عکس‌ها به‌عنوان سند شیوه تاریخ‌نگاری را دگرگون کردند

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «عکس و تاریخ» شنبه (8 تیرماه) با حضور افسانه نجم‌آبادی، پژوهشگر و استاد دانشگاه هاروارد، مهران مهاجر، فارغ‌التحصیل رشته عکاسی دانشکده هنرهای زیبا و کارشناس ارشد زبانشناسی، حسینعلی نوذری، پژوهشگر و استاد تاریخ، داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران و آزاده حسنین، فارغ‌التحصیل رشته تاریخ دانشگاه تهران در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.

نجم‌آبادی با عبارت «تاریخ‌نگاری نوشته‌مدار» سخنانش را آغاز کرد و گفت: گفته می‌شود که تاریخ باید برپایه اسناد مکتوب باشد و اسناد سخن می‌گویند اما در دهه‌های گذشته این نوشته‌مداری نقد و بازبینی شد. با پیدایش تاریخ شفاهی به‌ویژه در جوامعی که نوشته‌مدار نبودند و تاریخ سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی انتقال پیدا می‌کرد مانند آمریکای لاتین یا قشرهای حاشیه‌ای مانند زنان و بردگان، به تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگی توجه بیشتری شد. 

این استاد دانشگاه هاروارد با معرفی سایت «دنیای زنان در عصر قاجار» گفت: این سایت با استفاده از تکنولوژی دیجیتال، اسنادی که معادل بیرونی ندارند و در موزه‌‌ای نگهداری نمی‌شوند به‌عنوان منبع گردآوری کرده است. این اسناد مانند قباله‌نامه‌های ازدواج و دیگر مسایل مرتبط با آن‌ها در خانواده‌ها وجود دارد. این سایت به دو زبان فارسی و انگلیسی است و با کتابخانه، موزه و مرکز مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و موزه ملی ملک، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ارتباط دارد. 

عکس و عکاسی، تاریخ را توده‌ای و اجتماعی کرد
داریوش رحمانیان نیز در این نشست گفت: متاسفانه در گروه‌ها و محفل‌های تاریخی تاکنون و به‌طور مستقل به شکلی که باید و شاید به این موضوع بین‌رشته‌ای توجه نشده و این نشست‌ها مقدمه‌ای برای پیگیری چنین بحث‌هایی است که مغفول مانده‌اند. براساس عکس‌‌ها می‌توان درباره تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجار پژوهش‌های بسیاری انجام داد. در پیوند با روند تجدد در احوال زنان نیز تغییراتی ایجاد شد. علاوه‌بر مفهوم حجاب مباحث دیگری مانند پرده‌نشینی نیز مطرح بود که با ورود دوربین این مساله کم‌کم کاهش می‌یابد و زن جلو دوربین حاضر می‌شود. 

این استاد تاریخ افزود: عکس و عکاسی، جهان اجتماعی، جهان تاریخی و جهان انسانی را به‌شدت تحت تاثیر قرار داد. «سوزان سونتاگ» می‌گوید، عکس باعث انقلاب روانی و روحی در بشر شده است. سوال این است که پیدایش و گسترش عکس و عکاسی در علم و در فرایند پژوهش علمی چه تاثیراتی برجای گذاشت؟ دوربین عکاسی جهان را دسترس‌تر کرده و امکان دیدن بیشتر و ژرف را برای بشر به ارمغان آورده است.

وی با اشاره به پیدایش و اختراع دوربین بیان کرد: بشر در این دوره از یک پیشاتاریخ به دوران تاریخی جدید وارد و دوران تصویری آغاز شد. تصویری شدن در تعریف مدرنیته از شاخصه‌های اصلی، عمومی شدن است. از سوی دیگر تاریخ در عصر مدرن، مردمی و توده‌ای شده و به دیگر معنا برای همگان گشوده شده است. تاریخ جدید اگر مردمی است و نخبه‌زدایی و اشراف‌زدایی شده، پیدایش دوربین تاثیر قاطعی بر آن داشته است. در دوره ناصری نیز، شاه یکی از افرادی بود که با عکس‌هایی که از وی منتشر شد، مساله تقدس‌زدایی از سلطنت را کم‌کم برای مردم، عادی کرد. 

عکس بازنمایی از گذشته است
حسینعلی نوذری نیز در این نشست با اشاره به سال‌ها تدریس در حوزه فلسفه تاریخ و زیباشناسی گفت: عکس به‌عنوان ابزار ثبت و ضبط، کارویژه بازنمایی را انجام می‌دهد و در خدمت مورخان است. استفاده از تصاویر به‌ویژه نقاشی در کتاب‌های تاریخ از گذشته مرسوم بوده و باید این سوال را پرسید که با عکس نیز می‌توان چنین کاربست‌هایی را انتظار داشت؟ از سوی دیگر تا نیمه‌های قرن بیستم این سوال مطرح بود که آیا عکاسی هنر است؟ به این لحاظ که هنر را زاییده و ساخته خلاقیت هنرمند می‌دانند، این مساله با بحث‌های بسیاری همراه بود.

این پژوهشگر تاریخ افزود: سلیقه‌‌ای که با استفاده از عنصر نبوغ و خلاقیت، گذر زمان را ثبت کرده و در قالب معماری، نقاشی و مجسمه یا مانند آن را تداعی می‌کنند، این تلاش‌ها را به‌منظور متوقف کردن زمان و تعیین هویت برای جاودانه ماندن هر نوع اثری انجام می‌دهند که بازنمایی از گذشته باشد. هنر در برهه‌ای از زمان درباری و رسمی بوده و واقعیت‌ها را تحریف می‌کرده اما آیا عکاسی نیز این امکان را دارد که در آن دخل و تصرف شود؟ به هر حال هنرمند عکاس می‌تواند عکسی ارایه کند که لزوما منطبق بر واقعیت نیست.

