دارالفنون، پیشگام آموزش پزشکی نوین در ایران

دارالفنون، پیشینه آموزش نوین ایران
حافظی دارالفنون را از چند منظر قابل تکریم و احترام خواند و گفت: دارالفنون پیشینه آموزش نوین ایران است و به دنبال راه اندازی آن، وزارتخانه های آموزش و پرورش، آموزش عالی، بهداشت و دانشگاهها بوجود آمده است و این نخستین دلیل برای تکریم آن است.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: ناصرالدین شاه در نخستین ابلاغ، علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه را به عنوان وزیر علوم و دارالفنون را به‌عنوان وزارت علوم انتخاب کرد و دلیل این انتخاب آن بود که اینجا به‌عنوان دانشکده پلی تکنیک محیط دانشجویی محسوب می‌شد و دانش آموزی نبود.

دارالفنون، آغازی برای تحولات معماری در ایران
حافظی سبک معماری دارالفنون را آغازی برای تحولات معماری در ایران دانست و گفت: در ساخت بسیاری از بناهایی که بعدها ایجاد شدند، از جمله بانک ملی، بانک سپه، ساختمان شهربانی سابق، اداره پست و اداره ثبت احوال از سبک معماری دارالفنون الگوبرداری شده است.

دارالفنون، مهد و پرورشگاه استعدادهای کشور
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: نکته بعدی که اهمیت دارالفنون را نشان می دهد، آن است که اینجا مهد و پرورشگاه استعدادهای فراوانی است که توانسته چهره های خدوم و تاثیرگذاری را در عرصه فرهنگ، سیاست و علوم به جامعه تحویل دهد. از جمله احمد آرام، جلال آل احمد، دکتر محمد قریب، علی اکبر سیاسی، محمد معین، محمدحسین شهریار، دکتر غلامحسین صدیقی و صدها چهره دیگر.
وی با اشاره به فارغ التحصیل شدن هزار و 100 تن دانش آموخته رشته های مختلف از دارالفنون گفت: عده ای از این فارغ التحصیلان، به مقامات عالی سیاسی و علمی رسیدند و در دگرگون کردن جامعه ایران، گسترش دانش و حوادثی چون انقلاب مشروطه نقش بسزایی داشتند.
حافظی با بیان این‌که «دارالفنون حق بزرگی بر گردن مردم ایران دارد.» گفت: از همین مدرسه، 25 وزیر آموزش‌وپرورش و هفت نخست وزیر فارغ التحصیل شده اند.

شرحی بر چگونگی ساخت بنای دارالفنون
وی به شرح چگونگی ساخت بنای دارالفنون پرداخت و گفت: در اوایل سال 1266 هجری قمری، مرحوم امیرکبیر ناصرالدین شاه را متقاعد کرد تا زمینی بالغ بر 10 هکتار واقع در شمال شرقی ارگ که پیش از آن سربازخانه بود، جهت ایجاد مدرسه دارالفنون اختصاص دهد و با عنایت ویژه، سرکشی مرتب و حمایت بی دریغ امیرکبیر، ساخت این بنا پس از دو سال به اتمام رسید.
حافظی افزود: در سال 1267 قمری، پس از گذشت یک سال از آغاز ساخت دارالفنون، از آنجایی که نگاه امیرکبیر استخدام اساتید فنی در این مدرسه بود، فردی به نام جان داود را مامور می کند که به کشور اتریش برود و اساتیدی را با خود به ایران بیاورد.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: با توجه به سیاست های استعمارگرانه انگلیس و روسیه، امیرکبیر برای انتخاب اساتید دارالفنون به سراغ این کشورها نرفت و اتریش را که در آن زمان از لحاظ علمی سرآمد بود، انتخاب کرد. ولی وقتی معلمین اتریشی به همراه جان داود به ایران می آیند، متوجه می شوند که امیرکبیر از مقام خود عزل شده است.
وی با اشاره به گشایش رسمی دارالفنون در سال 1231 شمسی گفت: در همین زمان امیرکبیر در تبعید بسر می برد و 13 روز پس از بازگشایی دارالفنون، امیرکبیر به شهادت رسید.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: در آغاز کار دارالفنون، ساختمان آن 50 اتاق داشت و قرار بود 30 دانش آموز در آن تحصیل کنند ولی با فشار درباریان 105 دانش آموز در این مدرسه ثبت نام کردند.

