عکسها و مجسمه‌ها
در 19 شهریور 1354 روزنـامه کـیهان در خـبری با عنوان«شاهنامه مجسمه‌های تهران تهیه شد» اعلام کرد که تا سال مزبور در تهران 84 پیـکره و مجسمه وجود داشته است.این آمار را اداره کل زیباسازی شهردای تهران تهیه کرده بـود.از 84 پیکره و مجسمه شناسایی شـده،18 پیـکره از محمد رضا شاه پهلوی؛12 پیکره از رضا شاه پهلوی؛یک پیکره از رضا،فرزند محمد رضا پهلوی ساخته‌شده بود.این خبر از وجود 77 مجسمه و 14 بنای یاد بود و 11 نقش برجسته در تهران نیز خبر داده،قدیم‌ترین و جـدیدترین(از لحاظ نصب)و بلندترین مجسمه و یادبود را معرفی می‌کرد:قدیم‌ترین آنها مجسمه زنی در پارک جوادیه(تهران پارس)بود که بیش از 54 سال قبل از آن،یعنی حدود 1300 ش،نصب شده بود.جدیدترنی آنها نیز لوحه‌ای بود که در 9 شهریور 1353 در پارک فـرح‌آباد نـصب شده بود.پیکره محمد رضا پهلوی،نصب شده در استادیوم امجدیه(شهید شیرودی فعلی)نیز بلندترین مجسمه‌ای بوده که 5/3متر ارتفاع داشت.در میان بناهای یادبود هم برج شهیاد آریا مهر(آزادی فـعلی وقـاع در میدان آزادی)با 45 متر ارتفاع،بلندترین آنها بوده است.1
براساس گزارشها و اسناد،اداره و کمیسونهای ویژه‌ای برای تهیه،نصب و نگهداری مجسمه‌ها و پیکره‌ها تشکیل شده وظایفی را به عهده داشتند.از جمله اینها،«کمیسون نـصب مـجسمه و بناهای یادبود»در وزارت فرهنگ(فرهنگ و هنر بعدی)بود.اصلی‌ترین وظیفه وفعالیت آن،نظارت برکار تهیه و نصب مجسمه،پیکره و بناهای یادبود در معابر و میادین عمومی شهرهای مختلف کشور بود.این کمیسیون زیر نـظر وزیـر فـرهنگ فعالیت م کرد و مدتی غلامحین رگـام دبـیری آن را بـه عهده داشت.از اعضای آن هم می‌توان لیلیت طریان،ژیلا مبصر و کاظم شهراسبی را نام برد.
پیشنهاد ساخت،تعویض و یا نصب مجسمه در یکی از مـیادین مـشهور و مـهم شهرها به وزارت فرهنگ و یا سازمان اطلاعات و امـنیت کـشور(ساواک)می‌رسید و پس از بررسی، تصمیم‌گیری نهایی می‌شد.از جمله: الف)مشکین شهر:در اواخر شهریور 1349 مقدم،مدیر کل اداره سوم(325)ساواک در نامهای به ریـاست سـاواک اسـتان سوم آذربایجان شرقی(تبریز)تقاضا کرد پیکره محمد رضا پهـلوی در شهرستان مشکین شهر،به علت متناسب نبودن آن،عوض شود.
برابر اطلاع در چندسال پیش مجسمه‌ای از اعلی حضرت همایونی شـاهنشاه آریـا مـهر در میدان شهرستان یاد شده نصب گردیده که از نظر قد و فرم و پایـه مـتناسب نبوده و تشابهی با سایر مجسمه‌های نصب شده در سایر نقاط کشور ندارد.خواهشمند است دستور فرمایید در ایـن زمـینه تـحقیقات لازم معمول و نتیجه را به این اداره کل اعلام دارند.2
ساواک آذربایجان شرقی ازساواک اردبـیل-کـه مـشکین شهرازشهرهای تابعه آن بود-خواستار انجام تحقیقات بیشتری درباره مجسمه شاه در مشکین شد.نـتیجه تـقحیقات چـنین اعلام شده بود:
به:تیمسار ریاست ساواک-مدیریت کل اداره سوم 325 شماره:13770/ه از:ساواک آذربـایجان شـرقی تاریخ:27/7/49 -خیلی محرمانه پیوست:
درباره تعویض پیکره اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مـهر در شـهرستان مـشکین شهر بازگشت به 718/325-31/6/49 برابر گزارش ساواک اردبیل مفاد نامه معطوفی کاملا صحیح بوده و مـوارد مـشروحه زیر در این زمینه مورد تأیید این ساواک می‌باشد.1-عدم تناسب مجسمه 2-کوچکی پیـکره نـسبت بـه میدان 3-طرز ملبوس پیکره که غیرمأنوس می‌باشد 4-عدم شباهت 5-عدم توازن نسبت به فلکه و مـجسمه شـیرهای نصب شده در اطراف میدان.
