گزارش قتل فجیع سردار اسعد سوم (سردار بهادر)، وزیر جنگ رضاشاه

اشاره:

رضا خان مانند همه دیکتاتورهای تاریخ هر زمان که از طرف کسی احساس تهدید می کرد بی محابا او را با ترفندهای مختلف از سرراه برمی داشت. سردار اسعد سوم یکی از همین افراد محسوب می شود . او که به مانند عبدالحسین تیمور تاش و علی اکبر داور ، صرفا بخاطر آنکه رضا خان به او بدگمان شده بود ، به شکل فجیعی در زندان توسط پزشک جنایتکار احمدی به قتل رسید.

معرفی سردار بهادر 

جعفرقلی‌خان بختیاری (زاده ۱۲۵۹ - درگذشته ۱۳۱۳) معروف به سردار بهادر، نظامی و سیاستمدار ایرانی و از رجال اواخر دوره قاجار و پهلوی اول بود. وی در آخرین سال‌های پادشاهی احمدشاه قاجار؛ در کابینه حسن مستوفی‌الممالک از ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۷ و در کابینه رضاخان پهلوی از ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۳ وزارت پست و تلگراف را برعهده داشت. او در دوران پهلوی؛ در کابینه محمدعلی فروغی از ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۵ و کابینه مهدی‌قلی هدایت از ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۳ نیز دو دوره وزیر جنگ بود.

جعفرقلی‌خان از رؤسای ایل بختیاری، فرزند علیقلی خان سردار اسعد و از فاتحان تهران در جریان انقلاب مشروطه در ایران بود. وی در دوره پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی از منطقه بختیاری، در مجلس حضور داشت. در مطلب پیش رو جزئیات این قتل به نقل از اسناد موجود آورده شده است. 

ماجرای قتل فجیع در زندان 

جعفرقلی خان بختیاری سردار اسعد سوم،[1] فرزند حاجی علیقلی خان بختیاری سردار اسعد دوم، که در ساعات نخستین صبح روز ۱۰ فروردین ۱۳۱۳ توسط «پزشک احمدی» در سلول شماره ۲۸ / زندان نمره یک در بازداشتگاه موقت شهربانی) به طرز فجیعی به قتل رسید، از دوران مشروطیت بدان سو، در عرصه سیاسی کشور حضوری فعال و مؤثر داشت. جعفرقلی خان، که فقط پس از مرگ پدر به سردار اسعد ملقب شد، پیش از آن لقب سردار بهادر داشت و در بسیاری از جنگها و درگیریهای نظامی مشروطه خواهان با مخالفان، نقش و حضوری فعال داشت و در دفاع از مشروطیت رشادتها از خود نشان داده بود. سرداراسعد سوم پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ والی کرمان شد و در کابینه دوم رضاخان سردارسپه (۸ شهریور ۱۳۰۳ تا ۲۴ آذر ۱۳۰۴) وزیر پست و تلگراف بود.

وی در کابینه مهدی قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه)، که از خرداد ۱۳۰۶ کار خود را آغاز کرد، وزیر جنگ شد و تا آستانه دستگیری و زندانی شدنش، در این سمت باقی بود. میان دستگیری (۲۶ آبان ۱۳۱۲) و زندانی شدن سرداراسعد (که سوءظن و بدبینی رضاشاه مهمترین دلیل آن ذکر شده است، در زندان قصر (۸ آذر ۱۳۱۲)، تا قتل رقت انگیز و دلخراش او، در زندان موقت شهربانی، در ۱۰ فروردین ۱۳۱۳، حدود ۴ ماه و ۱۵ روز فاصله افتاد.

تا پس از عزل رضاشاه توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰، برای تعقیب قضایی قاتلان برخی از شاخص ترین و پرآوازه ترین کسانی که در دوره حکومت رضاشاه به قتل رسیده بودند، دادگاهی تشکیل شد. آنچه در پی می آید، گزیده ای از مستنداتی است که دادستان دیوان عالی جنایی، پیرامون فرایند دستگیری و قتل سردار اسعد سوم توسط پزشک احمدی، به آن دادگاه ارائه داده است.

