بازخوانی یک فاجعه

روز 12 تیر 1367 برابر با سوم ژوئیه 1988 هواپیمای مسافری ایرباس جمهوری اسلامی ایران بر اثر شلیک موشکی از ناو آمریکایی وینسنس در آبهای خلیج فارس سقوط کرد و 298 مسافر و خدمه آن به شهادت رسیدند.

این هواپیما از بندرعباس عازم دوبی بود که بر فراز آبهای خلیج فارس و در نزدیکی جزیره هنگام مورد حمله یگان دریایی آمریکا مستقر در آبهای خلیج فارس قرار گرفت و سقوط کرد. هواپیما حامل 290 مسافر و خدمه بود که تمامی آنها کشته شدند. در میان سرنشینان ، 66 کودک زیر 13 سال و 53 زن وجود داشتند. برخی نیز اتباع خارجی بودند که تعداد آنها به 46 نفر می‌رسید؛ از این تعداد 20 نفری هندی، 1 نفر ایتالیایی، 6 پاکستانی، 13 تبعۀ امارات و 6 یوگسلاو بودند.(1)

سقوط هواپیمای مسافری ایران یکی دیگر و شاید شدیدترین نمونه از مراحل رویارویی آمریکا با جمهوری اسلامی بود و با توجه به حوادث مربوط به آن دوران ، این اقدام با هدف تضعیف جمهوری اسلامی و یاری رساندن به رژیم صدام انجام شد.

با توجه به تجهیزات پیشرفته به کار رفته در ناو جنگی وینسنس و دلایل دیگری که با مرور حادثه و کارشناسی آن به دست آمد، عمدی بودن این جنایت ثابت شد. پرونده حمله ناو آمریکایی وینسنس به هواپیمای مسافری ایرباس هرچند به علت کارشکنی‌های دولت وقت آمریکا و سستی و انفعال مجامع بین‌المللی با تاخیر چند ساله مواجه شد اما در نهایت با پرداخت غرامت از سوی دولت وقت آمریکا مختومه شد. یک سال پس از تجاوز رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران در سال 1360 سلسله حملات متعدد به کشتی‌های تجاری در خلیج فارس شروع و با اعلام مین گذاری سواحل بندر امام خمینی (ره) و حمله به دو کشتی تجاری در تاریخ 31 دی ماه 1360 امنیت خلیج فارس به وسیله عراق مختل شد . پس از آنکه فرانسه هواپیماهای سوپراتاندار و موشک‌های اگزو سه را به عراق تحویل داد ابعاد و شدت این حملات افزایش یافت. در برابر این حملات که عراق به صراحت مسئولیت آن را برعهده می‌گرفت شورای امنیت عکس العمل مناسبی نشان نداد ولی در قبال انتساب به دور از واقعیت چند حمله به ایران و شکایت شورای همکاری خلیج فارس شورای امنیت در 11 خرداد مبادرت به صدور قطعنامه 533 کرد و در آن خواستار توقف این حملات شد.

از آغاز جنگ تا 19 تیر 1363بالغ بر 113 کشتی در خلیج فارس مورد حمله موشکی قرار گرفت. جمهوری اسلامی ایران در دی 1363 به دبیرکل وقت سازمان ملل اعلام کرد که از هرگونه اقدامی برای تامین آزادی و امنیت کشتیرانی در خلیج فارس حمایت و استقبال خواهد کرد اما حملات به کشتی‌ها ادامه یافت. تا تیرماه 1366 حدود 85 میلیون تن کالا از محموله کشتی‌ها در خلیج فارس به زیر آب رفت. 41 کشتی کاملا نابود شدند و به 34 تن محموله دیگر آسیب وارد شد . همچنین بیش از 300 نفر از ملوانان کشورهای گوناگون به قتل رسیدند و به همین تعداد نیز مجروح شدند. بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنی بر بین‌المللی کردن جنگ خلیج فارس تا اندازه‌ای موفق شد و قدرتهای غربی و در رأس آنها آمریکا بهانه لازم برای حضور گسترده و تهدیدآمیز در خلیج فارس را یافتند.

درپی این حوادث نفتکش‌های کویتی با پرچم آمریکا در خلیج فارس حرکت کردند و اسکورت نظامی نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری مورد نظر آمریکا در خلیج فارس آغاز شد. تنها اندکی پس از این و در 9 مهر یک فروند کشتی ایرانی مورد حمله نیروهای نظامی آمریکا قرار گرفت و پس از آن حملات نظامی آمریکا به سکوهای نفتی ایران دخالت آشکار آن دولت در منطقه به نفع عراق و علیه جمهوری اسلامی ایران را به وضوح نشان داد.

