مسجد اعظم در کتاب گنجینه آثار قم
در توصیف گنبد مسجد اعظم قم
مسجد اعظم که حقا اسمی با مسمی و اعظم مساجد عالم اسلامی است از ابنیه ایست که در ساختمان آن حسن منظر با متانت پیکر توأم گردید.
این مسجد پرشکوه از آثار برجسته مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردی (طباطبائی)است که از سال 1367 قمری تا پایان عمر به ساختمان آن، با پشتکاری نمایان همت گماشت.
مقصوره موسع و معظم آن را با آجر و گچ به سبک قدیم که قرن‌ها متروک شده بود بنیاد نهاد تا قرن‌ها بر سر پا بماند؛ زیرا طول عمر پوشش‌های تیرآهنی هنوز آزمایش نشده است و در بنای گنبد مرتفع آن‌هم ابتکاری به خرج داد که ده چندان گنبدهای مشابه خود دوام یابد چه که ابتداء دستور داد تا استخوان‌بندی آن را با مفتول به پا داشتند و در سربند مفاصل آن با اکسیژن جوشکاری به عمل آوردند و بعدا از دو جانب این اسکلت فلزی را با آجرکاری بپوشانید؛ یعنی در طرفین آن از داخل و خارج جداری به قطر چهارده آجر هر طرف هفت ردیف با ملات مخمر از سیمان و آهک توأم با ماسه بدون ذره ای خاک بالا بردند چنانکه طول عمر آن تا هزار سال قابل پیش‌بینی است (چنین کنند بزرگان چو باید کرد)
و پس از تکمیل بنای گنبد یکی از مجلات خرکز که نگارنده نامش را به خاطر ندارد پیرامون نقص فنی آن مقاله‌ای انتشار یافت بدین توضیح که چون ضلع جنوبی مقصوره بدون پشت‌بند مقاوم و تکیه‌گاه است و بنای تالار را هم پشتوانه آن نمیتوان شمرد این پایه تاب تحمل فشار سنگینی گنبد را نخواهد داشت.
آیت‌الله بروجردی پس از قرائت مقاله یا نامه سرگشاده معمار و مهندس ساختمان (آقای لرزاده) را طلبیده نگرانی خود را ابراز داشت و نامبرده اطمینان داده که اولا پایه مورد اعتراض بدون نیاز به متکاهم در برابر فشار گنبد مقاوم است؛ در ثانی این گنبد با آن استخوان‌بندی چنان به هم دوخته و یکپارچه شده است که هرگاه نیمی از زیر مقصوره را هم با حفر کانال و خاکبرداری تهی سازند، نیمی از زیر مقصوره را هم با حفر کانال و خاکبرداری تهی سازند نیمه بقیه برای حمل این سنگینی وافی و هیچگونه خطری نخواهد داشت و با وضع موجود این کنبد و مقصوره در برابر کلیه سوانح و حوادث ارضی و سماوی بیمه شده طبیعی است.
به هر صورت ساختمان این مسجد با صرف ده‌ها میلیون تومان به شرکت نیکوکاران تکمیل و تزیینات ایوان بزرگ و مقصوره و گنبد چهل ستونهای دوگشوار و تالار سراسری جلو آنها نیز کامل است، منتها عمر بانی بزرگوار برای انجام کاشیکاری گلدسته‌ها و جدار صحن و ایوان‌ها و کریاس و راهرو مسجد وفا نکرد، اما چون خود آن مرحوم مرگ خویشتن را قبل از تکمیل تزیینات پیش‌بینی می‌کرد هماره توصیه می‌فرمودکه جدار مزبور را طوری زیبا و منظم آجرکاری کنند تا خود به خود خوش‌منظر باشد و به کاشیکاری نیازی نداشته باشد.
و پس از رحلت معظم‌له به جهاتی آن اقبال عمومی به ادبار منجر و کار کاشیکاری دچار تعویق گردیده اگر هم تعطیل نشد، در نهایت کندی پیش می‌رفت چنانکه طی ده سال فقط یک گلدسته آن کاشیکاری گشت.
که رمز نارضمندی و ادبار عمومی را در دو فراز زیر میتوان کشف نمود.
یکی قطع ارتباط مسجد با آستانه در اثر انسداد ابواب سه‌گانه میانه راهرو با مسجد بالای سر و دیگری اعزال یا اعتزال مراجع عصری از دخالت در امور مسجد در حالیکه ضرورت داشت مرکز در است و امامت آنان در همین مقصوره و مسجد باشد.
در نتیجه مسجد مقام شامخی را که شایستگی آن را داشت کسب نکرد و از احراز عنوان جامعیت تا حال محروم افتاده است، مگر آنکه متصدیان امور اغراض خصوصی را برای جلب منافع آنی و شخصی در برابر مصالح اجتماعی زیر پای گذارند تا از اقبال عمومی و حمایت مقامات روحانی برخوردار شوند و در این صورت کار تزیینات مسجد هم به سامان خواهد رسید.
این مسجد مشتمل بر یک مقصوره موسع و گنبد مرتفع و ایوان معظم و دو گوشواره چهل ستونی و کتابخانه جامع و سایر موافق و بیوتاتی است که ذیلا توصیف می‌شوند.
در بنای مسجد مزبور تلفیقی از سبک قدیم با اسلوب ساختمان جدید به کار رفته است چه که مقصوره و گنبد و گلدسته‌هایش با استیل باستانی و سبک کنونی بنیان ولی چهل ستونهایش با نقشه روز ساخته شده است.