گزارش دادستان دیوان عالی جنایی (پس از شهریور ۱۳۲۰) از جریان قتل «جعفرقلی خان بختیاری سرداراسعد» توسط پزشک احمدی در زندان موقت شهربانی رضاشاه (۱۰فروردین ۱۳۱۳):

.. از شب دوم فروردین [۱۳۱۳] برای اولین بار غذایی که برای شام سرداراسعد می برند آلوده به سم بوده بعد از این که قدری از آن غذا را خودش می خورد... صبح که ازخواب برمی خیزد خستگی فوق العاده و سرگیجه به قی و اسهال سخت دچار می شود... و در ضمن مرحوم سردار هم که کاملاً متوجه سوءقصد نسبت به خود و مواظب حال خود بوده و هر ساعت مرگ فجیعی را انتظار داشت، حتی المقدور از خوردن غذا و آشامیدن آب خودداری می نموده و به جز تخم مرغی که در حضور خودش پخته شود هیچ چیز نمی خورده است. وقتی می بینند نتیجه مطلوب به این ترتیب حاصل نمی شود و سرداراسعد از خوردن غذاهای مسموم خودداری می کند و اعمال قوه و زور برای مسموم کردن یا از بین بردن او به نحو دیگری هم در محیط بیمارستان زندان قصر که محل بیماران و آمدن پزشکان و پزشکیاران و پرستاران و سایر مأمورین و صاحب منصبان زندان است، مناسب نیست، نقشه دیگری برای این کار طرح می شود و آن انتقال دادن سرداراسعد از زندان قصر به توقیفگاه موقت در شهر و نگاهداشتن در یک زندان انفرادی و مجرد، در بدترین قسمتی از بنای سابق زندان شهربانی که معروف بوده است به محبس نمره یک و قطع رابطه او با محیط خارج و سلب هرگونه قوه و قدرت مقاومت از او و بالاخره سپردن و تسلیم او به چنگال بی رحم و پنجه پزشک احمدی دژخیم مشهور زندان.

برای این نقشه حسین نیکوکار مدیر موقت زندان انفرادی شماره ۲۸ را تعیین و موافق این دستور، بنا و نجار آورده کلیه روزنه ها و منافذ آن نمره را که به وسیله آنها مقدار کمی نور و هوا می توانسته است داخل آن بشود، می گیرد. پس از تهیه این مقدمات در روز پنجم فروردین [1313]مقارن غروب و اول مغرب، «عامری» معاون اداره زندان و سرتیپ زاده مدیر زندان قصر، سردار اسعد را از در غیرمعمول بیمارستان آنجا که مخصوص بیرون بردن اجساد و متوفیات بوده از زندان قصر خارج نموده به وسیله یک اتومبیل کرایه به شهر می آورند و در زندان موقت او را به حسین نیکوکار مدیر آنجا تحویل می دهند. در دفتر کشیک زندان موقت متصدی امر می گوید که طبق دستور سرهنگ راسخ که گفته بود نام سردار اسعد و هیچ یک از امور مربوط به او نباید در دفاتر مربوطه نوشته شود، عمداً اثری از ورود سرداراسعد در این تاریخ نوشته نشده است. تا این تاریخ که سردار اسعد به زندان موقت شهر انتقال یافته بود پزشک احمدی محل و مأموریت و خدمت و کار روزانه اش در مریضخانه بهداری شهربانی واقع بود. اما پس از انتقال سرداراسعد به زندان موقت، سرهنگ راسخ به نیکوکار مدیر زندان مزبور تذکر می دهد که پزشک احمدی برای بازدید زندان موقت باید بیاید و مجاز است که زندانی ها را سرکشی و مداوا کند و بر اثر این تذکر و دستور در روز ششم فروردین مقارن یک ساعت بعدازظهر احمدی به زندان موقت آمده به حسین نیکوکار مدیر آنجا مراجعه و با اتفاق او به اتاق سرداراسعد داخل می شود و به عنوان معاینه و پرسیدن حال سرداراسعد مدتی با حضور نیکوکار در نزد او می ماند. در آن موقع احمدی یک یا دو عدد پرتقال که به احتمال قوی به وسیله تزریق با سوزن مغز آن آلوده بوده است به او می دهد. سردار که در آن ساعت شاید مدتها بوده غذایی به او نرسیده بوده است از آن پرتغال می خورد. ساعت پنج الی شش بعدازظهر همان روز ششم فروردین مجدداً پزشک احمدی برای بار دوم به زندان نمره یک اتاق سرداراسعد مراجعه نموده. و او یک طرف و سلطان جعفرخان از پایوران قدیمی شهربانی طرف دیگر در بالین سردار نشسته و در حالی که پزشک احمدی، استکان یا ظرف پر از مایعی را که در دست داشته و با اصرار زیاد به سردار تکلیف می کرده است که آن را بخورد. سردار اسعد از خوردن آن امتناع داشته می گفته است حالم بد است و از وقتی که پرتقال خورده ام حالم بد است و چون می بیند که سردار از خوردن آن خودداری می کند مصمم می شوند به زور آن را به او بخورانند. بالاخره پس از استقامت و پایداری سردار در نخوردن و یأس و ناامیدی حضرات از گرفتن نتیجه در را به روی او بسته و مراجعت می کنند.