امضاء از طرف رئیس سازمان اطلاعات و امنیت آذربایجان شـرقی-سـلیمی یـمن دار
براین اساس ساواک تهران،روز،6 آبان،در نامهای تعویض مجسمه را در مشکین شهر بلا‌مانع اعلام کرده.3
ب)دمـاوند:پیـکره مـحمد رضا پهلوی در میدان ارک شهرستان دماوند(از توابع تهران)با گذشت چندسال از عمر آن،از بـین رفـته می‌نمود.بنابراین در 25 اردیبهشت 1352 ساواک از وزارت کشور خواست به هر نحو مقتضی در اصلاح آن اقدام کند:
در میدان بـزرگ شـهرستان دماوند پیکره‌ای از معظم له وجود دارد که در اثر مرور زمان رنگ آن نـامناسب و در خـور شأن پیکره موصوف نمی‌باشد.لذا خواهشمند است دسـتور فـرمایید بـه هر نحو که مقتضی می‌دانند در این مـورد اقـدام نمایند.4
اما این موارد جزو وظایف وزارت فرهنگ بود که کمیسیونی نیز به نـام کـمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود،در زیـر مـجموعه آن وزارت خانه فـعالیت مـی‌کرد.از ایـن‌رو پس از ارجاع موضوع به وزارت فـرهنگ در اوایـل خرداد 1352 هیئتی به شهرستان دماوند اعزام شد تا در این باره اعلام نـظر کـند.گزارش این هئیت برتجدیدبنای ستون و تـعویض پیکره تأکید داشت. شـهرداری دمـاوند هزینه تجدید و تعویض را حدود یـک مـیلیون ریال برآورد کرده بود که در صورت تأمین آن،ستون مجسمه از سنگ مرر و پیکره آن از سـنگ«نـوع خیلی مرغوب»ساخته می‌شد.در ادامـه گـزارش آمـده بود:«...چون تـهیه پیـکره بایستی از طریق اداره کل آفـرینش هـنری وزارت فرهنگ و هنر به عمل آید و از طرفی وضع موجود پیکره شاهنشاه آریا مهر در میدان شـهر دمـاوند مناسب نمی‌باشد و با در نظر گرفتن ایـنکه جـهت بنای سـتون بـه جـهت موقعیت فصلی دماوند بـیش از چهار ماه فرصت نمی‌باشد مقرر فرمایند ترتیبی داده شود تا مسئولین مربوطه در تجدیدبنای پیکره شـاهنشاه آریـا مهر تسریع نمایند.»5
افزون براین پیـکره دیـگری در هـمان شـهرستان مـوجود بود که بـه عـلت شکستن قسمتهایی از آن در سالنی خارج از شهر نگهداری می‌شد:
به:وزارت فرهنگ و هنر
از:ساواک
درباره پیکره اعلی حـضرت هـمایون شـاهنشاه آریا مهر
در شهرستان دماوند پیکره‌ای از معظم له وجـود دارد کـه بـه سـبب شـکستن بعضی از قسمتهای آن در سنوات گذشته از محیط شهر خارج در سالن هنر شهرستان مذکور با کشیدن پرچم روی آن نگهدای می‌شود.نظر به اینکه وجود پیکره مزبور به طرز فوق دتر خـور شأن مقام معظم له نمی‌باشد خواهشمند است دستور فرمایید به هر نحو که مقتضی می‌دانند در این مورد اقدام نمایند.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ارتشبد نصیری-امضا از طرف6
سالن،متعلق بـه اداره آمـوزش و پروش شهرستان دماورند بود و آن اداره نیزقصد تخریب سالن را داشت.ساواک در نامه دیگری از وزرات فرهنگ و هنر خواست درباره پیکره موجود در آن سالن،اقدام لازم را معمول دارد.
سپس چند تن از اعضای کمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود،در روز 7 خـرداد 1352، هـم زمان با تشکیل جلسه‌ای درباره مجسمه میدان شهرستان دماوند از مجسمه مزبور در سالن هنر نیز دیدن کردند.لیلیت طریان،ژیلا مبصر و کاظم شهر اسـبی از اعـضای کمیسیون مزبور به دبیری غـلامحسین فـرگام در جلسه خود«به علت نداشتن ارزش هنری و همچنین شکستگی قسمتهای مختلف پیکره(که از بتون تهیه شده بود)[آن را]غیرقابل اصلاح و نصب در نقاط مختلف تشخیص دادند.»7
امـا مـجسمه در سالن مزبور نگهداری مـی‌شد و هـیچ اقدامی در انهدام آن انجام نگرفت تا اینکه وزارت آموزش و پروش،سالن را تخریبک کرد:
به:تیمسار ریاست ساواک-مدیریت کل اداره سوم 347 شماره:73161/20 هـ 22 از:ساواک تهران 20 هـ 22-خیلی محرمانه-تاریخ:9/4/52
درباره پیکره اعلی حضرت هـمایون شـاهنشاه آریا مهر
بازگشت به شماره 694/347-17/3/52 سالن هنر شهر دماوند تخریب گریده و پیکره مذکور در خرابه‌های سالن یاد شده قرار دارد که از نظر اذهان عمومی به مصلحت نمی‌باشد.با توجه به صورتجلسه کـمیسیون نـصب مجسمه و بـناهای یادبود مقرر فرمایند در مورد انتقال پیکره موصوف از محل یاد شده اقدام و نتیجه را اعلام دارند.