باری این مسجد پرشکوه و بی‌مانند مشتمل بر دو جلوخان هر یک در برابر یک درب با کریاس و هشتی و دفتر و مقصوره و گنبد و دو گوشواره چهل ستونی و چهار گلدسته (دوزوج) و سه ایوان و سه تالار و یک مخزن کتب و دو قرائتخانه و یک انبار و یک گنبد فردی (که کارگاه فنی کاشی تراشی است) و یک ساعت کوبنده و صحن و طهارت‌خانه‌ها و وضوخانه‌های مردانه و زنانه و چاه عمیق و سنگاب مرمر و غیر مرمری است بدین تفصیل که
ایوان سردرب ورودی مسجد
این مسجد دارای سه درب ورودی یکی از صحن عتیق و بقیه از خیابان موزه است و جلو درب نخست که در جوار مدخل موزه واقع است جلوخانی واقع است با دو مغازه موقوفه مسجد که با مسجد بنیاد شدهاند و در مدخل مسجد ایوان سردری است به دهانه 5 و عرض 2 و ارتفاع 7متر با ازاره‌ای از سنگ سیاه ابزار زده به ارتفاع 1,35 متر و جرزها و بغله‌ها واسپر و جبهه کاشیکاری معرق و پوشش رسمی‌بندی کاشیکاری معرق بخط ثلثی سفید و روی آن ابتداء آیاتی و سپس نام بانی خوانده میشود که قسمتی از آن ذیلا نقل میشود:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم قال الله تعالی یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات بامر بانشاء هذا الجامع العظیم السید الامام المجاهد المجدد مصلح الزعیم رئیس الفرقه و مرجع الامه فقیه العصر وجیه الدذهر شمس بهاء الجلاله و السیاده الی آخره در پایان کتبه احمد اخوان 1281 قمری
و متداخل در آن کتبه ایست بخط کوفی طلائی که روی آن سوره مبارکه والفجر و لیال عشر خئانده میشود
و در کمرگاه ایوان نیز کتیبه‌ایست بخط ثلثی نسخ سفید در زمینه لاجوردی که روی آن ابیات ذیل معرق شده است
لله بیت سمت قواعده فانحط عند تصاغرا رضوی
من امه قاصدا و حل به حل مقیما بجنه المأوی
شاء له الله ان یوسسه من لم یدع نفسه و ماتهوی
فاختار من خلقه الحسین لما احرزالله فیه من جدوی
امام حق بدا مآثره فی الدین لم بقبضه علی الفتوی
کم مسجد قد بنا و مدرسه فیه احادیث فضله یروی
لمسجد اسسته خیر ید علی سوی الخیر لم یکن تقوی
قلب بتاریخه القروا افمن اسس سس بنیانه علی التقوی
1375
و در مدخل مسجد از همین ایوان در بی دو لنگه و بزرگو عالی نصب شده است که سراپا کنده‌کاری دارای گلهای برجسته و کتیبه‌هائی برجسته خاتمی و از جمله در قسمت بالای چهارچوب آن آیه ذیل خاتم کاری شده است.
انما یعمر مساجدالله من آإمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه و آتی الزکوه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین
و در پایان بخط ریزی (تقدیمی سید جلال‌الدین بنی هاشمی طهران 1380 عمل شهمیر رازی منبت شده است.
کریاس
ور در عقب درب مزبور کریاسی است مثمن مختلف الاضلاع به دهانه 11 و ارتفاع 11 متر که جهات فرعیش به اندازه یک متر و نیم دارای صفه‌ای محرابی است و جهات اصلیش 30/3 متر می‌باشد و مقبره آیت‌الله بروجردی در قسمت شمالی آن قرار دارد که اگر اسپر میانه مسجد و کریاس برداشته شود به عمارت مدرس و مقابر الشیوخ از مسجد بالای سر مرتبط میگردد.
و محل وی قبر سابقا راهروی بود که با عبور از آن به کریاس جلو مسجد بالاسر و مدرسه مارشاه و از آنجا به صحن عتیق در میامدند و آن مرحوم محل دفن خود را تعیین نموده در وقفنامه مسجد تصریح کرده‌اند که دفن اموات در محوطه مسجد ممنوع و دفن ایشان هم مجوزی برای دفن متولیان دیگر نخواهد شد.
مرقد آیت‌الله بروجردی در کریاس
و بر روی مرقد وی لوحی بزرگ و یکپارچه از سنگ مرمر نفیسی به ارتفاع 70/0 و عرض 90/0 و طول 85/1 متر میان تهی که هرگاه وارو بنهند به سنگاب مرمر میماند و لبه آن عریض و گیلوئی است نصب شده است که در چهار لبه آن طره‌پیچ و گیلوئی ابزار زده و در چهار نبش آن ستونی مارپیچ با سرو ته ستون گلدانی حجاری گردیده است و این لوجه دارای کتبه‌های متعددی حاکی از نام و نسب آن مرحوم به خط برجسته نستعلیق است که روی آن عبارات ذیل حجاری شده است.
"آیت‌الله العظمی و امام الفقهاء حسین بن علی بن احمد بن عبدالکریم بن المراد بن شاه اسدالله بن جلال‌الدین امیر بن الحسن بن مجدالدین ابی المکارم بن عباد بن الی المجد بن عباد بن علی بن قوام‌الدین بن اسمعیل بن عباد بن ابی حمزه بن طاهر بن علی بن محمد بن احمد بن ابراهیم طباطبا ابن اسمعیل الدیباج بن ابراهیم الغمر بن الحسن المثنی ابن الامام ابی محمد الحسن بن امیرالمومنین و سید الوصیین علی بن ابیطالب علیهم السلام"
باری این کریاس که اگر جدارش کاشیکاری گردد یکی از ابنیه جالب توجه مسجد میگردد داری ازاره‌ایست از سنگ سیاه دو ابزار زده و جرزهائی از آجر تراش است که به اندذازه قطر کاشیکاری از روی ازاره عقب چیده شدهاند و مدخل کریاس از جهت اصلی جنوبی است و از ضلع غربی آن راهی به گوشوار شرقی گشوده میشود و از شمالیش در گاهی به دهلیز صحن بازست و از ضلع شرقی آن درگاهی به جانب عمارت مدرس پیش‌بینی شده است که جلو آن را تیغه آجری بالا برده‌اند و امید است در آینده نزدیکی کشوده گردد.
پوشش این کریاس رسمی بندی با دوال کاشی فیروزه‌ای و مزین به مقرنس آجری است که در نقطه مرکزی آن هواکش و نورگیری به صورت مضلع باز و برفراز آن کلاهکی هشت ضلعی با درگاههای هشتگانه بالا برده‌اند.
و زمین آن سنگ فرش و سطح قسمت شرقی که مقبره‌بانی در آن واقع است مرمرپوش و حدود سی‌سانتیمتر از کف بقیه کریاس ارتفاع دارد.