در تمام مدت چهار شبانه روز سرداراسعد در اینجا محبوس بوده و غذایی به جز همان پرتقال روز اول که شرح آن ذکر شد به او نرسیده و معلوم است که با این کیفیت و با اضطراب‌های درونی و هیجانات روحی که در این روزهای سخت و مخوف، سرداراسعد دچار آن بوده تا چه اندازه قوای مزاجی و بدنی او تحلیل رفته است و بالاخره به طوری که از مجموع دلایل و اوضاع و احوال منعکس در پرونده و روی هم رفته اظهارات پاسبانان و پایوران داخل و خارج زندان شماره یک مورد بازجویی واقع شده اند، برمی آید چون معهود گردیده و براین تبانی شده است که دکتر احمدی در شب بین پنجشنبه نهم و جمعه دهم فروردین پاسی از نیمه شب به عیادت زندانی اتاق شماره ۲۸ یعنی سرداراسعد آمده و کار او را بسازد.

برای شب دهم فروردین به دو نفر از پاسبانان مأمور قراولخانه در آن شب که موسوم به اسماعیل و عباس بوده اند امر شده است که از ساعت ۱۰ بعدازظهر نهم فروردین تا ساعت ۸ صبح دهم فروردین حتماً بیدار بمانند که موقعی که پزشک احمدی بعد از نصف شب می آید معطل نشود و به فوریت قفل خارجی در ورود زندان نمره یک را برای او باز شود، چنان که همینطور هم شده و پاسی از نیمه شب که احمدی آمده اسماعیل پاسبان مذکور قفل خارجی در را برای او باز نموده و در را کوبیده اند تا محمدابراهیم بیک پاسبان مأمور مخصوص سرداراسعد هم از داخل آن در را باز می کند و در روشنایی چراغ فانوسی که در دست محمدابراهیم بوده احمدی به اتفاق او مستقیماً به طرف اتاق سرداراسعد می رود و با کلیدی که در دست احمدی و از پایوران نگهبان توقیفگاه گرفته بوده است در سلول نمره ۲۸ را باز و با محمدابراهیم داخل اتاق می شود و پس از ورود به حال چمباتمه در روی زمین کف اتاق می نشیند و کیفی را که در دست داشته روی زمین و مقابل خود گذارده آن را باز می کند و از محمدابراهیم یک ظرف آب می خواهد و او فوراً بیرون آمده از دفتر داخل زندان نمره یک یک نعلبکی را که متعلق به یکی از زندانیان بوده آب کرده نزد احمدی می برد. و احمدی از کیف خود دارویی درآورده و در آن آب حل می کند و سپس محلول را در سرنگی که از کیف خود بیرون آورده بوده کشیده و به بازوی سرداراسعد تزریق می کند و سردار که ازشدت ضعف و ناتوانی ناشی از نخوردن غذا و شدائد و مشقات زندان و آلام روحی قدرت مقاومت نداشته و شاید در آن لحظه مرگ را با آغوش باز استقبال می کرده است، خود را بدون کمترین مقاومتی تسلیم پنجه مرگبار احمدی می کند و کلماتی چند از قبیل «انالله و اناالیه راجعون» و عبارات دیگری که در تحقیقات پرونده منعکس