رئیس ساواک تـهران.پرنیان فر امضا از طرف برومند
به رغم این تا 5 اسفند 1352 وزارت فـرهنگ و هـنر هـیچ اقدامی درباره انتقال مجسمه به مکان دیگر و یا انهدام آن انجام نداده بود.ساواک از صورت جلسه 7 خرداد وزارت فـرهنگ و هـنر که پیکره را فاقد ارزش هنری و غیرقابل تعمیر دانسته بود،تصویری هم به پیوست نـامه خـود بـه وزارت آموزش و پرورش ارسال کرد تا بدین طریق و به صورت غیرمستقیم آنها را به انهدام پیکره راهـنمایی کنند:
با ایفاد فتوکپی صورتجلسه وزارت فرهنگ و هنر و نظر وزارت خانه یاد شده در مورد نـقل و انتقال
پیکره اعلی حـضرت هـمایون شاهنشاه آریا مهر از تالا هنر آموزش و پرورش شهرستان دماوند، خواهشمند است دستور فرمایید از نتیجه اقدامات معموله این سازمان را مستحضر نمایند.8
ج)بوشهر:در اوایل آبان 1353 ساواک بوشهر از ساواک مرکز تقاضا کرد که مجسمه شـاه در میدان شهر،تعویض گردد.ساواک نیز چند روز بعد،در 7 آبان نامهای به وزارت فرهنگ و هنر نوشت و موضوع نامه ساواک بوشهر را مطرح کرد:«پیکره مبارک اعلی حضرت همایونی شاهنشاه آریا مهر در شهرستان بـوشهر بـه علت فرسایش و چند بار تعمیر استحکام خود را از دست داده و چند قسمت از پیکره ترک برداشته.خواهشمند است دستور فرمایند در این زمینه اقدام لازم معمول و نتیجه را اعلام دارند.»9
براساس نظر کمیسیون نصب مـجسمه و بـناهای یادبود،مجسمه موصوف،به علت فرسودگی غیرقابل تعمیر بوده،می‌بایست مجسمه جدیدی به جای آن ساخته و نصب می‌شد. چنین امری علاوه بر تأمین هزینه و اعتبار لازم مستلزم صرف مدتی زمـان بـود.از این‌رو مدیر کل آفرینش هنری و ادبی وزارت فرهنگ و هنر،در نامهای به استانداری بوشهر اعلام کرد:
شماره:164/4/43 تاریخ:24/9/53 استانداری استان بوشهر
بازگشت به نامه محرمانه شماره 131/م مورخ 9/9/1353 به آگاهی می‌رساند کـه بـاتوجه بـه تأمین اعتبار تهیه و نصب پیـکره مـبارک اعـلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر از طرف شهرداری بوشهر،آگهی مسابقه تهیه و برای درج در روزنامه‌ها به آن شهرداری فرستاده شده است. کمیسیون نصب مـجسمه و بـناهای یـادبود اعلام داشته است که چون کار تهیه و نـصب پیـکره تازه نیازمند مدتی وقت بوده و ممکن است پیکره کنونی در اثر فرسودگی که غر قابل تعمیر نیز می‌باشد فرو ریـزد،بـهتر اسـت پیکره به صورتی که صلاح باشد از روی پایه برداشته شود و یـا بر پرده‌ای پوشانده گردد.خواهشمند است دستور فرمایید در این‌باره با نظر مقامات ذی صلاح اقدام و از نتیجه این ادارهـ کـل را آگـاه نمایند.
مدیر کل آفرینش‌های هنری و ادبی
اشاره مدیر کل آفرینش هـنری و ادبـی به«مقامات ذی صلاح»به احتمال سازمان اطلاعات و امنیت کشور(ساواک)بوده است چرا که ساواک در تـکاپوی دخـالت و نـفوذ در مسائل مختلف، از جزیی‌ترین مسئله گرفته تا بزرگ‌ترین آن بوده است.از این‌رو ادارهـ‌های دولتـی و غـیردولتی هم،با آگاهی از نقشی که در جامعه با ساواک و مقامات آن داده شده بود،خود را ملزم مـی‌دیدند؛حـتی در مـسائلی چون پرده‌کشی برروی یک مجسمه و یا انتقال آن از جایی به محلی دیگر،نظر آن سـازمان را هـم جویا شده،خواسته‌هایشان را تأمین کنند.چنان‌که در نامه 2 دی 1353 وزیر فرهنگ و هنر به سـازمان اطـلاعات و امـنیت کشور نیز تصریح شده بود:
شماره:168/م/43/3924/16/م تاریخ:2/10/53-محرمانه-پیوست:داردسازمان اطلاعات وامنیت کـشور
پیـرو نامه شماره 139/م/2 مورخ 18/8/1353 و بازگشت به نامه شماره 910/348 مورخ 7/8/1353 به پیوست رونوشت شماره 164/م 43 مـورخ 24/9/1353 اداره کـل آفـرینش هنری و ادبی این وزارت به استانداری استان بوشهر در مورد تجدید ساخت پیکره مبارک اعلی حضرت هـمایون شـاهنشاه آریا مهر در بوشهر برای آگاهی و هرگونه اقدتم مقتضی فرستاده می‌شود.امضا از طـرف وزیـر فـرهنگ و هنر د)ماکو:در 20 بهمن 1353 براثر وزش باد شدید،شمشیر پیکره محمد رضا شاه پهلوی در میدان 6 بهمن شـهرستان مـاکو شـکست و به زمین افتاد که ساواک پس از کسب آگاهی از آن،از وزارت فرهنگ و هنر خواستار مـرمت پیـکره مزبور شد.10وزارت فرهنگ و هنر نیز در پاسخ بدان، نوشت که«چون برای تعمیر پیکره مبارک اعلی حـضرت هـمایون شاهنشاه آریا مهر اطلاعاتی از قبیل نوع جنس و بلندی پیکره و نام سازنده و تـاریخ سـاخت موردنیاز بود تلگرافی از شهرداری ماکو [موارد مـذکور]استفسار گـردید.بـدیهی است پس از وصول پاسخ و بررسی موارد اقدام لازم بـه عـمل می‌آید.-امضا وزیر فرهنگ و هنر»11 هـ)آبدانان:در 1354 ش استانداری ایلام و پشتکوه از وزارت فرهنگ و هنر درخـواست کـرد در شهرهای آبدانان و مهران،پیکره‌ای از مـحمد رضـا شاه پهـلوی تـهیه و نـصب گردد.وزارت فرهنگ نیز برابر ضـوابط مـربوط به تهیه و نصب مجسمه و پیکره،که باید بیش از آن،تأسیسات و امکانات رفاهی شـهرها و مـناطق درخواست کننده،مورد بررسی قرار مـی‌گرفت؛پس از بررسی گزارش ارسالی از اسـتانداری ایـلام اعلام کرد که«نصب پیـکره در آبـدانان لازم نیست.» نتیجه بررسیهای مربوط به شهر مهران نیز به همین گونه بود.بـه رغـم این،استانداری اصرار داشت کـه بـاتوجه بـه«وضعیت خاص مـنطقه ایـجاب می‌کند که پیکره شـاه»بـاید در آنجا نصب گردد.سپس در وسط میدان رستاخیز بخش آبدانان ستونی برای نصب پیکره مـحمد رضـا پهلوی ساخته شد.اما پس از گذشت هـفت مـاه اقدامی در نـصب پیـکره انـجام نپذیرفته تلاشی برای آن مشاهده نمی‌شد.از این‌رو در 2 اردیبهشت سال بعد،ساواک نامه زیر را به وزارت فرهنگ و هنر ارسال کـرد:
بـه:وزارت فرهنگ و هنر از:ساواک[درباره]پیکره اعلی حضرت هـمایون شـاهنشاه آریـا مـهر
بـه قرار اطلاع در مـیدان رسـتاخیز بخش آبدانان از توبع استان ایلام حدود هفت ماه است جهت نصب پیکره اعلی حضرت همایون شـاهنشا آریـا مـهر ستونی ساخته‌شده که باوجود فراهم شدن مـقدمات کـار تـاکنون هـیچ‌گونه اقـدامی در مـورد نصب پیکره مورد بحث به عمل نیامده است.
