛ بیمارستان سینا 49 نفر مجروح(سه نفر فوت کرده‌اند)
بیمارستان شفا 29 نفر مجروح ؛ در ادامـه فـهرست اسامی مقتولاتن و مجروحان به همراه شماره پرونده بایگانی(شماره بازیافت)،نوع خسارت،علت،ساعت و تاریخ،محل وقوع حادثه و نشانی محل سکونت آنان درج و مشخص شده است.
فهرست اسامی مـقتولان و مـجروحان 15 خرداد
گزارش بعدی،مربوط به روز 16 خرداد است که از بستری شدن چند نفر مجروح دیگر در بیمارستانهای بازرگانان(شعید اندرزگوی بعدی)و حمایت مادران(اکبرآبادی فعلی)تـهران خـبر می‌دهد.
«گزارش-موضوع:مـجروحین حـادثه 15/3/42
محترما پیرو گزارش ساعت 1900 مورخه 15/3/42 معروض می‌دارد علاوه بر صورت مجروحین و مقتولین که به عرض رسید تعدادی نیز در بیمارستان بازرگانان واقع در خیابان ری و بیمارستان و زایشگاه حمایت مادران(فرح پهلوی)نـیز بـستری می‌باشند.[رئیس بخش] 311
16/3/42»
گفتنی آنکه وجود اختلافها و تضادهای در آمار مجروحان و مقتولان که از سوی مأموران ساواک تهیه و ارائه شده،خود دلیلی بر این امر است که چه بسا تعداد مجروحان و کشته‌شدگان (اعـم‌از-تـظاهرکنندگان و مأمورین انـتظامی)بیش از آن است که در گزارشها آمده است ساواک هم از ارائه آمار دقیق سر باز زده،گزارشهای متعدد و متضادی را تـهیه کرده است.
9-بازداشت شدگان:در گزارشهایی که از صبح روز 15 خرداد تا آخرین سـاعات آن روز تـهیه شـده،به غیراز یک مورد دستگیری دو نفر به نامهای شیخ فضل اللّه و مرندی توسط کلانتری تجریش(در ساعت 12 ظهر)،بـدون اشـاره به دستگیری فرد یا افراد دیگری از جمعیت تظاهر کننده،از کسی نیز نامی بـه مـیان نـیاورده است.گویی در خلال حوادث و تظاهرات چنین عملی انجام نگرفته است.اما از اسناد موجود چنین بـرمی‌آید که عده‌ای از سران جمعیت تظاهر کننده در روزهای 15 و 16 خرداد 1342،بعدا شناسایی و دستگیر شده‌اند.نـخستین آنها سندی است کـه در 29 خـرداد همان سال دستور بازداشت عده‌ای را در تهران صادر کرده است:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع:دستگیری سران میدان امین السلطان و سبزی شماره:586/س ت 3
محل:تهران تاریخ حادثه:29/3/42
عطف بشماره:-تاریخ وصول خبر:29/3/42
منبع خـبر:مأمور ویژه تاریخ گزارش:30/3/42
تقویم:ب-2
روز 29/3/42 در ساعت 9 صبح مأمورین سویل اشخاص مشروحه زیر را که جزء گردانندگان و کارفرمایان عمده میدان هستند دستگیر و به فرمانداری نظامی تحویل نمودند:
1-حاج سید عباس حرندی(هرندی) ؛ 2-حـاج حـسن امامی ؛ 3-حاج حیدر ابراهیمی ؛ 4-اسمعیل خلج 5-حاج محمد منصوری ؛ 6-اصغر جلال‌پور باجناق طیب
ضمنا طیب حاج رضایی،حسین قیومی،حاج سید بهاء الدین تاج‌زاده،حسین کاردی،عباس کاردی که از سـابق دسـتگیر و بازداشت بوده‌اند به این عده اضافه شده و مجموع بازداشتهای میدان امین السلطان و سبزی را تا این تاریخ تشکیل می‌دهند.»