اما راهرو و دهلیز صحن که در جهت شمالی کریاس واقع است متشکل از دو چشمه و طولش 12 و عرضش 6 و ارتفاعشان 10 متر با ازاره‌ای از سنگ سیاه دو ابزار زده و جرزهائی آجری تراش که باید بعدا کاشیکاری گردد زیرا آجرکاری به قطر پنج سانتیمتر عقب چیده شده است.
و پوشش آنها یزدی سازی آجری متضمن چهار کاسه بزرگ که سطح آن با کاشیهای معرق آراسته شده است و از ضلع غربی این راهرو هم دو درگاه به سوی گوشوار گشوده میشود و از مقابل آنها هم دو درگاه به سوی مسجد بالای سر برابر حرم شریف ساخته شده است که جلو آنها را مسدود ساخته‌اند و هرگاه گشوده شوند ضریح فاطمه معصومه برابر درگاه وسطی واقع و به خوبی مشهود میگردد.
و کلیه درگاههای ساخته شده از سه جانب آراسته به قابی از سنگهای مرمری تروانتین است که حاشیه آنها را زینت بخشیده است و درگاههای غربی به حاشیه‌ای به عرض 15 سانتیمتر از سنگهای سیاه دو ابزار زده مزین است که یک لبه آن برجی و لبه داخلیش کیلوئی است.
مقصوره مسجد اعظم
اما مقصوره این مسجد که در وسعت و رفعت و زینت در عالم اسلام کم نظیر است سراپا آراسته به کاشیکاری معرق بالای ازاره مرمری می‌باشد.
قاعده گنبد از خارج و داخل چهارضلعی متساوی به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزیینات متنوعه مرمری و کاشیکاری است که در چهار گوشه آن نیم طاقی بالا آورده صورت مربع را با نقشه یزدی سازی به شکل فلکه‌ای درآورده با طاق پوششی عرقچینی آن را بالا برده‌اند.
در ضلع جنوبی این مقصوره محرابیست مجلل و مضلع پنج ترکی به دهانه 3 و ارتفاع 5 متر با ازراه مرمری و بدنه و جرزهای کاشیکاری معرق و پوشش مقرنس خوش قطاری در سه ردیف از کاشیهای شفاف خوشرنگ و لعابی است که در سینه آن ترنجی نمودار و در میانه آن به خط ثلثی طلائی (الله) خوانده میشود.
و لب محراب آراسته به طره‌ای از کاشی فیروزه فام پیچ به عرض پانزده سانتیمتر در میانه دو خط متوازی مورب معرق است ولی نبشی پائین آن به صورت دو ته ستون گلدانی از همان سنگ مرمر ازاره می‌باشد که این نبشی مرمری از بدایع فن حجاری است و در کنار آن حاشیه‌ایست معرق به عرض 023/0 که طرفین و جبهه محراب را زینت داده است در زمینه لاجوردی با نقشه ترنج کشی است.
و پهلوی آن حاشیه دیگری است که بین دو خط زنجیری متوازی ملات‌سازی و چند سانتیمتری واقع است و در متن بیست سانتیمتری در زمینه سفیدی با نقشه بند اسلیمی گل و بوته‌های پیدرپی معرق گردیده است.
و متصل به آن کتیبه ایست در زمینه آراسته به نقوش رنگین در میانه دو خط زنجیری به عرض نیم متر که به خط ثلثی سفید روی آن سوره مبارکه دهر (هل‌اتی) تاسعیکم مشکورا، و در پایان عبارت (کتبه احمد اخوان 1376) خوانده میشود و متداخل در آن کتیبه دیگری است به خط کوفی کمرنگی که تا دقت نشود قابل تشخیص نیست و روی آن آیاتی از قرآن مجید تعریق گردیده است.
و سپس حاشیه دیگری است مشابه حاشیه دوم ولی عریض‌تر در میانه دو خط زنجیری نقشه ملات‌سازی و در جوار آن قسمتی فاقد تزیین باقی مانده است که احتمالا به سنگهای مرمری آراسته خواهد گشت.
باری ازاره مقصوره به ارتفاع دو متری آراسته به سنگهای مرمر ماشینی و رنگ به رنگ است که قسمت پائین آن 62/0 سفید و سپس 4/0 مشکی و بالای آن 10/1 متر سنگ مرمر سفید و روی آن نیز 4/0 مشکی و برفراز آن 20/1 مرمر سفیدی به کار رفته میتوان گفت سنگهای سفید ازاره در قابی مشکی قرار داده شدهاند.
و بالای ازاره تمام جرزها و جدار مقصوره مزین به کاشیکاری معرق شفاف و خوش نقشی است که بهترین اثر هنری عصر حاضر را تجلی می‌دهد.
و پوشش عرقچینی مقصوره نیز آراسته به کشایهای معرق شفافی است که به منزله قدح بزرگ منقش که معکوس نهاده باشند جلوه‌گری می‌کند و در این پوشش نیز اسکلت سازی آهنی و استخوان‌بندی فلزی توأم با جوشکاری به عمل آمده است.
و از اضلاع شرقی و غربی این مقصوره سه درگاه به دو کشوار طرفین باز است و از وسط ضلع شمالی آن فقط یک درگاه به ایوان مجلل آنی الذکر گشوده میشود.
منبر مرمر
در این مقصوره وجود یک اثر نفیس هنری دیگری از منبر مرمری جلب توجه می‌کند. این منبر باده پله و نشیمنگاه لبه دار و دست اندازش به عرض یک متر و ارتفا 20/2 متر و متشکل از سه پارچه سنگ سفید و شفاف مرمر حجاری شده است.
و روی دست‌انداز برجسته آن روی پله پائین در هر طرف دو گوی مرمر اما یشمی رنگ و متضمن خطوط طبیعی نصب گردیده استو
و در بدنه تکیه‌گاه بابای منبر یعنی عقب نشیمنگاه دارای کتیبه‌ایست به خط نستعلیق برجسته طلائی که روی آن عبارت (تقدیمی حاج ابوطالب قارونی) حجاری شده است.
و آقای قارونی سنگاب مرمر نفیسی هم تقدیم داشته‌اند که بر روی چاه در کنار راهرو بدون پوشش جانب غربی مسجد (برابر قرائتخانه کتابخانه) نصب شده است و هماره مملو از آب است و برای آنکه دستمالی نشود و آسیب نبیند برفراز آن پوششی فلزی و شیشه پوش نصب کرده‌اند.