خواهشمند است دستور فرمایید از اقداماتی که در این زمینه معمول می‌دارند این سازمان را آگاه سازند.الف.امضا از طرف رئیس سـازمان اطلاعات و امنیت کشور.ارتشبد نصیری12
مهرداد پهلبد،وزیر فرهنگ و هنر،نیز در پاسخ خاطرنشان کرد که کمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود به منظور بررسی محل نصب و تعیین نوع و ارتفاع پیکره نـیاز بـه نقشه جغرافیایی از محل مزبور دارد؛ «که باید توسط سازمان پیشنهاد دهنده[استانداری ایلام]تهیه گردد و در اختیار کمیسیون نامبرده قرار گیرد.به منظور دریافت این اطلاعات در تاریخ 16/9/2534[1354 ش] طوی نامه شماره 5030/43 شرحی بـه اسـتانداری ایلام و پشتکوه نوشته شده و طی نامه شماره 280/43 مورخ 25/1/2535 نیز پی‌گیری گردیده است ولی متأسفانه این اطلاعات تاکنون در اختیار کمیسیون قرار نگرفته تا براساس آن اقـدامات مـربوط به تهیه و نصب پیکره را دنـبال کـند. خواهشمند است ترتیبی اتخاذ فرمایید که استانداری استان ایلام و پشتکوه اطلاعات خواسته شده را هرچه زودتر بفرستند،و این نکته را نیز روشن کنند که ستون سـاخته‌شده در هـفت ماه پیش به چـه مـنظور بوده است.زیرا نصب پیکره مستلزم ساخت ستون نیست و طرح پایه پس از اینکه ماکت آن مورد تأیید و تصویب علیا حضرت شهبانوی ایران قرار گرفت به وسیله سازنده پیکره تهیه و به مـرحله اجـرا گذاشته خواهد شد.»13
از فحوای نامه چنین به نظر می‌رسد که میان استانداری ایلام و پشتکوه و وزارت فرهنگ و هنر اختلافاتی وجود داشت،که موجب عدم تحقق پیشنهاد مزبور شد.
علاوه برعدم هماهنگی مـیان ادارهـ‌های گوناگون اعـمال نفوذ و نظارت فرح پهلوی،به‌عنوان ملکه،برتهیه و نصب مجسمه،پیکره و یا هر بنای یادبود در شهرها و اماکن مـختلف کشور را نیز باید در نظر داشت.به‌طوری که پیش از هر اقدامی،کـار تـهیه و نـصب مجسمه و پیکره،به تأیید و تصویب او می‌رسید،سپس اقدامات دیگر انجام می‌پذیرفت.
در هرحال ساواک با پی‌گیری موضوع نـصب پیـکره در آبدانان به وزیر فرهنگ نوشت:«چون شهر مزبور از لحاظ عمران و آبادانی برای نـصب پیـکره واجـد شرایط نیست لذا به نظر این سازمان اصلح است که ابتدا از طریق استانداری نسبت به عـمران و آبادانی شهر اقدم لازم معمول و سپس پیکره نصب گردد.»14
با این حال در نامه 7 شـهریور 1356،وزارت فرهنگ و هنر به رئیـس سـاواک،نعمت اللّه نصیری،اعلام کرد که استاندار صرف‌نظر از اینکه شهرهای مذکور،شرایط آبادانی لازم را برای نصب پیکره ندارند،«به وضعیت خاص منطقه»اشاره می‌کند که براساس آن ایجاب می‌نماید پیکره شاه در آنجا نـصب شود.بنابراین از رئیس ساواک خواست«از این نظر موضوع را مورد رسیدگی قرار دهند تا چنانچه ضرورت انجام این امر ایجاب کرد استثنا[استثنائا]وزارت فرهنگ و هنر،بدون در نظر گرفتن مسائل رفاهی شهر در باب تـهیه و نـصب پیکره همایونی اقدام نماید.» ساواک نیز با اشاره به نظر استانداری نوشت:«وقتی که استانداری اصرار دارد که از لحاظ موقعیت محلی ایجاب می‌نماید،او باید محل[را]برای نصب پیکره از لحاظ عمران و آبادانی شـهر ایـجاد نماید تا پیکره نصب شود.»15
و)ساری:استانداری مازندران بدون کسب نظر کمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود وزارت فرهنگ و هنر،پیکره‌ای ترکیبی از محمد رضا پهلوی به همراه دو دهقان و چند ارابه را در اطـراف آن در مـیدان ورودی شهر ساری نصب کرد،که در 4 اردیبهشت 1356 با اجرای مراسمی از سوی استانداری و با حضور فرح پهلوی،از آن پرده بردای شد.چنین اقدامی اعتراض وزارت فرهنگ و هنر را برانگیخت و آن را مغایر با مقررات کمیسیون نـصب مـجسمه و بـناهی یادبود دانست که بدون کـسب مـجوز نـصب و پرده‌برداری از ان وزارت خانه صورت گرفته است.به دنبال آن حدود یک ماه و نیم بعد،در 22 خرداد،اعضای کمیسیون مزبور به ساری اعـزام گـردیدندو گـزارشی از وضعیت پیکره و مجسمه‌های نصب شده در میدان ورودی شـهر تـهیه کردند،که براساس آن پیکره محمد رضا شاه«از نظر اجرا در هنگام بزرگ کردن ماکت و ریخته‌گری دارای نواقصی در شباهت[و؟]سر و گردن و دست راسـت و بـرخی مـوارد دیگر»بود. همچنین پیکره یکی از دهقانها که جنس آن برخلاف آیـین‌نامه تهیه نصب و پرده‌برداری پیکره‌ها از گچ یا فایبر گلاس ساخته‌شده،پس از گذشت حدود یک ماه«به کلی خراب شده و تـنها آرمـاتورهایی از آن بـاقی‌مانده است،که ناگزیر برروی آن چادرکشیدند.»کمیسیون مزبور در ادامه گزارش خود،عـلت بـروز این نواقص را«عدم رعایت مقررات مربوط در تهیه و نصب پیکره‌ها از سوی استاندار و مقامات استان»مازندران ذکر کـرد،کـه«بـدون کسب مجوزهای لازم رأسا اقدام به نصب و پرده‌برداری[از]پیکره نموده‌اند.»همچنین تهیه و نصب چـهار ارابـه در اطـراف پیکره شاه را برخلاف تصویب نامه هیئت وزیران مورخ 2 شهریور 1345 دانسته،متذکر شدند که نـصب مـجسمه‌های مـزبور در برنامه کار تهیه و نصب پیکره در این میدان نبوده است.