در گزارشهای بعدی نام کسانی دیگری هم قید شده که نشان مـی‌دهد بـازداشت شدگان محدود به نامبردگان در فوق نبوده است.نخستین آنها،دو صورت اسامی است که در یکی نام روحانیون و در دیگری نام دیگر افراد دستگیر شده در سراسر کشور درج شده است.در این صـورت اسـامی،عـلاوه بر نام اشتهارد بازداشت شـدگان،شـغل،مـحل،تاریخ و نحوهء دستگیری آنان ذکر شده است:
صورت اسامی روحانیونی که در وقایع جریان اخیر دستگیر شده‌اند برابر قرار بازپرس نظامی بـازداشت مـی‌باشند
فهرست اسامی دستگیر شدگان از طریق ژاندارمری و شهربانی در سراسر کشور
درگزارشی دیگر نام کسان دیـگری هـم ذکـر شده است که نشان می‌دهد بازداشت شدگان محدود به افراد نـام بـرده شده نبوده است.این نامه سری و خیلی فوری را در 8 مهر 1342 سرلشکر جواد امین‌زاده (رئیس دادگاه تجدیدنظر ویـژه 2 لشـکر یـک گارد ارتش)برای سرلشکر حسین پاکروان(رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور-سـاواک)ارسـال کـرده،اطلاعاتی درباره هفده نفر از بازداشت شدگان روزهای 15 و 16 خرداد را خواسته است: «از اداره تجدیدنظر ویژه 2 8/7/42
دایره:لشـکر 1 گـارد ؛ شـماره:1180 ؛ به:تیمسار ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور
درباره متهمین غائله 15 خردادماه 1342
مقرر فرمایید هـرگونه اطـلاعی که در مورد عملیات 17 نفر متهمین مشروحه زیر در روزهای 15 و 16 خردادماه 42 در آن قسمت موجود مـی‌باشد جـهت بـررسی و استفاده از آن به این دادگاه ارسال نمیاند.[امضاء]رئیس دادگاه تجدیدنظر ویژه 2 لشکر 1 گارد؛ سرلشکر امـین‌زاده
1-طـیب حاج رضایی ؛ 2-حاج محمد اسماعیل رضایی ، 3-حسین شمشادی ؛ 4-سید علی بوریاباف
5-محمود ذوقـی تـبار ؛ 6-عـباس شیرزاد ؛ 7-حسین شیرنژاد ؛ 8-اسماعیل خلج ؛ 9-محمد رضا تقی‌زاده 10-سید مجتبی طالاری ؛ 11-محمد باقریان موحد ؛ 12-امـیر کـریمخانی ؛ 13-حسین صالحی‌نیا ؛
14-فضل اللّه ایزدی سلحشور،15-غلامرضا قائنی؛16-حاج محمد مظلومی؛17-عـبد اللّه صـادق تـهرانی»
به دنبال آن ساواک گزارشهایی را تهیه کرد که در هریک از آنها مشروح اقدامات و فعالیتهای چند نفر از افـراد یـاد شـده در بالا بیان شده است.از جمله این اشخاص می‌توان به حاج عبد اللّهـ صـادق تهرانی معروف به عبد العلی نقاش،حسین صالح‌نیا معروف به حسن ببو(خالدآبادی)، حاج محمد مـظلومی مـعروف به حاجی سردار،امیر کریمخانی معروف به امیر استادولی، فضل اللّه یزدی سـلحشور مـعروف به داش گزنی و غلامرضا قائنی یا قائمی مـعروف بـه رضـا گچ‌کار،اشاره کرد.
پانوشتها
(1)-قیام پانزده خـرداد بـه روایت اسناد ساواک،ج 2-فیفضیه،مرکز بررسی اسنااد تاریخی وزارت اطلاعات،تهران،سازمان چاپ و انـتشارات وزارت فـرهنگ و ارشاد اسلامی،1378 ش،صص 420-427.