در این مقصوره سراپا مزین به کاشیکاری معرق، چند کتیبه به خط ثلثی سفیدی از کاشی معرق زمینه لاجوردی نمودار است که بر زیبائی و حسن منظر آن افزوده‌اند
نخست کتیبه کمربندی در ابتدای قسمت فلکه‌ای مقصورهو بالای سردرگاه‌های آن است که روی آن سوره مومنون (قد افلح المومنون) متضمن آیات بلندی در اوصاف مومنی و در دنباله آن سوره مبارکه جمعه و در پایان آنها عبارت (کتبه احمد اخوان 1379) معرق شده است.
بر فراز آن کمربندی به صورت دندانه‌موشی از آجر به عرض یک متر تعبیه شده و بالای آن کتیبه دوم که به طور سینه‌بندی در زیر درگاههای دوازده‌گانه نورگیر مقصوره واقع است روی آن سوره مبارکه فتح و سپس آیاتی از سوره مومنون تا (فهم له منکرون) خوانده می‌شوند که عرض آن حدود یک متر به نظر می‌رسد.
و بر فراز آن یک دندانه آجری در میانه دو خط دوال‌کشی کاشی است و بالای آن درگاههای زیبای مقصوره که در جدار عنقگشوده می‌شوند قرار دارند و در میانه هر دو درگاهی یک نمای توپر کاشیکاری نمودار ایت که جرزهای آنها هم مزین به کشایهای زیبا در میانه قابی تعرق شده از کاشیهای زمینه فیروزه‌ای می‌باشد که جمعا بیست و چهار درگاه و نما میشود.
و در سردرگاه‌های مزبور کتیبه سومی است که روی آن سوره مبارکه "یس" معرق شده است و سطح پوشش با نقشه ترنج‌کشی آراسته و در مرکز آن شمسه‌ای با پرتو تعریق گردیده است.
و در ابتدای پایه نیم طاق جنوب غربی در میانه ترنجی زمینه سفید به خط مشکی عبارت (العبد الضعیف حسین لرزاده) و در مقابل آن روی پایه نیم طاق شرقی در ترنجی دیگر عبارت (کاشی تراش حسین برهانی اصفهانی) خوانده میشود که تا دقت نشود به چشم نمی‌خورد.
ایوان جلو مقصوره
در مدخل مقصوره از صحن ایوان مجللی است به دهانه 11متر و عرض 9 و ارتفاع 22متر که ازاره‌اش به راتفاع 30/1 متر از سنگ سیاهی است که قسمت بالا و پائین آن ابزار زده و زیاده متین است.
و بالای ازاره تمام جدار از جرز و اسپ طرفین درگاه زیبای ورودی و جبهه آن آراسته به بهترین کاشیکاری معرق با نقشه ترنج‌کشی است.
و در کمرگاه ایوان بالای درب ورودی مقصوره و درگاه مجلل آن دو کتیبه متداخل یکی به خط ثلثی آشکار و دیگری به خط کوفی خفی به طور کمربندی به عرض 80% معرق شده است که روی آن پس از بسمله آیه مبارکه نور تا جمله (یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار) و در پایان آن عبارت (کتیبه احمد اخوان1377) خوانده می‌شوند که روی تیزه طاقبند درگاه ورودی کلمه جلاله (الله) به خط طلائی درشتی جلب توجه می‌کند.
و بالای کتیبه آراسته به قاب بندی متضمن تابلوهای کاشیکاری معرق است.
و در میانه قابهائی آن سه ترنج نمودارند و در ترنج‌های طرفین به خط نستعلیق مشکی در زمینه سفیدی یک طرف عبارت (کاشی تراش حسین برهانی اصفهانی) و در طرف دیگر (بناء محمد ولد غلامعلی شعرباف) و در ترنج کشیده وسطی به خط طلائی عبارات ذیل معرق شدهاند.
"برحسب اراده جضرت آیت‌الله بروجردی مدظله در سال 1374 قمری بنیاد گردید اثر حسین بن محمد معمار معروف لرزاده"
که این تاریخ‌های مختلف سال بنای هر قسمت را روشن می‌سازند.
و در حوضچه وسطی مقرنس ردیف پائین نام جلاله (الله) به خط طلائی جلب توجه می‌کند.
و پوشش ایوان مزین به مقرنس خوش اقطاری آراسته به کاشیهای معرق است که سطح کلیه حوضچه‌ها و قفسه‌های آن همانند سبدی پر از گل نمودار و در وسط هر یک لامپ برق پرنوری شبها نورافشانی می‌کند.
در وسط مقرنس متصل به طاقبند جلو ایوان نیم شمسه زیبا و بدیعی با پرتوهای اطراف آن معرق گردیده است.
و در بدنه قوسی شکل این طاقبند به عرض 50/1 متر با نقشه قاب‌بندی با دو حاشیه شصت سانتیمتری معرق شده است و لبه ایوان گیلوئی است و هر قسمتی با نقشه خاص و زمینه مخصوص تعریق گردیده‌اند.
و در اطراف درگاه ورودی به مقصوره دو ردیف سنگ سفید برجسته تروانتین ابزارزده که وسط آنها برجی و دو طرف نها کیلوئی است هر یک به عرض سی سانتیمتر در فاصله چهل سانتیمتر از یکدیگر به کار رفته‌اند و در این فاصله کتیبه‌ایست معرق به خط ثلثی سفید در زمینه لاجوردی که روی آن چهارده آیه اولیه از سوره مبارکه فتح تا جمله (ما یفقهون الا قلیلا) و متداخل در آن هم کتیبه‌ای به خط کوفی طلائی که روی آن سوره مبارکه والفجر نوشته شده خوانده می‌شوند.
توجه به این نکته که نشان‌دهنده کمال مهارت فنی استاد هنرمند کاشی تراش است ضرورت دارد که این کتیبه را طوری تنظیم کرده است که نه انها آیه شریفه (یدالله فوق ایدیهم) درست بالای تیزه طاقبند مدخل مقصوره قرار گرفته است بلکه کلمه جلاله (الله) بطور دقیق روی نیزه آن در ملتقای دو قوسی طاقبند تجلی دارد.
و در کاشیکاری‌های مقصوره و ایوان دقایق بسیاری است که ذکر جزئیات آنها صحاتی را فرا می‌گیرد.