راه اندازی رشته های پزشکی و دواسازی در دارالفنون
حافظی با اشاره به تدریس هفت رشته مختلف در دارالفنون گفت: در زمان راه اندازی، هفت رشته مختلف شامل پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، مهندسی معدن، علوم طبیعی، طب و داروسازی تدریس می شد.
وی افزود: با وجود آن که امیرکبیر برای دانش نظامی اهمیت قائل بود، این که چه عاملی منجر به این شد تا امیرکبیر با طبقه بندی نیازها در کنار علوم نظامی، طب و داروسازی را به عنوان نیاز اصلی تشخیص دهد، در خور تامل و توجه است.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: امیرکبیر وضعیت پزشکی آن زمان را رصد کرده بود و می دانست که ایران از این لحاظ دچار چه فاجعه عظیمی است. پزشکی در آن زمان جنبه سنتی داشت و بسیاری از درمانگران، دواسازان محلی بودند و به شیوه غیرعلمی بیماران را درمان می کردند.

بازسازی بنای دارالفنون در سال 1308
حافظی با بیان این‌که «بنای اولیه دارالفنون تا سال 1305 شمسی به کار خود ادامه داد.» گفت: در این سال، مشکلاتی برای ساختمان ایجاد شد و به همین دلیل در سال 1308 شمسی ساختمان اولیه آن را تخریب و بنای دوم را با طراحی مارکوف روسی ایجاد کردند.
وی افزود: بنای جدید در سال 1313 شمسی در دو طبقه با 32 اتاق که از طریق چهار راهرو به حیاط ختم می شد، ساخته یا افتتاح شد. همچنین در ضلع شرقی ساختمان، صحیه مدارس (اولین بهداری آموزشگاه) به مدت شش ماه در سال 1314 شمسی احداث شد و ساختمان آزمایشگاه فیزیک و شیمی در سال 1320 شمسی در ضلع شمال شرقی مدرسه به مرحله بهره برداری رسید. در سال 1304 شمسی نیز ساختمانی در ضلع شمالی این بنا به عنوان سالن تمرینات ورزشی ایجاد شد. 