در تاریخ 12 تیرماه 67 پرواز شماره 655 ایران ایر ساعت 10 و 17 دقیقه صبح با 290 مسافر و خدمه از فرودگاه بندرعباس به سمت دوبی به پرواز درآمد. این هواپیما پرواز 28 دقیقه‌ای خود را با 27 دقیقه تاخیر آغاز کرد. ارتفاع هواپیما به 14 هزار پا می‌رسید. سپس باید کاهش ارتفاع داده و در پایان در فرودگاه دوبی فرود می‌آمد. این هواپیما در کریدور تجاری در مسیری مستقیم به سمت فرودگاه دوبی حرکت می‌کرد اما مسافران غیرنظامی و بیگناه این هواپیما خبر نداشتند که 12 هزار پا زیر پای آنها رزم ناو وینسنس تا 4 کیلومتر به داخل حریم آبی ایران تجاوز کرده است.

این رزم ناو در 40 مایلی مکانی که فرماندهان نیروی دریایی به آن فرمان استقرار داده بودند مستقر شده بود. پایگاه اینترنتی وات ریلی هپند با انتشار مقاله‌ای در این خصوص درباره آنچه در داخل ناو اتفاق افتاد می‌افزاید: اولین کسی که در ناو تلاش کرد هویت این هواپیما را تایید کند اندرو آندرسون افسر جز کشتی بود که پیامی الکترونیکی را برای هواپیما فرستاد در این پیام آمده بود: دوست یا دشمن معرفی کنید و در جواب شنیده شد: هواپیمای مسافری .

فاصله هواپیمای ایرباس از ناوچه رزمی وینسنس حدودا 38 کیلومتر بود. در این حال کاپیتان راجرز فرمانده وینسنس با احتمال وقوع یک درگیری نظامی دستور برقراری آرایش نظامی داد. در آن سو کاپیتان رضایی وضعیت را به فرودگاه بندر عباس، عالی گزارش نمود. سی ثانیه بعد اولین موشک بال سمت چپ هواپیما را جدا کرده و متعاقبا موشک دیگر نیز مستقیم به قسمت دم هواپیما برخورد کرده و آنها را از جا کندند و هواپیما مستقیم به سمت دریا شیرجه رفت. هشتاد و چهار ثانیه پس از شلیک موشک‌ها هواپیمای ایرباس ایرانی به سطح دریا برخورد نمود و منهدم شد. چند لحظه بعد به کاپیتان راجرز اعلام شد که قطعات هواپیمای ساقط شده که از آسمان به دریا می‌افتند بسیار بزرگتر از یک اف 14 هستند.

صبح روز بعد حقایق بر همگان آشکار شد و جهانیان آگاه شدند که اشتباهی در کار نبوده و ناوچه آمریکایی تعمدا هواپیمای مسافربری ایرانی را مورد هدف قرار داده بود و جالب اینکه در آن لحظه هم ناوچه آمریکایی و هم هواپیمای ایرانی هر دو در آب‌های ایران بودند. به دنبال حمله ناو جنگی وینسنس به هواپیمای مسافری ایرباس واکنش‌های زیادی در اسناد بین‌المللی و در مطبوعات منطقه و جهان ثبت شده است. بخشی از این واکنش‌ها به سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی برمی گردد. هرچند مجامع و سازمان‌های بین‌المللی در آن روز در قبال حادثه یاد شده به علت اعمال نفوذ آمریکا در انفعال به سر می‌بردند اما مرور آن‌ها به بهانه بررسی اصل حادثه خالی از لطف نیست.

از طرفی مقامات وقت واشنگتن هم به این بهانه مواضعی را اتخاذ کردند که آن‌ها هم در اسناد بین‌المللی ثبت شده است. در مواضع اتخاذی واشنگتن رفتار دوگانه با موازین حقوق بشری و تلاش برای توجیه جنایات ارتکاب یافته از سوی نیروی دریایی آمریکا کاملا آشکار است که خود بهترین دلیل بر خوی استکباری سردمداران آمریکا است.

البته مقامات وقت واشنگتن در ادامه و در برابر ارائه دلایل مستند و محکمه پسند جمهوری اسلامی در این باره با توجیه جنایت خود و اشتباه قلمداد کردن و در نتیجه پرداخت غرامت از مواضع اولیه خود عقب نشینی کردند. در ادامه واکنش‌های یاد شده در دو قسمت ارائه می‌شود.