و سطح مقصوره و ایوان چون سایر ابنیه مسجد از سنگهای مربع سفید و شفاف مرمری در میانه قابی از سنگهای مشکی فرش شدهاند.
و در طرفین ایوان هر طرف دو جرز جمعا چهار جرز است و در میانه آنها راه‌پله ایست که برای گوشوارها کار بادیگیر انجام می‌دهند و جلو آنها به طرف صحن مسجد سه طبقه درگاه سازی شده است و اطراف هر درگاه نیز با همان سنگ تروانتین ابزار زده سی سانتیمتری تزیین یافته و جلو درگاه دریچه زیبائی نصب شده که ازاره تمام جرزها از سنگ سیاه و بدنه و جبهه آنها مزین به کاشیکاری معرق و بالای درب پائین در هر طرف ترنجی است که در میانه آنها (الله جل جلاله) خوانده میشود.
و در جبهه ایوان بزرگ زیر هره دندانه آجری لب بام کتیبه‌ایست به خط ثلثی سفیدی که روی آن آیات سه‌گانه از سوره مبارکه حج یعنی از (یا ایها الذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا و اعبدوا ربکم وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون (تا) و اعتصموا بالله هو ملیکم فنعم المولی و نعم النصیر) نوشته شده است.
گنبد
و بر فراز مقصوره یاد شده گنبدی است شلجمی شکل و معظم به قطر 243 و ارتفاع 24 متر با عنقی استوانه‌ای به ارتفاع 7 متر مشتمل بر شانزده درگاه زیبا با درهای شیشه اعلا سراپا آراسته به کاشیهای معرق زمینه آبی آسمانی و نقشه بند اسلیمی دارای کتیبه‌ای در منتها الیه منق به خطثلثی سفید است که روی آن چند سوره قرآنی خوانده میشود.
و در فواصل درگاهها داخل ترنجهائی اسامی جلاله جلب توجه می‌کند.
اما در سطح فرازین در بین کاشیکاری‌ها درزهائی نمودار است که از سهل‌انگاری و عم مداقه بنای کاشیکار حکایت می‌کند و چه بسا همین درزها موجب نفوذ آب برف و باران به پشت کاشی‌ها و در نتیجه باعث ریزش آنها در یخساری بگردد.
دو گلدسته در طرفین ایوان مقصوره
و در طرفین ایوان بزرگ جلو مقصوره دو گلدسته بلند و مجلل است این گلدسته‌ها به قطر 20/3 و ارتفاع از سطح زمین 60 و از سطح بام 40متر در اسلوب ساختمان با گلدسته‌های طرفین ایوان آینه مشابه است یعنی ابتداء هشت ترکی و روی آن مقرنس و بالای آن قسمتی مخروطی گلدانی و روی آن قلمه استوانه‌ای و دارای مقرنسی در زیر نعلبکی است با این تفاوت که روی آنها غرفه‌هائی سه مرتبه ساخته شده است و با اینکه ارتفاعشان از سطح بام با انها بکسان به نظر می‌رسد در عین حال به اندازه هشت متر تفاوت ارتفاع ایوان مسجد نسبت به ایوان آینه و حدود شش متر ارتفاع دو غرفه اضافی حدود چهارده متر از گلدسته‌های آستانه مرتفع تر می‌باشند که یکی از آنها جدیدا کاشیکاری گردیده دارای کتیبه گلوبندی سوره کوثر و از حسن منظر بیشتری برخوردار شده است.
و امتیاز این گلدسته‌ها بر آنها در ارتفاع و غرفه‌های مطبق و بتن مسلح درون جدار آجری و در محور راه‌پله درونی و در نقشه و رنگ کاشیکاری است و امتیاز آنها بر اینها هم به دارا بودن دذو راه پله داخلی است که امتیاز یکی از این دو در حسن منظر بر دذیگری هم پس از تکمیل تزیینات تالارچه‌های هشت ستونی و دوازده ستونی آنها تشخیص داده خواهد گشت.
دو گوشوار چهل ستونی طرفین
و در دو جانب مقصوره از شرق و غرب دو گوشوار یا شبستان چهل ستونی یکنواخت به صورت چهار ضلعی متساوی به وسعت 30 در 30 و ارتفاع 8متر با طاقی تخت از تیرآهن و آجر که در پنج ردیف برفراز پانزده ستون قطور استوانه‌ای و بیست نیم ستون حمل شده است و روی آن را با قشری از قیر اندود ساخته سپس با سیمان فرش کرده‌اند می‌باشد و در زیر آن به فاصله کمی پوشش تزیینی افزوده‌اند بدین توضیح که نخست به وسیله تیرآهن‌هائی عمود بر یکدیگر قاب‌بندی کرده در هر چشمه یک قاب برجسته ساخته‌اند و درون هر قابی نه قابچه با آهن قلمه اسکلت‌بندی کرده‌اند که اندکی برجستگی دارند و میانه آنها را شیشه‌پوش کرده و روی فابها و قابچه‌ها را سیمانکاری نموده‌اند که با اتصال فیش برق چراغ‌های پشت شیشه‌ها روشن می‌شوند که ازاره آن به ارتفاع 70/1 متر از سنگ مرمر کرمان و جدار آن با سیمان سفید اندود شده است.
ناگفته نماند که از شبستان شرقی هفده و از غربی نوزده در بزرگ و نیم‌تنه و کوچک به چهار جانب باز میشود اما غربی چهارده باب در سه جانب و سه درگاه در ضلع شرقیش به تالار خارجی و مقصوره و راه‌پله اما شبستان شرقی و نه باب از شمالی و جنوبی به صحن و خیابان موزه و سه باب به کریاس و راهرو و پنج باب به تلالر خارجی و مقصوره و راه پله باز است که درب تالار خارجی برای ایاب و ذهاب امام و نیز اتصال صف جامعت با وساطت تالار از شبستانی به دیگری می‌باشد.
