مخازن همیشه تاریک سهم نسخ خطی تاریخی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مرمت و نگهداری نسخ خطی یکی از دغدغه‌های اصلی متولیان کتابخانه ها و مجموعه‌داران است. در این زمینه به سراغ سمانه حسینیان، کارشناس بخش مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک رفتیم؛ کسی که یکسال و نیم است با این موسسه همکاری می‌کند و پیش از این به مدت دو سال با بخش مرمت کتابخانه مجلس همکاری داشت.

به عنوان نخستین پرسش، ضرورت بخش مرمت نسخ خطی در کتابخانه‌ها چیست؟ آیا وجود کارگاه و آزمایشگاه برای نگهداری نسخ خطی در همه کتابخانه‌ها الزامی است؟
وجود فضای اختصاصی برای بخش آزمایشگاهی و کارگاهی در کتابخانه‌ها برای نگهداری از نسخ خطی الزامی نیست و می‌تواند این دو مکان با اختصاص هزینه محلی مجزا در کتابخانه‌ها داشته باشند. در آزمایشگاه کلیه فعالیت‌های آزمایشگاهی از جمله تعیین الیاف، مواد به کار رفته در آن‌ها مرکب‌ها، رنگ‌ها و رنگ‌دانه‌ها، آسیب‌های بیولوژیکی شناسایی می‌شوند.

کارگاه و آزمایشگاه نسخ خطی در کتابخانه‌ها چه کاربرد‌های دیگری دارد؟ و چه وظایفی بر عهده آن‌هاست؟
شناسایی مواد به کار رفته در نسخه های خطی، از کاغذ گرفته تا رنگ‌دانه‌ها و حتی جلدها و تشخیص این‌که نوع آن‌ها چیست همه در آزمایشگاه شناسایی می‌شود. کارگاه مرمت فضای مرمتی مجزاست که تمام کارهای استحکام بخشی و آماده سازی یک اثر برای نمایش یا قرار گرفتن در مخزن در این کارگاه مرمت انجام می‌‌شود.

موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در حوزه آزمایشگاه و مرمت نسخ خطی از حضور چند کارشناس استفاده می‌کند؟ 
در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک با وجود آزمایشگاه و کارگاه مرمت جدا، یک کارشناس آزمایشگاه، مرمت، صحافی و چهار نیروی پروژه مرمتگر متخصص کاغذ و متریال‌های دیگر مانند پارچه، چوب و فلز وجود دارد.

پیش نیاز اساسی برای وجود آزمایشگاه در یک کتابخانه چیست و کتابخانه‌ها با چه هزینه ای می توانند کارگاه و آزمایشگاه دایر کنند و به چه وسایلی نیاز دارند؟  
این مکان‌ها نیروی متخصص و مکان مجزا و کافی می‌خواهند و بهتر است اگر امکاناتش را ندارند این کارها به بیرون از کتابخانه منتقل شود و در حد کارهای معمول و آزمایشگاه با یک میکروسکوپ و شناسایی الیاف و آهار امکان مهیا کردن آن‌ها در محیط کتابخانه‌ای فراهم است. یک کارگاه کوچک با سه میلیون تومان هزینه با وجود میز نور و امکانات اولیه فراهم می‌شود اما کارگاه‌های تخصصی بزرگ امکانات زیادی می‌خواهند.

دلیل ضرورت کارگاه‌های مرمت برای کتابخانه‌ها چیست؟
کارگاه بیشتر مورد نیاز کتابخانه هاست زیرا آزمایشگاه تخصصی‌تر است و در حوزه کارهای علمی تعریف می‌شود اما کارگاه بیشتر کارایی دارد زیرا ممکن است کتابی عطفش آسیب ببیند، جدا ‌و یا اسیدی شود که به راحتی می‌توان آن را در این کارگاه ها ترمیم کرد.

طول زمان مرمت یک نسخه خطی و زمان استانداری که برای مرمت آن در نظر می گیرید، چه‌قدر است ؟
یک نسخه خطی ابتدا باید آسیب شناسی گردد و با نمونه برداری از آن مشخص شود آسیب بیولوژیکی مانند قارچ‌های فعال دارد یا خیر؟ در آزمایشگاه بعد از نمونه‌برداری، آهار و نوع الیاف آن مشخص می‌شود و اگر آسیب دیدگی فعال داشته باشد، وارد پروسه مرمت می شود و بر اساس آسیبی که دیده است برایش زمان مشخص می‌شود. حداقل زمانی که برای مرمت یک نسخه خطی مشخص می‌شود اگر سالم باشد یک هفته و حداکثر یکسال است زیرا ممکن است یک نسخه آسیب های زیادی داشته باشد و مرمت هر برگه یک کتاب یک روز زمان ببرد.