است بر زبان می راند و پس از اتمام کار، پزشک احمدی کیف خود را برداشته با محمدابراهیم پاسبان از اتاق خارج می شود و در آن را قفل می کنند و نعلبکی آلوده به محلول سمی را احمدی برداشته در حین عبور از کریدور، جلو دفتر داخلی زندان نمره یک می گذارد و به محمدابراهیم و حسن آقای سرهنگ و تقی ربیعی که در آن شب پاسبانان داخل نمره یک بودند سفارش و تأکید می کند کسی به آن نعلبکی دست نزند و یا آن را کاملاً گل مال کرده و بشویند یا از آن صرفنظر کرده بشکنند و به دور افکنند و سپس از در زندان نمره یک خارج می شود. پس از رفتن احمدی به طوری که پاسبانان نامبرده ضمن تحقیقات تعبیر کرده اند سرداراسعد به سکسکه و خرخر افتاده و صداهایی که ناشی از تشنجات شدید هنگام نزع و به شمارش افتادن نفس و طول مدت شهیق و زفیر در عمل تنفس است از او شنیده می شود. به طوری که این صداها در کریدور خارج و اتاق دفتر داخلی زندان نمره یک که به اتاق سردار نزدیک بوده از طرف پاسبان نامبرده به خوبی شنیده شده است و مدت بالنسبه طولانی در حدود دو ساعت این حالت دوام داشته تا در حدود ساعت چهار و پنج بعداز نصف شب صدا به کلی خاموش می شود و محمدابراهیم به پشت در اتاق سردار رفته و گوش فرا می دهد و چون هیچ صدایی نشنیده و سکوت مرگ را احساس می کند در مراجعت نزد رفقای خود موضوع را به آنها می گوید و سپس با عجله در زندان یک را باز و برای دادن گزارش قضیه از آنجا خارج می شود. محمدابراهیم درگذشت سرداراسعد را در آن موقع به عزیزالله حقیقی متصدی کشیک و سپس به محمد صالحان که در روز جمعه از ساعت ۸ صبح کشیک را از عزیزالله تحویل گرفته گزارش داده است و عزیزالله حقیقی قضیه را به سرهنگ راسخ اطلاع داده و ایشان دستور می دهد که جنازه را از محبس نمره ۲۸ ببرند در حمام بگذارند تا ماشین متوفیات آمده و از دربی که حمام به طرف مدخل اداره تأمینات دارد جنازه را خارج و به اداره متوفیات ببرند.......

یک روز بعد از قتل فجیع  سردار اسعد سوم معروف به امیر بهادر در سن ۵۴ سالگی، که به دستور رضاشاه انجام گرفت ، جسدش را تحویل خانواده او دادند. وی در تخت فولاد اصفهان در کنار پدرش به خاک سپرده شد.

[1] عزیزان خواننده توجه داشته باشند ، افراد زیر را با یکدیگر اشتباه نگیرند.

سردار اسعد اول، اسفندیارخان برادر بزرگتر علی‌قلی خان و فرزند حسین‌قلی‌خان ایلخانی است.

سرداراسعد دوم، علی‌قلی‌خان برادر کوچکتر اسفندیارخان یا سردار اسعد اول است. 

سرداراسعد سوم، جعفرقلی خان سردار بهادر فرزند علی‌قلی‌خان سردار اسعد دوم است.