و بالجمله در طرح نقشه ساختمان این مسجد کمال دقت و مال‌اندیشی به کار رفته است و در میانه هر شبستانی محرابی است به دهانه 3 و ارتفاع 7 متر دارای صفه‌ای پنج ترکی با لبه سنگی تروانتینی و ازاره مرمری و بدنه معرق فیروزه‌ای بند اسلیمی و پوشش رسمی بندی از کاشی که در سینه هر یک قصعه سنگ مرمر شفافی که مانند شیشه نور می‌بخشد نصب شده است و بالای آن ترنجی از کاشی معرق و درون آن کلمه توحید (لااله‌الا‌الله) خوانده میشود علاوه در سه جانب آن حاشیه‌ایست کاشیکاری معرق به عرض 60 سانتیمتر متشکل از دو حاشیه که در متن آن سوره مبارکه جمعه و در پایان صدق‌الله العلی العظیم معرق شده است و دو حاشیه ان با نقشه بند اسلیمی زمینه لاجوردی یا فیروزه‌ای و متضمن گلهای رنگارنگی است.
تالار سراسری جلو شبستانها
و جلو هر یک از دو گوشوارها یا شبستانها تالاری است سراسری که هر یک به طول 30 متر و عرض 5 و ارتفاع 10متر که پوشش زیرین با پنج چشمه و شش قابچه‌بندی شیشه‌پوش بر فراز شش ستون استوانه‌ای از بتن مسلح و سرستون‌های مقرنس سنگی است که پنج درگاه به جانب شبستان و یک درچه به راه‌پله جنب ایوان از هر تالار گشوده است و جلو هر یک درهای زیبائی نصب گردیده لب کلیه درگاهها با سنگهای سی سانتیمتری ابزار زده آراسته است.
و بین درگاهها جرزهائیست که ازاره آنها سنگ سیاه دو ابزار زده و روی آنها به عرض ده سانتیمتر کاشیکاری زمینه فیروزه‌ای منقش به نقوش گل و بوته و بالای آنها به عرض سه سانتیمتر سنگ مشکی و بر فراز آن به عرض سی سانتیمتر سنگ تروانتین و روی آن دگرباره سه سانتیمتر مرمر مشکی صیقلی و بالای آن آراسته به کاشیکاری معرق با نقشه قاب‌بندی است که در بدنه هر جرزی شش ترنج و درون هر ترنجی یکی از اسامی جلاله به خط ثلثی طلائی با سفیدی معرق شدهاند.
و بالای درگاهها زیر پوشش هر تالار کتیبه‌ایست به عرض چهل سانتیمتر به خط سفید ثلثی که روی آن سوره‌های متعددی از قرآن خوانده می‌شوند.
و سطح ایوان با سنگهای مرمر ماشینی سفیدی در میانه قابی از سنگ سیاه فرش شده است که از سطح صحن حدود سی سانتیمتر ارتفاع دارد.
صحن
و جلو ابنیه توصیف شده سراسر صنحنی مروح و متشکل از سه قسمت قرار دارد که قسمت نخست به عرض 18 و طول 90 متر سراسری است و قسمت دوم به واسطه وجود دو بنا یکی مخزن کتب و دیگری آبدارخانه یا انبار مسجد بیست متر از قسمت اولیه کمتر میشود یعنی از شرق به غرب 70 متر و از جنوب به شمال 93 متر است و قسمت سوم به صورت شکم دریدگی و به هیئت پنج ترکی است که در دو نبش آن دو گلدسته قرار دارد و طول این قسمت 54متر و عرضش 20متر می‌باشد.
اما گلدسته‌های یاد شده از سطح بام حدود 5متر مضلح مربع و سه متر استوانه‌ای و یک متر مقرنس و روی آن نعلبکی و دو تالارچه هشت ترکی با هشت ستون ساخته شده است و روی آن تالارچه دومی قدری کوچکتر است و برفراز پوشش آن قبه‌ای امرودی بنیاد گردیده است که جدارش آجری و در معرض کاشیکاری است.
کتابخانه مسجد اعظم
و در وسط قسمت دوم حوض بزرگی است با لبه سنگی و نبشی برجی و در حاشیه آن پاشوئی است و در ضلع غربی این قسمت تالاری با سه درب به سالنی است که مخزن کتابخانه می‌باشد که اطراف سه درگاه زیبا با سنگ تروانتین آراسته است و بیش از شصت هزار مجلد کتب متنوعه را جای داده است و در عقب آن دو قرائتخانه فوقانی یکی با مبل و صندلی و دیگری قالی فرش جمعا به طول 60 و عرض 5متر ساخته شده است که از هر یک جندین درگاه به سوی رودخانه باز و در نتیجه از حداکثر روح و صفا برخوردارند.
علاوه در مجاورت هر تالار ایوان بزرگ دیگری است به ارتفاع 18 و دهانه 10 و طول 15متر است ولی شرقی 8متر با ازراه سنگی دو ابزار زده و جدار آجری که بعدا کاشیکاری خواهد شد وئ دارای کتیبه‌ای از کاشیهای معرق است که روی آن سور مختلفه قرآنی چون اعلی و جمعه خوانده می‌شوند.
ناگفته نماند که در طرفین ایوان‌های شرقی و غربی دو تالار که جمعا چهار تالار می‌شوند واقع است و همگی مشابهند و پوشش همگی تخت و قاب‌سازی شیشه‌پوش و دارای دو ستون استوانه‌ای از بین مسلح یا سرستون سنگی مقرنس که تالار غربی در جنوبی ایوان جلو کتابخانه و تالار شرقی مقابلش دارای سه درگاه و جلو آبدارخانه مسجد قرار دارا و این آبدارخانه به مقبره مار شاه متصل است که مدخل آن از گنبد محمدشاه در صحن عتیق می‌باشد.
و اما سالن غربی مخزن متجاوز از پنجاه هزار کتب متنوعه خطی و چاپی است که درون اشکافهای متوالی و پیدرپی و مطبق تا زیر طاق نگاهداری می‌شوند و در کمرگاه ان بالکنی فلزی زده‌اند که مدخل آن از فوقانی گشوده میشود و این فوقانی هم دارای یک مخزن کوچک است که محتوی هزارها کتب مورد نیاز روزمره اهل علم است و در بین دو قرائتخانه فوقانی در ساحل رودخانه و روی راهرو وضو خانه بنیاد گردیده است به اضافه یک مخزن بزرگ دارد و در قسمت بالای همین مخزن اصلی است که دربی جداگانه به کلیدر فوقانی دارد و کتب دیگری که کمتر مورد احتیاج خوانندگان میشود در این قسمت ضبط شده در اختیار کتابداران قرار دارند.