وی با بیان این‌که چهار مساله اساسی در نگاه به یک اثر هنری وجود دارد، توضیح داد: موضوع، جهان، هنرمند و مخاطب چهار مساله بسیار مهم در هنر به‌شمار می‌رود. اُبهت سوژه، این‌که کار در اختیار چه کسی قرار می‌گیرد، مخاطب عام یا خاص، جهت‌گیری‌های طبقاتی، اعتقادی، سیاسی، نژادی، جنسیتی و زبانی از موضوع‌های مهم در نگاه به سوژه است.

این استاد تاریخ در پایان سخنانش گفت: سه نکته مهم درباره عکس و تاریخ وجود دارد. نخست آن‌که توجه به نقش و بُعد آموزشی و تعلیمی عکس در تاریخ تا چه حدی است؟ دوم این‌که، نقش بیانی عکس در تاریخ تا چه اندازه و چگونه در ارسال و بیان معانی نهفته در لایه‌های تاریخی اتفاق می‌افتد؟ و سوم، نقش تفسیری عکس، نقش تاریخی، شاهد تاریخی و مدرک بودن عکس به چه صورت است؟ 

توجه عکاسی مستند به حاشیه‌ رانده‌شدگان
مهران مهاجر در این نشست با اشاره به نسبت بین عکس و تاریخ بیان کرد: نوشته‌های اندکی در این حوزه پژوهشی در نوشته‌های انگلیسی و فارسی به‌صورت سیستماتیک وجود دارد. مجموعه مقاله‌ای به‌زودی با نام «چشمان تاریخ» در این‌باره منتشر می‌شود. در حوزه تاریخ کتاب‌هایی مانند «زنان سبیل‌دار و مردان بدون ریش» از افسانه نجم‌آبادی، «دو بدن شاه» نوشته احمد اخوت و «کشف حجاب» به‌قلم فاطمه صادقی از آثاری به‌شمار می‌روند که در این حوزه نوشته شده‌اند.

این مدرس عکاسی گفت: از ابداع عکاسی حدود 170 سال می‌گذرد و می‌توان آن را همزمان با تکوین رشته تاریخ به‌مثابه علم تاریخ به روش پوزیتویستی دانست. این اختراع  برای شناخت دیداری جهان به انسان مدرن ابزار می‌دهد و پیوند بین دوربین و تاریخ‌نگار ایجاد می‌شود. تاریخ‌نویسی میان واقعیت و داستان است. نخستین عکاسخانه‌های فرانسه در کنار تماشاخانه‌های پاریس شکل گرفته بودند. پس از آن نیز عکاسی مستند به تاریخ بسیار کمک کرد و به تدریج باعث شد تا تاریخ شکل توده‌ای به خود بگیرد و در میان همه رواج پیدا کند. حتی این دگرگونی‌ها به تاریخ‌نگاری مبتذل و عوامانه نیز تبدیل می‌شود اما اشکال متفاوت عکاسی مانند عکاسی مستند، مطبوعاتی و خانوادگی گسترش یافتند و در مقابل شکل پذیرفته تاریخ که عمدتا تاریخ سیاسی بود به تاریخ اجتماعی و اجتماع به حاشیه رانده‌شدگان و نادیده انگاشته‌های قومیتی و جنسیتی توجه کرد.

وی ادامه داد: عکاسی که گسستی از زمان و مکان است، نسبتی از گسست و استمرار دارد و از این نظر که به خاطره خصوصی و خاطره جمعی شکل می‌دهد با ارزش است. از سوی دیگر این خاطره‌ها با حافظه جمعی پیوند می‌خورد. نسبت عکس و متن در خوانش آن اهمیت دارد. 

عکس‌های علی‌خان والی بیانگر زندگی دوره ناصری است
آزاده حسنین با معرفی «کتاب عکس علی‌خان والی» درباره این شخصیت توضیح داد: علی‌خان والی پسر محمدقاسم‌خان و نوه دوست‌علی‌خان معیرالممالک از اهالی اورسیج بسطام از سال 1262 تا 1320 هجری قمری در دوره ناصری زندگی می‌کرده و نخستین عکاس تحصیل‌‌کرده ایرانی به‌شمار می‌رود. از وی سه آلبوم در آلبوم‌خانه کاخ گلستان موجود است. از سوی دیگر وی عکس‌هایی از مراغه، ارومیه، خوی و اردبیل دارد که هنگام ماموریت و والی‌گری بر این شهرها گرفته است.

این پژوهشگر تاریخ با بیان این‌که کتاب با همکاری داریوش رحمانیان تدوین شده، افزود: این عکس‌ها در سایت «دنیای زنان در عصر قاجار» وجود دارند، کتاب 439 صفحه و یک‌هزار و 409 قطعه عکس دارد که در آن عکسی پارانومای دو تکه و دو نقشه نیز هست. مندرجات کتاب از 1296 هجری قمری، هنگامی‌که مامور حکومت مراغه شد، آغاز و شرح زندگی دوران حکومت و ماموریت تا 1307 هجری قمری است. این عکس‌ها مربوط به اشخاص، گروه‌ها، روحانیون، زنان و دختران، کودکان، مراسم، مشاغل، بناها، مناظر و عمارت‌هاست و رد پای مسایلی مانند پوشاک، عروسک، قومیت‌شناسی، تدفین، روضه‌خوانی و رفتارهای اجتماعی را می‌توان در آن‌ها دنبال کرد.

این نشست که با نمایش عکس همراه بود با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.