مهدی زواره‌ای مدیر کل دفـتر پژوهـش و آفرینش وزارت فرهنگ و هنر در گزارش ویژه‌ای به وزیر فرهنگ و هنر تقاضا کرد که بـاتوجه بـه نـظر کمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود،اجازه دهد«مراتب به وزارت کشور اطلاع داده شود تـا هـرچه زودتر به مقامات استان اطلاع دهند روی پیکره را با پرچم بپوشانند و ترتیب اصـلاح پیـکره را از طـریق پیکرساز مربوط بدهند.»16
در 18 تیر 1356 مهرداد پهلبد،وزیر فرهنگ و هنر در نامهای با پیوست گزارش دفتر پژوهـش و آفـرینش آن وزارت‌خنه به ساواک،موضوع پوشانیدن پیکره‌های میدان ورودی شهر ساری به نصیری،رئیـس سـاواک یـادآوری کرد و نوشت:«با ارسال عین این گزارش به وزارت کشور نیز اطلاع داده شده است کـه نـسبت بـه پوشاندن پیکره و اصلاح آن از طریق استانداری مازندران اقدام لازم به عمل آورند.»17
پانزده روز بـعد،ثـابتی مدیر کل اداره سوم ساواک،از ریاست ساواک مازندران خواست درباره درخواست وزیر فرهنگ و هنر اقدامات لازم را انجام دهـد.
بـه:ریاست سازمان اطلاعات و امنیت مازندران از 347
درباره پیکره مبارک اعلی حضرت همایون شـاهنشاه آریـامهر
برابر گزارش وزارت فرهنگ و هنر پیکر مـلوکانه کـه در مـیدان ورودی شهر ساری نصب گردیده داری نواقصی در شـباهت،سـر،گردن،دست راست و برخی موراد دیگر می‌باشد. خواهشمند است دستور فرمایند از نتیجه اقـداماتی کـه استانداری نسبت به پوشاندن پیـکره و اصـلاح آن به عـمل آورده ایـن اداره کـل را آگاه نمایند.امضا از طرف مدیرکل اداره سـوم.ثـابتی18 ذ)گنبد کاوس:از جمله مجسمه‌هایی که در اثر مرور زمان آسیب دیده و باید مـرمت مـی‌شد، مجسمه رضا شاه پهلوی در شهرستان گـنبد کاوس بود،که نـماینده وزارت فـرهنگ و هنر در آن شهر از کمیسیون نـصب مـجسمه و بناهای یادبود خواستار مرمت مجسمه مزبور شد.کمیسیون نیز پیکره‌سازی را مأمور مرمت آن کـرد.امـا پیکره‌ساز پس از بازدید از مجسمه و بررسی تـرکهایی کـه در آنـ ایجاد شده بـود،در گـزارش خود اعلام نمود:
چـون پیـکره از بتون و در حدود بیست سال پیش ساخته و نصب شده است در اثر مرور زمان آسیبها و تـرکهایی پیـدا کرده است که قابل مرمت نـیست.
عـلاوه براین گـزارش،عـکسهایی هـم از پیکره تهیه شد و در اخـتیار کمیسیون مزبور قرارگرفت.اما چون کمیسیون مجمسه را دارای ارزش هنری تشخیص داد اعلام نمود که«پیکره[ای] قـالب‌گیری و بـرنز ریزی شود و عینا به جای پیـکره سـابق نـصب گـردد.»ایـن اعلام نظر در 8 و 14 مـهر 1354 بـه ترتیب به آگاهی نماینده وزارت فرهنگ و هنر در گنبد کاوس و شهرداری آن شهر رسید.حدود یک ماه بعد،در 18 آبـان هـم کـمیسیون نصب مجسمه و بناهای یادبود از شهرداری گنبد کـاوس تـقاضا کـرد اعـتبار لازم را بـرای انـجام کار تأمین کند.باوجود این تا زمان ارسال گزارش(اول بهمن 1356)،«به علت مشکلات مالی شهرداری یا به دلیل دیگری موضوع مسکوت مانده»بود.19
*** هنر عکاسی نیز سـیری چون مجسمه در این کشور را طی کرد. پای هنر عکاسی،ده سال پس از اختراع دوربین عکاسی در اروپا به ایران باز شد و از همان ابتدا این هنر در خدمت دربار قاجار قرار گرفت و چنان محدود شد کـه کـسی حق استفادهء شخصی از آن و ثبت رخدادی را نداشت.در دوره پهلوی نیز صورت دیگری از محدودیت و سانسور در عکس و عکاسی تعریف شد.
