برنامه پنجم توسعه در ایران

  امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت در دیداری با آنتونی پارسونز سفیر بریتانیا گفته بود، پس از یک دوره یک سال و چندماهه شوک ناشی از انفجار بهای نفت و ریخت و پاش و اشتباه در برنامه‌ریزی اقتصادی، دولت به این نتیجه رسیده بود که بدون برنامه‌ریزی دقیق حتی چهار برابر شدن یک‌باره درآمدهای نفتی کشور نیز می‌تواند مشکل‌آفرین باشد و از این نظر تصمیم گرفته شد تا به عمد از میزان رشد اقتصادی کاسته شود تا بتوان برنامه‌های اجرایی و زیرساختی را مدیریت و مهار کرد. در این راستا، یکی از مواردی که حکومت شاه به‌سرعت درباره آن تجدید نظر کرد، سیاست اعطای وام‌های کم‌بهره، کمک‌های بلاعوض و سرمایه‌گذاری‌های فاقد توجیه اقتصادی در دیگر کشورها از محل مازاد درآمدهای نفتی بود که شماری از آنها پس از مدتی تعدیل یا تعطیل شدند.

  براساس آمارهای موجود در اسناد وزارت خارجه بریتانیا در طول سال‌های 1974 تا 1977 دولت ایران برای کمک مالی به ده‌ها کشور و مؤسسه بین‌المللی برنامه‌ریزی کرده بود. البته مرحله نهایی این برنامه با شروع نخستین مراحل انقلاب عملاً منتفی شد. اسناد موجود نشان می‌دهد که در یک دوره سه‌ساله بیشتر این کمک‌ها چه به شکل سرمایه‌گذاری، با وام کم‌بهره (با نرخ بهره متفاوت) یا کمک بلاعوض به ترتیب به فرانسه (یک میلیارد و 600 میلیون دلار)، صندوق جهانی پول (یک میلیارد و 184 میلیون دلار)، انگلستان (800 میلیون دلار)، پاکستان (761 میلیون دلار)، هند (660 میلیون دلار)، رومانی (420 میلیون دلار) و مصر (354 میلیون دلار) تعلق داشت.

  این آمار نشان می‌دهد که در یک دوره سه‌ساله جمع سرمایه‌گذاری و ارائه وام‌های کم‌بهره ایران در کشورهای دیگر هفت میلیارد و 127 میلیون و 350 هزار دلار، جمع کمک‌های بلاعوض ایران به کشورهای نیازمند 135 میلیون و 870 میلیون دلار، و کل هزینه‌های از این دست بین‌المللی ایران هفت میلیارد و 263 میلیون و 220 هزار دلار بوده است. گزارش‌های اقتصادی موجود نشان می‌دهد که در شرایطی که دولت ایران در ابتدا با اعتماد به‌نفس، سرمایه‌گذاری و هزینه کردن در کشورهای مختلف جهان را آغاز کرده بود، به دلایل مختلفی از جمله عدم برنامه‌ریزی دقیق و پیش‌بینی‌های غیرواقع‌بینانه از وضع بازار جهانی نفت در اجرای این تعهدات دچار مشکل جدی شد.

  به جهت حجم بسیار بالای مبادلات تجاری تهران و لندن، تحولات اقتصادی و همچنین پیشرفت‌های برنامه پنجم توسعه ایران از نظر مقامات بریتانیایی بسیار مهم و حساس بود. آنتونی پارسونز در تاریخ 17 ژوئن 1976/ 26 خرداد 1355، گزارش تفصیلی محرمانه‌ای را با عنوان «برنامه پنجم توسعه ایران: سه سال نخست» منتشر کرد و طی آن ارزیابی از اقتصاد و برنامه‌های توسعه ایران در مدتی که از چهار برابر شدن ناگهانی بهای جهانی نفت می‌گذشت به عمل آورد. براساس این گزارش، در سه سال بین 1973 تا 1976 هیجانات ناشی از افزایش شدید بهای بین‌المللی نفت، رشد انفجاری در اقتصاد ایران ایجاد کرد که توأم با اشتباهات و توهماتی نیز بود. با این‌همه پس از سه سال، حکومت شاه دریافت که باید در مسائل و برنامه‌های مختلف اقتصادی رویه محتاطانه و واقع‌بینانه‌ای را در پیش بگیرد.

  به نوشته پارسونز، شاه بر این باور بود که پیشرفت‌های اقتصادی ایران، مرهون موفقیت ده سالِ نخست «انقلاب شاه و ملت» از 1963 تا 1973 و الغای نظام فئودالی در کشور بوده است، حال آنکه درواقع این چهار برابر شدن ناگهانی بهای نفت در سه سال اخیر بود که روند برنامه‌های اقتصادی ایران را سرعت جدی بخشیده بود. گزارش پارسونز حاکی از آن است که این افزایش درآمد ناگهانی، به شاه اعتماد به‌نفس کافی داد تا برنامه‌های گام به گام اقتصادی را کنار گذاشته و «برای رسیدن سریع به تمدن بزرگ» به برنامه‌های تند و رادیکال روی آورد و درآمد سرانه را از زیر 260 دلار به بالای 1500 دلار برساند.

  در این گزارش نیز همانند دیگر گزارش‌های سفارت بریتانیا در تهران، از کمبودها و ناکارآمدی‌های زیرساخت‌هایی مانند راه‌ها، حمل و نقل و بنادر به‌عنوان عوامل کاهش سرعت رشد اقتصادی یاد شده و برای نمونه اعلام شده بود که ظرفیت پذیرش بنادر ایران در طول حدود بیست سال، از سال 1957، تغییر چندانی نکرده بود و به همین دلیل، کشور ماهانه 630 هزار دلار خسارت توقف بیش از حد کشتی‌های باربری برای آماده ترخیص را می‌داد. این گزارش از میزان 22 درصدی رشد اقتصادی ایران یاد کرده که هدف دولت، رساندن آن به 27 درصد بوده است. با این‌همه پارسونز معتقد بود: «ایرانیان به دلیل گرایش خود به ادعاهای مبالغه‌آمیز درباره رشد اقتصادی و رسیدن به اهداف خود موجب می‌شوند که ناظران خارجی پیشرفت‌های واقعی را نیز با دیده تردید بنگرند.»