تلاش امیرکبیر برای ارتقاء وضعیت بهداشت و درمان ایران
حافظی با اشاره به ارتباط دارالفنون با وضعیت بهداشت و درمان گفت: در ماه صفر سال 1267 قمری، به موازات ایجاد دارالفنون، بیماری وبا و آبله در کشور شیوع پیدا کرد و منجر به فوت بسیاری از مردم شد.
وی افزود: زمانی که به امیرکبیر شیوع بیماری ابله و مرگ و میر مردم را اطلاع دادند، بسیار ناراحت شد و دستور داد که در تهران و ولایات اطراف با آبله کوبی از بروز این بیماری پیشگیری کنند.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون ادامه داد: در همین زمان، برخی رمال ها شایعه کرده بودند که اگر کسی آبله کوبی کند، جن زده می‌شود و به همین دلیل علی رغم زحمات پزشکان در کل تهران تنها 313 نفر برای آبله کوبی آمده بودند. همچنین به دلیل عدم استقبال مردم از آبله کوبی، امیرکبیر دستور داد هرکس حاضر نشود آبله کوبی کند، باید پنج تومان جریمه پرداخت کند که آن هم کارساز نبود.
حافظی با اشاره به اهمال کاری مردم آن زمان برای آبله کوبی فرزاندانشان و در نتیجه فوت آنها گفت: نقل است که یک پاره دوز که فرزندش به دلیل آبله در آغوشش فوت شده بود، به امیرکبیر مراجعه کرد و امیرکبیر هنگامی که مشاهده کرد این فرد از آبله کوبی فرزندش امتناع کرده است، به او گفت: «ما که برای نجات بچه هایتان آبله کوب فرستادیم.» پیرمرد با اندوه گفت: «حضرت امیر به من گفته بودند اگر بچه را آبله کوب کنیم، جن زده می شود.» امیر فریاد کشید: «وای از جهل و نادانی. حال گذشته از آن که فرزندت را از دست دادی، باید پنج تومان جریمه هم بپردازی.» و چون این فرد مستمند بود و قادر به پرداخت جریمه نبود، امیرکبیر از جیب خود جریمه وی را پرداخت کرد. 
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: در روزنامه وقایع اتفاقیه آمده است که امیرکبیر با دیدن فرزند بقالی که به دلیل عدم آبله کوبی و ابتلا به آبله فوت کرده بود، زار زار گریه کرد و وقتی میرزاآقاخان نوری به امیرکبیر معترض شد: «این جهالت مردم است. تو چرا گریه می کنی؟» امیرکبیر در پاسخ گفت: «مسئول جهالت مردم ما هستیم. اگر در روستا و کوچه و خیابان، مدرسه می ساختیم و کتابخانه ایجاد می کردیم، فالگیرها بساطشان را جمع می کردند. تمام ایرانی ها اولاد حقیقی من هستند.»

دکتر پولاک، نخستین معلم طب در ایران 
حافظی با اشاره به تاسیس نخستین مریض خانه دولتی رسمی ایران توسط امیرکبیر و عزم او برای راه اندازی رشته طب گفت: یکی از معلمانی که از اتریش آمده بود دکتر پولاک معلم «طب، جراحی و کحالی» بود که طی حضور نه ساله اش در ایران، همواره مشی معلمی خود را حفظ کرد.
وی با بیان آن که «دکتر پولاک حق بزرگی به گردن جامعه پزشکی ایران دارد.» گفت: تدریس دکتر پولاک بسیار محکم و اصولی بوده و او در تدریس خود تنها به بحث های نظری اکتفاء نمی کرده است. همچنین در سفرنامه پولاک، دو فصل به تفصیل به شرح امراضی که در ایران وجود داشته، پرداخته شده است.  
حافظی افزود: دکتر پولاک در تدریس طب، می خواست عمل تشریح را نیز انجام دهد که اجازه این کار را به او نمی دادند. اما زمانی که فرد بیگانه ای درگذشت، دکتر پولاک از این فرصت استفاده کرده و با حضور شاگردان، جسد وی را کالبدشکافی کرد. همچنین معلمی در ایران که زبان فرانسه تدریس می کرد، جسم خود را برای انجام کالبدشکافی پیش فروش کرد و پول آن را صرف خرید کتابخانه ای در تهران کرد. 
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون، ضمن بیان دیگر اقدامات تاثیرگذار دکتر پولاک در تربیت شاگردان طب گفت: دکتر پولاک پس از تربیت شاگردانش که تعداد آنها به حدود 30 تن می رسید، زمینه ای را برای عزیمت آنها به فرانسه فراهم کرد و این شاگردان پس از آموزش پنج تا شش ساله ای که در فرانسه دیدند، دوباره به وطن بازگشتند.
حافظی افزود: دیگر اقدام مهم دکتر پولاک، تالیف کتب پزشکی بود که بی منت در اختیار همه علاقه مندان قرار می داد. از جمله کتاب های تشریح، جراحی، رساله ای برای طب نظامی، معالجه و تدبیر امراض، مقررات طب، زبده الحکمه، علاج الاسقام و رساله ای درباره اطباء اتریش در ایران.