نخستین بار در اردیبهشت 1317 اداره تبلیغات و جلب سیاحان(وابسته به وزارت داخله- کشور)در نـامه‌ای بـه رئیس الوزار(نخست وزیر-محمود جم)از تنظیم و تدوی مقرراتی برای عکاسان و فیلم‌برداران،نقاشان وطراحان خارجی سخن به میان آورد که باری تهیه عکس، فیلم،نـگاره و یـا طرح به ایران می‌آیند و در شـهرها و روسـتاها به گردش می‌پردازند.در این نامه به کمیسیونی مرکب از نمایندگاه وزارت‌خانه‌های امور خارجه،معارف و اوقاف،داخل و اداره‌های کل شهربانی و گمرک اشاره شده که به مـنظور بـررسی امور مربوط به عـکس و فـیلم‌برداری و غیره تشکیل می‌یافت و آیین‌نامه‌ای را نیز تهیه کرده بود.آیین‌نامه مزبور شامل 3 فصل با 13 ماده بود که در فصل دوم آن(با مجموع 3 ماده)به ضوابط مربوط به عکس‌برداری، نقاشی و طراحی مـی‌پرداخت.مـضمون مواد سه‌گانه آن تصریح می‌کرد که کسی حق ندارد بدون داشتن پروانه از اداره کل شهربانی در معابر،خیابانها،عمارات،ابنیه‌ها و آثار تاریخی و مذهبی اقدام به عکس‌برداری کند و باید قبلا از آن اداره پروانه و مجوز بـگیرد.20
چـندسال بعد در اواخـر اردیبهشت 133 مدیر کل وقت و اداره انتشارات و تبلیغات نامهای به زاهدی،نخست وزیر وقت نوشت و ضمن اشاره به آیـین‌نامه سال 1317 ش یادآور شد که این آیین‌نامه«با تغییراتی که در اوضاع ایـران و سـایر کـشورها روی داده متناسب با مقتضیات فعلی دنیا و کشور ما نیست و انجام مقررات آن باعث اشکال می‌باشد.»21
او با اشاره به نـمونه‌ای از مـکاتبات انجام شده،از دو نفر آلمانی،که اخیرا به تهران آمده بودند،یاد کرده کـه در آن مـقررات مـربوط به عکس‌برداری را در ایران خشک و کسل‌کننده وباعث زحمت فراوان سیاحاان خارجی دانسته بودند.بنابراین معتقد بـود که بدون عکس‌برداری از ایران،شناخت و معرفی این کشور در دیگر کشورها برای ملل جـهان ناممکن است. بزرگمهر،مـدیر کـل انتشارات و تبلیغات،در پایان نوشته‌اش خواسته بود کمیسیونی در این‌باره، با شرکت نمایندگان وزارت امور خارجه و ادارات شهربانی و ستاد ارتش تشکیل و آیین‌نامه جدیدی برای عکس‌برداری و فیلم برداری مخبرین و سیاحان و سایر امور مربوط به مسافرت خـارجیان در داخل کشور تنظیم گردد.22
به دنبال آن کمیسیون مزبور موادی را به تصویب رساند که در ماده پنجم آن آمده بود:
ماده 5-عکس‌برداری و نقاشی و طراحی به‌طور کلی آزاد است و عکس‌برداری و نقاشی و طراحی از داخل کارخانجات و مـؤسسات دولتـی بدون دریافت پروانه از وزرات کشور ممنوع می‌باشد.برای عکس‌برداری از داخل ابنیه و آثار تاریخی و مشاهده متبرکه موافقت قبلی وزارت فرهنگ(ادارهء کل باستان‌شناسی)در تهران و ادارات فرهنگ در شهرستانها لازم است.23
باوجود این،حکومت برای مـوضوعات دیـگر نیز باید تدابیری می‌اندیشید.از جمله باوجود این،حکومت برای موضوعات دیگر نیز باید تدابیری می‌اندیشید.از جمله عکسهایی که از محمد رضا پهلوی،به‌عنوان شاه و دیگر اعضای خانواده و یا افراد وابـسته بـه دربار او برداشته می‌شد.براساس اسناد موجود این موضوع دارای اهمیت ویژه‌ای بود و دو ایر امنیتی و اطلاعاتی را به تکاپو انداخته بود.معروف‌ترین و اصلی‌ترین دایرهء اطلاعاتی و امنیتی، سازمان اطلاعات و امنیت کشور(ساواک)بـود کـه جـزئی‌ترین حادثه و یا عمل انجام یـافته را در ایـن‌باره جـمع می‌آورد و سعی در کنترل اوضاع داشت.
اطلاعیه-اطلاع و اصلحه حاکی است در شعبه 3 بازررسی ناحیه 2 دادسرای تهران،واقع در خیابان فروردین تمثالهای مبارک اعـلی حـضرت هـمایون شاهنشاه آریا مهر بزرگ ارتشتارات در محلهای نامناسب(روی شـوفاژ و پنـجره)قرار دارند.ارزیابی:خبر صحت دارد.اداره چهارم24
اسناد و گزارشهایی که توسط مأمورات ساواک تهیه شده بود و مکاتباتی که میان سـاواک و دیـگر سـازمانها،وزارتخانهها و ادارت مختلف انجام گرفته بود،نشان می‌دهد که چـگونگی تهیه، نگهداری و انتشار مطالب و تصاویر مربوط به خاندان پهلوی برای حکومت مهم و مستلزم کنترل بوده است.از این‌رو بـه بـررسی جـزییات آن می‌پردازیم:
نحوهء نگهداری و نصب عکسها در اماکن عمومی و دولتی
نصب عکسهایی از مـحمد رضـا پهلوی در اداره‌های دولتی و غیردولتی و چگونگی نگهداری آن،تغییر محل عکس شاه،عدم توجه به نگهداری و یا بـی‌دقتی در تـعیین مـحل نصب آن و رفتارهایی از این دست در زمان و مکانهای مختلف،با رویکرد مخالفت‌آمیز مردم نـسبت بـه سـلطنت پهلوی بی‌ارتباط نبود.براین اساس،مأموران ساواک می‌کوشیدند کوچک‌ترین رفتارها را که چنین نگرشی را در درون خـود خـفی داشـت-از هرکجا و نقطه‌ای که بود-به مرکز متبوع خود گزارش کنند.