شناسنامه حفاظتی و بیولوژیکی نسخ خطی دارای بسته به چه عواملی است؟
تمام آثار کتابخانه ملک شناسنامه بیولوژیک دارند و بر اساس این شناسنامه مشخص می شود این نسخه چه آسیب هایی دیده و بر اساس آن نسخه های آسیب دیده را جدا می کنیم و با اولویت وارد کارگاه می شوند. شناسنامه حفاظتی مشخص می کند یک نسخه خطی چه آسیب هایی دیده است و حالت فیزیکی نسخه خطی را ارزیابی می کند. این آسیب ها می تواند فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی باشد.

شناسنامه های مرمتی حاوی چه ویژگی هایی از نسخه های خطی هستند؟
شناسنامه مرمتی بعد از شناسنامه حفاظتی آماده می شود و یک بسته اطلاعاتی کامل درباره نسخه و اطلاعات کارگاهی و آزمایشگاهی، مرمتی و صحافی است که روی نسخه صورت گرفته است. 

 چه آسیب هایی نسخ خطی را  تهدید می کنند  و راه های پیشگیری از این تهدید ها چیست؟
نسخه خطی حداقل یک قرن یا صد سال از پدید آمدن آن گذشته است. از 70 تا 80 سال پیش بیشتر نسخه ها چاپی شدند و نسخه خطی نداشتیم که زمان پیدایش آن از دوره قاجار به بعد بوده است. بنابراین این نسخه ها یکسری آسیب دیدند که باید جلو این آسیب دیدگی را بگیریم.

شرایط نگهداری نسخ خطی که در کتابخانه ها و مجموعه های شخصی نگهداری می شوند، چیست؟ 
در موزه ها و کتابخانه های مجهز تمام اصول و استاندارد های لازم برای نگهداری نسخه های خطی در مخازن یا نمایش آن ها رعایت می شود اما نسخه های خطی که در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند و دسترسی به مخازن استاندارد را ندارند باید از منابع چاپی جدا نگهداری شوند.
 
استاندارد‌های نگهداری نسخ خطی کدامند؟ 
بهترین حالت برای نگهداری نسخ خطی این است که این نسخه ها در مخازن همیشه تاریک نگهداری شوند و فقط به ضرورت افراد وارد این مخزن شوند.
 
نور چه آسیب هایی به نسخه های خطی وارد می کند و بهترین وضعیت دما و رطوبت برای نگهداری نسخ خطی چیست؟ 
نور عاملی است که باعث فعال شدن بسیاری از آسیب های نسخه های خطی می شود و در نتیجه رنگش تیره و نسخه اسیدی می شود. بهترین رطوبت برای نسخ خطی 25 تا 35 درصد است زیرا بالاتر بودن این رطوبت، باعث فعال شدن قارچ و کپک و رطوبت کمتر از این درصد باعث شکنندگی می شود. در حقیقت بهترین حالت دمایی برای نگهداری نسخه های خطی دمای بین 22 تا 25 درجه سانتیگراد است. 

چند درصد نسخه های خطی کتابخانه ملک دچار آسیب شدید هستند و چند درصد آسیب کوتاه مدت دیدند؟
نسخه های نفیس موجود در این کتابخانه در شرایط حفاظتی مناسبی بودند به همین دلیل آسیب زیادی ندیدند. اکنون بیش از شش هزار و 200 نسخه خطی در کتابخانه ملک وجود دارد که همه آن ها شناسنامه دارند و تعیین اولویت شدند و آسیب های فیزیکی این نسخه ها مشخص هستند.

کارگاه و آزمایشگاه به صورت میانگین چند نسخه خطی را مرمت و مورد ارزیابی قرار می دهد؟
گاهی در یک ماه به دلیل آسیب دیدگی شدید یک نسخه خطی فقط بر روی سه نسخه کار می کنیم و گاهی در یک ماه بیش از20 نسخه خطی در کارگاه مرمت می شوند. به صورت میانگین هر ماه بین دو تا سه نسخه خطی کار مرمت انجام می شود.