واقع شوند و نیز محل جلوس مدیر کتابخانه ثقه‌الاسلام آقای آقاشیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی و چند عضو دفتری مسئول ثبت اسامی کتب می‌باشد و از دو سالن قرادتخانه چهارده درگاه نیم تنه به سوی رودخانه با چشم‌اندازی جالب باز است و راه پله قرائتخانه در میانه دالان سرپوشیده کنار مسجد و لب ساحل رودخانه واقع است.
اما توالت مسجد در سر پوشیده‌ای مجهز به دستگاه تهویه است که مشتمل بر دو قسمت مستقل مردانه و زنانه و بهداشتی است.
و جلو آن عمارتی است فلکه‌ای به قطر ده متر که اطراف آن سرپوشیده‌ای برفراز ستونهای لوله آهنی به ارتفاع و عرض 3متر است و در وسط آن حوضی آب‌نما ساخته شده که هماره آب از اطراف آن در جدول و پاشویه سرازیر است و روی آن کلاهکی مضلع دارای دریچه‌های زیبا می‌باشد که به نام وضوخانه خوانده میشود و زیاده زیبا و ابتکاری است و نظیر آن وضوخانه دیکری است ویژه نسوان که ذکر جزئیات آنها به طول می‌انجامد.
و بالای جدار اطراف صحن زیر هره سنگی لب بام کتیبه ایست کمربندی به خط ثلثی سفید از کاشی معرق که روی آن سوره‌های متعددی از قرآن مجید خوانده میشود.
گنبد شمالی یا کارگاه فنی
و در ضلع شمالی شکم دریدگی صحن کنبدی دیگری است که از لحاظ حسن معماری ممناز است و اینک بدون تزیینات به صورت کارگاه فنی کاشی تراشان درآمده است و دارای کنبدی شلجمی است که پس از کاشیکاری و کسل حسن منظر بیشتری باید مورد توصیف قرار گیرد.
راهرو غربی و مرافق آن
اما مدخل کتابخانه در ساحل رودخانه واقع و دارای جلوخانی است که در یک طرف آن هفت باب مغازه با غرفه‌های فوقانی است که جدیدساز و موقوفه مسجد است و دومین درب مسجد می‌باشد. از این درب ورودی به محوطه‌ای رو باز وارد می‌شوند که چاه عمیق در جانب غربی آن واقع است و برفراز آن بالکنی زده شده است و بر فراز چاه سنگابی است یکپارچه از مرمر به شکل گلدان به قطر بیش از یک متر با لبه برجی کنگره‌دار طره‌ای اهدائی قارونی واقف منبر مرمری سابق‌الذکر که برفراز آن روپوشی از شیشه قرار داده آن را از دستمالی و لمس عابرین مصون داشته‌اند و در اطراف آن حوضی ساخته شدذه است که آب چاه مستقیما وارد سنگاب گردیده از اطراف آن به این حوضچه سرازیر میگردد و از آنجا به سوی حوض بزرگ وسط صحن و حوض‌های وضوخانه و غیره جاری میشود.
و در مقابل درب ورودی دو اطاق در طرفین راهرویی ساخته شده است که این اطاقها به نام دفتر مسجد اعظم و جایگاه مدیر دفتر که مسئول اداره امور داخلی مسجد است می‌باشد.
و در جنب آن پس از عبور از سه پله به راهرو عریضی در می‌آیند که پنج درگاه از شبستان و یک درب از صحن مسجد در این قسمت گشوده می‌شوند و دالان سرپوشیده زیر قرائتخانه که تا وضوخانه امتداد دارد مقابل آن وقاع است و این دالان با پوشش تخت بر فراز ستونهای مضلع آجری حمل شده است و جلو آن از طرف رودخانه بالکنی است و در مقابل آن در سطح مرتفعی از مسیر رودخانه اشجاری غرس گردیده است که درگاههای قرائتخانه به سوی این محوطه مصفا گشوده میگردد.
ایوان سردرب غربی
و جلو درب ورودی مسجد و کتابخانه از جلوخان یاد شده ایوانی است به صورت پنج ضلعی به دهانه 50/5 و عرض2 و ارتفاع 14 متر با ازاره‌ای از سنگ سیاه ابزار زده و جرز و اسپر کاشیکاری معرق به نقشه قاب‌بندی و پوشش رسمی سازی آراسته به کاشیهای معرق و لچکهیا و جبهه مزین به همان نوع کاشی دارای دو کتبیه یکی به خط نستعلیق سفید در ترنجی کشیده از کاشی معرق است که کتیبه نخست در کمرگاه ایوان به صورت کمربندی است که روی آن ابیات ذیل تعریق گردیده است.
آیت‌الله بروجردی سلیل مصطفی کرد با تأیید یزدان مسجدی در قم بنا
مسجدی از پایه تقوی اساس آن قویم مسجدی با اذن حق کو سر کشیده بر سما
مسجدی کامد برای بندگی نعم‌المکان مسجدی گردید بهر نشر دین نعم البنا
ساخت چون این مسجد اعظم به اخلاص تمام مرکز علم و عمل گردید در صبح و مسا
گر ندیدی حضرت او را ببین مسجد برش تا بدانی پایه همت کجا بوده کجا
پرچم توحید را نها نه در قم برفراشت بلکه اندر مشرق و مغرب به پا کرد این لوا
گر چه در ظاهر زدنیا رفته اما در جهان تا قیامت با بزرگی نام او ماند به جا
صدهزاران رحمت حق باد بر آن روح پاک کاینچنین عمری به پایان برد در راه خدا
علاوه در سینه اسپر برفراز درب ورودی مسجد درون ترنجی بیضی به خط نستعلیق درشتی آیه شریفه (ادخلوها بسلام آمنین) خوانده میشود و در کتیبه دوم در جبهه ایوان ورودی آن عبارات ذیل معرق شده است.
در زمان تولیت حضرت حجه‌الاسلام آیت‌الله زاده بروجردی آقای حاج سید محمدحسین طباطبائی صورت اتمام پذیرفت 1385 قمری.