(2)-در ادامه گـزارش،مـأمور ساواک اظـهار نـظر کـرده که«اگر اداره رادیو برنامه پخش کـند بـهتر است».ذیل آن هم نوشته شده: »به ساواک تهران اطلاع داده شد.»
(3)-این خـبر حـکایت از آن دارد که مأموران ساواک در دو گزارش خـود-درباره تصرف و آتش زدن اداره رادیـو-دچـار اشتباه شده یا اخباری کـه شـنیده و گزارش کرده اند خالی از اغراق نبوده است.
(4)-در پایین این گزارش نوشته شده:«آتـش زدن رادیـو چه معنی دارد.تحقیق بیشتر لازم اسـت.اگـر روی ایـن[ناخوانا]اقدام یا که تـحریک‌کننده دقـت شود،مأمورین را گمراه مـی‌کند.»
(5)-مـأمور ساواک در ادامه گزارش نوشته:«نظریه:سکوت رادیو غلط است و باید شروع به پخش بـرنامه نـماید.»
(6)-در گزارش دیگری که فاقد ساعت و زمـان مـعینی برای واقـعه اسـت و بـه نظر می‌رسد چند دقـیقه بعد از این گزارش مخابره شده،آمده است:«یک کامیون افراد نظامی در چهارراه مخبر الدوله و خیابان اسـلامبول و نـادری مستقر شده‌اند.
(7)-ذیل گزارش دستور داده شـده کـه«تـحقیقات بـیشتری لازم اسـت.15/3/42»و در پاسخ به آنـ احـتمالا پس از انجام تحقیقاتی در همان‌روز نوشته شده:«پلیس هنوز تأکید نکرده است.»
(8)-در قسمت پایین این گزارش نوشته شـده:«در مـورد آتـش زدن روزنامه اطلاعات تحقیق مجدد شود.»و به دنـبال آن بـه نـظر مـی‌رسد مـأمور تـحقیق پاسخ داده است:«در روزنامه اطلاعات آتش زده شده است،نه خودش».
(9)-در گزارش دیگری که در ساعت 45/17 همان‌روز مخابره شده به این موضوع مجددا پرداخته‌اند:«رنگ آب لوله‌شکیقتهران تغییر کرده اسـت.این موضوع سوژه‌ای[به دست]مردم داده و مخالفین شایع ساخته‌اند که آب تهران مسموم شده و نباید آشامید.»
(10)-ذیل گزارش آمده:«سئوال شود موضوع قطع برق سرچشمه و تظاهرات در میدان شوش،موضوع اطلاعیه شماره 27 [همین گـزارش]را بـه پلیس اطلاع داده‌اند یا خیر.سپس به اداره سوم[ساواک]تحویل شود.»
(11)-در اصل اعلم.
(12)-در ادامه گزارش اضافه شده:«به اداره کل چهارم ساواک تهران و شهربانی کل[اطلاع داده شود]»و در ذیل آن نوشته است: «دفتر بـولتن-ایـنجانب تلفونا به اداره کل چهارم گفته‌ام.کتباهم به مراجع مربوطه العام نمایید.»
(13)-در گزارش دیگری که در ساعت 30/17 ارسال و به دو شعار مزبور هم اشاره شده،ولی بـا ایـن توضیح که«شعار شارچه‌ای بـا خـون تهیه شده و در داخل دانشگاه تظاهرات ادامه دارد.»
(14)-منظور از شعارها،پلاکاردهایی است که بر سر دانشگاه نصب شده و شاه را دیکتاتور و خونریز معرفی می‌نمود.
(15)-در گزارش دیگری کـه زمـان ارسال آن دیرتر از این سـاعت اسـت آمده:«در ساعت 17 حدود سیصد الی چهار صد نفر از مهاجمین که قبلا به کارخانه پپسی کولا هجوم برده بودند در سلسبیل به یک باجه بلیت‌فروشی حمله برده و آن را آتش زدند. این عده پس از آتش زدن بـاجه مـزبور مجددا به سمت کارخانه پپسی کولا حرکت نموده‌اند.برای جلوگیری از اعمال این دسته پلیس یا مأمورین انتظامی وجود دارد.»