الف - واکنش سازمان‌های بین‌المللی به حادثه حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافری ایرانی.

درپی این اقدام تجاوزکارانه آشکار ، جمهوری اسلامی ایران در 14 تیر 1367 در نامه‌ای به رئیس شورای امنیت خواستار تشکیل جلسه فوری شورای امنیت برای رسیدگی به موضوع شد. 25 تیر 1367 شورای امنیت تشکیل جلسه داد. از سوی جمهوری اسلامی ایران علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه وقت ایران و از سوی آمریکا جرج بوش بوش پدر معاون وقت رئیس جمهوری آمریکا در جلسه حضور داشتند.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در فرازی از سخنان خود اعلام کرد: حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس تنها منادی مرگ و بی قانونی و شرارت بوده و جز ناامنی چیزی به ارمغان نیاورده است. اقدام جنایتکارانه آمریکا در حمله به هواپیمای کشوری نیز یکی از این موارد است که به هیچ وجه در قالب دفاع مشروع قابل توجیه نیست.

پس از سخنان وزیر خارجه ایران نماینده آمریکا نیز به تبیین مواضع دولت خود پرداخت و در سخنان عجیبی اعلام کرد که پرداخت هر خساراتی از سوی آمریکا باید به موجب شرایط حقوقی قوانین ایالات متحده و با مشورت با کنگره این کشور باشد و نه قواعد بین‌المللی . جالب است که معاون وقت رئیس‌جمهور آمریکا نیز در موضعگیری عجیب تری اعلام کرد من هرگز از طرف آمریکا عذرخواهی نمی‌کنم من اهمیتی نمی‌دهم که چه کاری انجام داده است من اهمیت نمی‌دهم حقیقت چیست .

شورای امنیت نیز در جلسه 3831 خود در تاریخ 8 مرداد 1367 طرح قطعنامه پیشنهادی را تصویب کرد. متن قطعنامه 616 شورای امنیت به این قرار است: شورای امنیت با بررسی نامه مورخ 14 تیر 1367 جانشین دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رئیس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهوری اسلامی ایران (وزیر امور خارجه وقت علی اکبر ولایتی) و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا (معاون رئیس جمهوری وقت) با ابراز تاسف عمیق از اینکه یک هواپیمای غیرنظامی ایران ایر در پروانه برنامه ریزی شده بین‌المللی 655 در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگی ایالات متحده آمریکا (وینسنس) منهدم گردیده است بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسی بی طرفانه در منطقه خلیج فارس تاکید داشته است و این شورا در ادامه قطعنامه یاد شده بر موارد زیر تاکید کرده است:

1 ـ شورای امنیت تاسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیمای غیرنظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی امریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسان‌های بی گناه ابراز می‌دارد.

2 ـ شورای امنیت همدردی صمیمانه خود را به خانواده‌های قربانیان سانحه غم انگیز و دولت‌ها و کشورهای آنان اعلام می‌دارد.

3 ـ شورای امنیت از تصمیم سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد کار گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همکاری با بررسی سازمان هواپیمایی کشوری استقبال می‌کند.

4 ـ از تمامی اعضای کنوانسیون 1323 شیکاگو درخواست می‌کند که در همه شرایط مقررات و رویه‌های سلامت هوانوردی کشوری به ویژه ضمائم آن کنوانسیون را به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی دقیقا مراعات نمایند.

5 ـ لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه 598 (1366) شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع عادلانه شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیر کل برای اجرای این قطعنامه اعلام و خود را مستلزم به همکاری با دبیر کل برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می‌داند.(3)

در پی این واکنش شورای امنیت جمهوری اسلامی علاوه بر شورای امنیت و شورای ایکائو شکایت خود را در دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه نیز مطرح کرد. البته سازمان هواپیمایی کشوری بین‌المللی به عنوان سازمان تخصصی وزیر مجموعه سازمان ملل متاسفانه به علت شرایط خاص حاکم بر آن دوران از مسائل سیاسی به دور نماند و به جای بررسی فنی و ارائه طریق به شورای امنیت تنها به ابراز تاسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت.

ب ـ واکنش مقامات آمریکایی به حادثه حمله ناو وینسنس به هواپیمای مسافری ایرانی.

برخی مقامات آمریکایی نه تنها از ابراز تاسف ظاهری در این باره خودداری کردند بلکه با موضع گیری‌های غیرانسانی بر جنایت خود اصرار کردند. به نوشته پایگاه اینترتی وات ریلی هپند جرج بوش پدر معاون رونالد ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا در مرداد 1367 گفت: من هرگز از طرف آمریکا عذرخواهی نمی‌کنم. من اهمیتی نمی‌دهم که چه کاری انجام داده است. من اهمیت نمی‌دهم حقیقت چیست.