دارالفنون، مدرسه ای برای شکل گیری هویت ایرانی
حافظی بازگشت تحصیل کردگان خارج از کشور به وطن را حاصل تلاش های امیرکبیر برای ایجاد هویت ایرانی در شاگردان دارالفنون دانست و گفت: امیرکبیر ابتدا مدرسه را ایجاد و در آن فرهنگ سازی کرد. به همین دلیل اکثر آنهایی که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته بودند، به ایران بازگشتند.

تاثیرات دارالفنون در ساماندهی طبابت در ایران
وی با اشاره به تلاش امیرکبیر برای ساماندهی فعالیت پزشکان سنتی گفت: بنابه دستور امیرکبیر در دارالفنون، برای فارغ التحصیلان رشته طب گواهی صادر می‌شد و تنها کسانی می توانستند طبابت کنند که این گواهی را داشته باشند.
حافظی شکل گیری مجلس حفظ الصحه را از دیگر اقدامات دارالفنون برای ساماندهی طبابت در ایران دانست و گفت: در دارالفنون با حضور وزیر علوم وقت و جمعی از پزشکان داخلی و خارجی، پنج شنبه هر هفته شورای طبی یا مجلس حفظ الصحه تشکیل می‌شد که هدف آن بحث درباره امراض مسری و شیوع آنها در ولایات مختلف ایران بود.
وی با اشاره به فعالیت های مجلس حفظ الصحه گفت: پزشکانی که از سوی مجلس حفظ الصحه به ولایات مختلف اعزام می‌شدند، هفته به هفته در رابطه با وضعیت امراض مسری گزارش می دادند و تصمیماتی که برای جلوگیری و درمان امراض در این مجلس گرفته می‌شد به دولت ابلاغ می‌شد.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون افزود: پس از این‌که اعضاء مجلس حفظ الصحه متوجه شدند شیوع بسیاری از امراض در ایران، به دلیل رفت و آمد مردم به عتبات عالیات است، در نخستین مصوبه خود به لزوم کنترل این مسافرت ها توجه کرد.

موزه تعلیم و تربیت، چهره جدید دارالفنون
حافظی در بخشی دیگر از سخنان خود با اشاره به بازسازی مدرسه تاریخی دارالفنون و تبدیل آن به موزه تعلیم و تربیت گفت: دارالفنون میراث فرهنگی کشورمان است و حفظ و نگهداری آن بر همگان فرض است. چون میراث فرهنگی، هویت یک قوم است و همگان در جهت حفظ و معرفی آن به آیندگان باید تلاش کنند. لذا آموزش و پرورش مصمم است مدرسه دارالفنون را به عنوان مرکز اسناد و موزه تعلیم و تربیت ایران راه اندازی کند.
وی افزود: در حال حاضر نمایشگاهی تحت عنوان سیر تاریخی آموزش و پرورش ایران با موضوعات متنوعی همچون خانه وزرای آموزش‌وپرورش، خانه معلمان ایران، خانه معلمان شهید، خانه دارالفنون و آموزش‌وپرورش در یک نگاه راه اندازی شده که همه روزه به جزء روزهای پنج شنبه و جمعه از ساعت 8:30 تا 16 پذیرای بازدیدکنندگان است.
دبیر شورای سیاست گزاری دارالفنون ادامه داد: طی یکی دو سال آینده این موزه با ارائه تاریخ تعلیم و تربیت ایران را از پیش از اسلام تا صفویه، مشروطه، پهلوی اول و دوم و درنهایت جمهوری اسلامی ایران، میزبان بازدیدکنندگان است. همچنین سالن همایش موزه، با گنجایش حدود 400 صندلی تا پایان امسال افتتاح می‌شود.
قابل‌ذکر است مدرسه دارالفنون تا سال 1364 شمسی به‌عنوان دبیرستان به کارش ادامه داد. پس‌ازآن به‌عنوان مرکز تربیت‌معلم و مرکز آموزش ضمن خدمت فرهنگیان، تغییر کاربری داد. این بنا در سال 1375 به ثبت میراث فرهنگی رسید و هم‌اکنون در دست مرمت و بازسازی است./ق