و بین دو درب ورودی در خارج سارسر حریم مثلثی است یا جدار کوتاهی از سنگ و نرده آهنی در شمالی خیابان موزه که از هر شبستان چهار درب نمی تنه در این محوطه گشوده میشود و به جای درگاه وسط در هر شبستان محراب واقع است که از خارج در طرفین آن دو صفه و در وسط جرزی است که سنگ مرمر شفاف محراب در بدنه آن نمودار است.
و در جبهه درگاههای مزبور از خارج دو کتیبه به خط ثلثی سفید معرق شده است و کتیبه زیرین بالای هر درگاه جدای از یکدیگر قرار دارند که روی آنها احادیثی در فضیلت مسجد نوشته شده است بدین نمونه:
(عن ابیعبدالله علیهم‌السلام اذا دخلت المسجد فقل بسم‌الله و السلام علی رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم – ان الله و ملئکته یصلون علی محمد و آل محمد علیهم‌السلام و رحمته و برکاته، رب اغفر ذنوبیو افتح لی ابواب فضلک و اذا خرجت فقل مثل ذلک و روی بقیه نیز حدیث است که نقل آنها به طول می‌انجامد.
اما کتیبه فرازین که زیرهره لب بام در ارتفاع ده متری قرار دارد سراسری و مشتمل بر سوره‌های چندی از قبیل سوره مبارکه حشر (سبح‌لله ما فی السموات و ما فی الارض) و سوره دیگری چون جمعه و دهر و نبأ خوانده می‌شوند.
تالار یا رواق خارجی مسجد
و در جهت جنوبی مقصوره و میانه دو شبیتان از خارج تالاری است مفخم به دهانه 24متر و ارتفاع 16متر و عرض 11متر با جداری از آجر تراش که در قسمت بالای سه بدنه آن دندانه‌های آجری دیده میشود ولی پس از کاشیکاری از حسن منظر خاصی برخوردار خواهد گشت و طاق آن تخت و خفته رسته تیرآهن‌پوش است که از جلو برفراز ده ستون بتن مسلح با سرستون‌های سنگی مقرنس حمل شده است و دو ستون وسطی از بقیه بلندترند و هشت ستون جانبین قدری کوتاه می‌باشند و به اندازه دو متر از نیش بنای شبستان‌های طرفین پیش آمده است، که در محاذات جرز قرار دارند در نتیجه از دو سوی راه‌پله ایست که با بالا رفتن از آنها زیر تالارچه‌ای وارد می‌شوند که به اندازه قطر پایه‌های مقصوره (حدود دو مترو نیم) میشود و سپس به محوطه تالارچه اصلی در می‌آیند که هر یک از این دو تالارچه دارای دو ستون زوجی است و اندکی از ستونهای تالار کوتاه‌ترند.
از جانبین محوطه این تالار دربی به شبستان‌های گوشوار باز میشود که هنگام تشکیل صفوف جماعت و پر شدن سطح محوطه شبستانها امام از این راهرو می ـواند وارد مسجد شود علاوه صفوف جماعت به داخل تالار کشیده شده موجب اتصال صفوف مأمومین در دو شبستان میگردد.
و در کمربند این تالار متیبه‌ایست از کاشی معرق که روی آن سوره قیامت (لا اقسم بیوم القیمه) نوشته شده است.
علاوه در جبهه آن کتیبه دیگری است که در یک طرف آن برفراز تالارچه‌ها کلمه توحید (لا‌اله‌الا‌اله) و در جانب دیگر (محمد رسول‌الله و علی ولی‌الله) خوانده می‌شوند
گویند در قسمت تحتانی تالار سردابی است برای نصب دستگاه سوفاژ
در پایان به خاط اداء حق آن بزرگوار می‌افزاید که آیت‌الله بروجردی در ده ساله عمر خود یگانه پرچمدار فرقه امامی و بزرگترین مرجع روحانی م مفتی طایفه جعفری شمرده شده است و ولادتش به سال 1292 در بروجرد اتفاق افتاد و مقدمات را در مولد خویش و سطوح را در اصفهان و علوم نظری را در نجف اشرف فرا گرفت و در سال 1331 به بروجرد بازگشت و پس از رحلت والد ماجد خود مرحوم آقا سیدعلی در آن شهر بر پیشوایان دیگر تقدم یافت تا به مرور در صفحه غرب مرجعیتی کسب کرده در ذی حجه 1364 قمری به منظور عمل فتق به شهر ری و بیمارستان فیروزآبادی صفر کرد که شاهنشاه آریامهر از ایشان در آن بیمارستان عیادت کردند.
در این موقع مراجع قم از ایشان به وسیله تلگرافی به قم دعوت کردند در نتیجه در چهاردهم محرم سال 1365 به قم منتقل شده که با استقبال شایانی مواجه گردید و طولی نکشید که بر دیگران مقدم گردید، در این موقع زعیم شیعه آیت‌الله آقا سید ابوالحسن موسوی اصفهانی در نجف رحلت یافت و از این وقت بواسطه جامعیت شرایط زمام داری چون عقل و درایت و کاردانی سعه نظر و بسط ید و بلندی همت در رأس حوزه علمیه قرار گرفته ، مرجعیت‌نامه یافت و به مرور با درگذشت آیت‌الله قمی در عراق و رحلت مراجع آن روز قم یگانه مرجع شیعه گردیدند و در بسیاری از پایتخت‌های ممالک بزرگ جهان و شهرهای بزرگ آمریکا و انگلستان و آلمان و مصر و سودان و انذونزی و پاکستان و افغان مبلغین واجد صلاحیتی اعزام داشته هزینه آنان را هم می‌پرداخت و به مباشرت آنها مساجد چندی بنیان نهاد. علاوه مدرسه مجللی هم در نجف اشرف و حسینیه‌ای در سامرا و مدارسی هم در کرمانشاه و بروجرد و غیر اینها بنیاد نمود.
و از جمله در قم همین مسجد را بنا کرده کتابخانه‌اش را تاسیس فرمود و نیز مدرسه مهدی قلی‌خان را از اساس خراب کرده در سه طبقه تجدید بنا نمود و از آثار علمی ایشان جز تنقیح‌الوسائل کتابی انتشار نیافته است.
و رحلت معظم‌له بهس ال 1381 قمری اتفاق افتاده است(رحمه‌الله‌علیه)
http://www.blib.ir/libportal/tabid/115/Default.aspx
نظرات