-محرمانه-تغییر محل نـصب تـمثال مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر فریدون ایازی مهندس کارخانه خرمای شـهرستان بـم در روز 19/9/1348 تـمثال مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر را که در مدخل کریدور کارخانه و بالای در ورودی نـصب بـوده به‌عنوان اینکه جای آن مناسب نیست پایین آورده و دستور داده که در جای دیگری یا در اطاق ژنـراتور نـصب گـردد،ولی با اعتراض چند نفر از کارکنان کارخانه روبه‌رو شده و تمثال دوباره توسط اشخاص مذکور در همان جـای نـخستین قرار داده شده است.ارزیابی:صحت دارد.نظریه:-25
ساواک چهار محال و بختیاری در گزارشی بـه مـدیریت کـل اداره سوم(347)پیشنهاد کرده است که چگونگی نصب عکس خاندان پهلوی(محمد رضا،فرح و رضا-ولیـعهد)و پرچـم مـی ایران را در اداره‌ها و اماکن دولتی مورد بررسی قرار داده،قوانینی در این‌باره وضع شود.
بـه:مـدیری کل اداره سوم(347)شماره:3784/19 ه از:ساواک چهار محال و بختیاری-خیلی محرمانه-تاریخ:18/11/51 دربارهء نحوه نگهداری و نصب تمثال هـمایونی و والا حـضرت ولایتعهد و علیا حضرت شهبانوی
ایران و پرچم ملی ایران
گزارش ساواک بروجن حـاکی اسـت که ضمن بررسیهایی که به عمل آمـده مـشاهده شـده در دفاتر رؤسا و کارمندان ادارات و اماکن نحوه نصب و نـگهداری تـمثال همایونی و علیا حضرت شهبانو و والا حضرت ولایتعهد با یکدیگر تفاوت دارد مثلا در دفتر کار یـک رئیـس اداره چندین نوع تمثال وجـود دارد کـه به‌طور غـیر مـنظم در گـوشه‌ای نصب شده است و در بعضی دفاتر مـشاهده مـی‌شود تمثالها برروی زمین گذارده شده است که اتخاذ این روش از نظر افکار عـمومی بـویژه بیگانگان که به سببی در دفاتر کـار رؤسا و کارمندان ادارات مراجعه مـی‌کنند صـحیح به نظر نمی‌رسد.علی هـذا بـه منظور اینکه در مورد نصب تمثال همایونی و به‌طور کلی خاندان جلیل سلطنت در سر تـا سـر کشور یک نواختی به وجـود آیـد پیـشنهاد می‌شود در کلیه ادارتـ تـمثال همایونی و علیا حضرت و والا حـضرت ولایـتعهد و پرچم ملی کشور به صورت استاندارد در آد و نحوه نصب تمثال در دفاتر رؤسا و کارمندان ادارات از مقام بـالا تـا پایین‌ترین رده اداری به صورت یـکنواخت بـاشد.مضافا ایـنکه در سـازمانهای انـتظامی تمثال همایونی با انـیفورم ارتشی نصب گردد.لذا مستدعی است مقرر فرمایند پیشنهاد فوق مورد بررسی در صورت تصویب روشهای صـحیح اتـخاذ و به مورد اجرا در آید/م.
رئیس سـازمان اطـلاعات و امـنیت چـهار مـحال و بختیاری.محبوبیان[امضا]
در ذیـل نـامه رئیس ساواک چهار محال و بختیاری،آمده است که مقررات مزبور باید از طریق دربار ابلاغ شود«بـسنده اسـت آقـای امیر قاسمی از تشریفات دربار شاهنشاهی[ناخوانا]تمثال نظامی و غـیر نـظامی در کـجاها بـاید نـصب شـود.»به نظر می‌رسد به دنبال همین گزارش و پیشنهاد بوده است که کمیسیونی با حضور اسد اللّه علم وزیر وقت دربار و رئیس ساواک تشکیل و پس از بررسی و مطالعات لازم مقرر شـد عکسهای خاندان سلطنت به‌طور استاندارد تهیه و در کلیه وزارتخانهها و سازمانها و اداره‌های دولتی و ملی مورد استفاده قرار گیرد.26کمیسیون دیگری با دستور فرح پهلوی در وزارت و جهانگردی و رئیس سازمان اطلاعات و منیت کشور، نمایندگان وزارت امـور خـارجه و شهربانی کل کشور در آن کمیسیون شرکت داشتند.در بند 14 مشروح صورت جلسه آن آمده است:«14-در اجرای اوامر علیا حضرت شهبانوی ایران در خصوص بررسی موضوع نحوه و اماکن نصبتمثالهای خاندان جلیل سلطنت ضـرورت دارد هـرچه زودتر بررسیهای لازم انجام شده و گزارش امر آماده شود که به پیشگاه مبارکشان تقدیم شود.ضمنا از نماینده وزارت امور خارجه تقاضا می‌شود تحقیقات و اطـلاعاتی را کـه قرار بود درباره سایر کـشورهای سـلطنتی انجام دهند زودتر در اختیار کمیسیون قرار دهند.همچنی از نمایندهء شهربانی کشور تقاضا می‌شود صورت اماکن عمومی را در اختیار کمیسیون بگذارد که نظر سازمانهای مختلف اخـذ شـده و گزارش امر تقدیم شـود.جـلسه مقارن ساعت(به تصویر صفحه مراجعه شود)پایان یافت.»