(16)-در ذیل سند زیر جمله«وضع این خیابان آرام است»خط کشیده شده اسـت.
(17)-مـأمور ساواک ذیـل این گزارش نوشته است:«آیا در مورد حکومت نظامی اطلاع موثق است؟»
(18)-بعدها درجه سپهبدی گرفت و به سپهبد دکـتر میرافضلی معروف شد.
(19)-عبارت«ساواک تهران به منظور در جریان گذاشتن مـأمورین انـتظامی»بـه پایان گزارش اضافه شده است.
(20)-ذیل گزارش آمده است:«از اول تردید داشت.»
(21)-مأمور ویژه ساواک که نسبت بـه مـأمور تهیه این گزارش مقام بالاتری داشته،دستور پی‌گیری جلسات مزبور را صادر کرده و در پای گـزارش نـوشته اسـت:«نظریه-به مأمور دستور داده شد سعی و فعالیت کند در جلسات آنان شرکت و مسببین اصلی را شناسایی و از تـصمیمات آنان آگاهی حاصل کند و نتیجه[را]تلفنی اطلاع دهد.»
(22)-این خبر از سوی سرهنگ پاکروان،رئیـس ساواک،ضن ارائه خلاصه‌ای از وقـایع 15 خـرداد در تهران،به کلیه ساواکهای خارج از تهران و کشور ابلاغ شده است.
(23)-در پایین گزارش مأمور اداره سوم نوشته است:«به اداره دوم ساواکتهران اعلام گردید.»
(24)-این موضوع صحت ندارد.ر.ک:یاران امام به روایت اسناد ساواک،آیـت الله سید محمد طالقانی،ج 1،ص 396.
(25)-قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک،ج 3-زندان،تهران،مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات،1378 ش، صص 178-180.
(26)-همان،ص 180.
(27)-همان،صص 177-178.
(28)-همان،ص 181.
(29)-مرکز اسناد انقلاب اسلامی،آرشیو.
(30)-قیام 15 خرداد به روایـت اسـناد ساواک،ج 3،زندان،ص 178.
(31)-اطلاعات(15 خرداد 1342،صص 1 و 3(به نقل از:نجاتی،غلامرضا،تاریخ سیاسی بیست و پنج سالهء ایران،ج 1، تهران،رسا،1371 ش،ص 236).
(32)-قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک،ج 3،ص 181.
(33)-همان،ص 183.
(34)-ساواک در گزارشی،طبق اظهار چند تـن ازاعـضای جبهه ملی،گفته است:«در جریان خرداد جبهه ملی هیچ‌گونه دخالتی نداشته و اگر چنانچه افرادی از این تشکیلات دستگیر شده باشند مربوط به رهبری جلهه ملی نمی‌باشد و افراد متعصبی در بین اعـضاء جـبهه ملی هم هستند که به اراده خودشان در تظاهرات اخیر شرکت کرده‌اند...»(ر.ک:جبهه ملی به روایت اسناد ساواک،ج 1،تهران،مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات،1379 ش،ص 164).
(35)-قیام 15 خرداد به روایت اسـناد سـاواک،ج 3-زنـدان،ص 179.
(36)-همان،ص 182.
(37)-مرکز اسناد انقلاب اسـلامی،آرشـیو.
(38)-قـیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک،ج 3-زندان،ص 182.
(39)-همان،ص 184.
(40)-مرکز اسناد انقلاب اسلامی،آرشیو.
(41)-نجاتی،1/236.
فصلنامه مطالعات تاریخی ، شماره 7 ، بهار 1384 ، صفحه 39 تا 126
نظرات