به نوشته این پایگاه اینترنتی تمامی پرسنل وینسنس مدال افتخار دریافت کردند. پس از این واقعه ناخدا یکم ویلیام راجرز فرمانده ناو وینسنس در مصاحبه‌ای مطبوعاتی به صراحت اعلام کرد: اگر صدها بار نیز آن اتفاق رخ دهد باز هم دستور شلیک خواهم داد.

  "خاویر پرز دکویار"، دبیر کل سازمان ملل نیز اظهار داشت که نمِیتواند جز محکوم کردن، کار دیگری انجام داد؛ زیرا ظاهراٌ یک خطای فاجعه آمیز، رخ داده است.(2)

بعد از این فاجعه مقامات امریکایی برای توجیه این جنایت دلایل ضدونقیضی عنوان کردند و کوشیدند این اقدام خصمانه را یک اشتباه قلمداد کنند. اما با وجود این کوشش‌ها به علت وجود دلایل و قرائن کاملا آشکار از جمله مجهز بودن ناو جنگی وینسنس به پیشرفته‌ترین رادارها و رایانه‌های عملیاتی همچنین مشخص بودن نوع هواپیمای در حال پرواز مسلم شد که احتمال اشتباه توسط فرمانده ناو نه تنها وجود نداشته بلکه بسیاری از کارشناسان نظامی این اقدام را اقدامی کاملا تعمدی اعلام کردند.

کارشناسان در همان زمان در واکنش به مواضع مقامات آمریکایی مبنی بر شلیک به هواپیمای مسافری از روی اشتباه تصریح کردند: سیستم‌های ردیابی و رهگیری ناو وینسنس به قدری پیشرفته بود که این امکان را به خود و فرمانده آن می‌داد که آنان بتوانند در یک لحظه 200 هدف را در فاصله 400 کیلومتری تشخیص دهند و سرعت مسیر و اهداف آن را مشخص کنند. در جلسه 22 تیر 1367 شورای ایکائو که برای بررسی علل وقوع این حادثه تشکیل شده بود رئیس ایکائو بر این نکته تاکید کرد که این اصل بنیادین که به موجب آن دولت‌ها بایستی از توسل به اقدامات مسلحانه علیه هواپیماهای غیرنظامی خودداری نمایند باید توسط همه دولت‌ها رعایت شود. در این جلسه نماینده آمریکا پس از تبیین مواضع خود در سخنانی که نشانگر معیارهای دوگانه در حقوق بشر است اعلام کرد: پرداخت هر خسارتی از سوی آمریکا باید به موجب شرایط حقوقی قوانین ایالات متحده و با مشورت کنگره این کشور باشد نه قواعد بین‌المللی ! دولت وقت آمریکا همچنین با صدور بیانیه‌ای با برشمردن چهار ادعا تلاش کرد تا حدودی خود را در خصوص حمله به هواپیمای مسافری تبرئه کند. این چهار ادعا عبارت بودند از:

1 ـ مسیر پرواز: هواپیمای ایرانی خارج از کریدور هوایی مسافری بوده است.

2 ـ هواپیمای ایرانی در ارتفاع 7 هزارپایی در حال پرواز بوده که این ارتفاع خیلی کمتر از ارتفاع استاندارد در این شرایط بوده است.

3 ـ هواپیما در حال حرکت به سمت ناو وینسنس بوده است.

4 ـ هواپیمای ایرباس از سیستم پاسخگویی هواپیمای نظامی ایران استفاده می‌کرده است.

اما تنها یک ماه بعد دولت آمریکا در موضع گیری دیگری اعلام کرد تمامی این ادعاها نادرست بوده است. در این بیانیه آمده بود: این هواپیما در پرواز نهایی خود با چند مرکز مختلف کنترل ترافیک هوایی از طریق سیستم استاندارد غیرنظامی تماس داشته و چند ثانیه پیش از شلیک اولین موشک توسط ناو وینسنس به زبان انگلیسی با فرودگاه بندرعباس صحبت کرده بود.

پی نوشت :

1 - علی اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص 274 و همشهری آنلاین، 11/4/86.

2 - علی حائری و همکاران، روزشمار شمسی، ص 120، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، اول، 1382 ش.

3 -  روزنامه جمهوری اسلامی - 12/4/۱۳۸۹