وزارت امور خارجه پیش از این از نمایندگانش در دیگر کشورها خواستار ارائه گزارشهایی در این‌باره شده بود و برخی از آنان نیز بدان درخواست،پاسخ داده بودند.نـخستین آنـها نامه پرویز سپهبدی سفیر ایران در کپنهاک(دانمارک)است که در 27 مهر 1353 فرستاده است:
شماره:1408 تاریخ:27/7/1353 پیوست:-
وزارت امور خارجه-اداره وابستگیهای مطبوعاتی
در پاسخ‌نامه شماره 25/12312-5/7/53 اشعار می‌دارد:در دانمارک مقررات خاصی برای نـصب عـکس رئیس کـشور علیا حضرت ملکه مارگرت وجود ندارد.تنها نمایندگیهای سیاسی دانمارک در خارج و نیز ادارات پلیس و گمرک در مرزهای کـشور موظف به نصب عکس ملکه دانمارک و همسرشان پرنس هنریک می‌باشند.در ایـن‌گونه مـوارد عـکس ملکه طرف چپ و عکس والا حضرت پرنس هنریک در سمت راست قرار داده می‌شود.سوای موارد بالا نصب عکس مـلکه دانـمارک در ادارات دولتی یا ملی بستگی به تصمیم خود افراد داد و شامل مقررات خاصی نمی‌باشد.م
سـفیر شـاهنشاه آریـا مهر-پرویز سپهبدی[امضا]
شرف الدین خلعت بری،کاردار موقت ایران در استکهلم،دیگر مسئول سفارت‌خانه‌ای خـارجه بود که«دربارهء نصب عکس اعلی حضرت پادشاه سوئد در مؤسسات دولتی و خصوصی و امـاکن عمومی»نوشته بود:
بـه‌طوری کـه مقامات درباره و وزارت خارجه سوئد اظهار می‌دارند مقررات و رویه‌ای در خصوص نصب عکس اعلی حضرت پادشاه در مؤسسات دولتی و خصوصی و اماکن عمومی سوئد وجود ندارد و هر مؤسسه‌ای که مایل به نصب عکس اعلی حـضرت پادشاه سوئد باشد می‌تواند آن را از عکاس وابسته به دربار خریداری کند. کار دار موقت شرف الدین خلعت بری[امضا]27
سفیر ایران در لندن هم پس از انجام تحقیقات لازم از ادارهء تشریفات وزارت امور خارجهء انگلیس در 10 آبان 1353 با ارسال نـامه‌ای بـه وزارت امور خارجه ایران رویهء معمول را در نصب عکس ملکه انگلستان در نمایندگیهای سیاسی و کنسولی انگلیس در کشورهای خارجی را تشریح کرد:
الف-تصویر رنگی بزرگ که معمولا مخصوص نصب در رزیدانس[اقامتگاه]سفیر است و انتخاب محل نصب آنـ بـاتوجه به اندازه و شکل سالن پذیرایی با خود سفیر است.ب)عکس سیاه و سفید کوچک با قاب نقره‌ای که از طرف علیا حضرت ملکه امضاء شده است.این عکس نیز مخصوص اسـتفاده در رزیـدانس سفیر است و محل قرار دادن آن به تشخیص خود سفیر روی طاقچه،بخاری،پیانو یا میز می‌باشد.ج)عکس سیاه و سفید بزرگ و امضاء شده علیا حضرت ملکه که مخصوص نصب در نمایندگیهای کـنسولی اسـت و مـحل نصب معمولا در اطاقی است کـه در آنـجا مـراسم قانونی از قبیل عقد ازدواج و غیره صورت می‌گیرد.28
او در ادامه گزارش خود نوشته بود:«در مورد نصب عکس علیا‌حضرت ملکه در سایر ادارات دوتی و مـؤسسات خـصوصی رویـه مشخص و ثابتی وجود ندارد و انتخاب نوع عکس و مـحل نـصب آن بسته به نظر اولیاء مؤسسه می‌باشد.»29
در نروژ نیز سفارت ایران به تحقیقات خواسته شده پاسخ داد و ایرج نقیبی،کار دار مـوقت ایـران در آن سـفارت،نامه مفصلی را ارسال کرد:
شماره:864 تاریخ:15/8/53
وزارت امور خارجه-اداره وابستگیهای مـطبوعاتی
بازگشت به نامه شماره 14638/25 مورخ 6/8/53 راجع به نصب تمثال اعلی حضرت پادشاه و ملکه دقیقا مطالعه و بررسی نموده و در ایـن مـورد بـا مراجع مختلف و تشریفات وزارت خارجه تماس گرفته شده است که نـتیجه ذیـلا به استحضار می‌رسد: 1-در اماکن عمومی به هیچ‌وجه تمثال اعلی حضرت پادشاه نروژ نصب نمی‌شود(علیا حـضرت مـلکه نـروژ سالهاست فوت کرده‌اند)2-در مؤسسات غیررسمی و خصوی به ندرت تمثال اعلی حضرت پادشـاه دیـده مـی‌شود و به‌طور کلی نصب تمثال در این‌گونه مؤسسات معمول نیست مگر به‌طور اتفاقی و بنا به سـلیقه شـخصی.3-در بـعضی مؤسسات دولتی بویژه وزارت امور خارجه و سفارت‌خانه‌های این کشور در خارج نصب تمثال اعلی حـضرت پادشـاه معمول است ولی دستور و مقرراتی خاص در این‌باره وضع نشده و صرفا به میل و میزان عـلاقه وزراء و رؤسـای اداراتـ و نمایندگیهای این کشور به شخص اعلی حضرت پادشاه بستگی دارد که چنانچه [علاقه‌مند]باشند تمثال اعـلی حـضرت را در اتاق کار خود نصب می‌کنند و چنانچه میل نداشته باشند آن را برمی‌دارند.کاردار موقت-ایـرج نـقیبی[امضا]30
در مـیان این گزارشها،گزارشی که سفیر ایران در هلند تهیه و ارسال کرده بود،در خور توجه و اندکی مـتفاوت اسـت.عباس فرزانگان،سفیر ایران در هلند(لاهه)در 20 آبان 1353 در نامه خود به اداره وابستگیهای مـطبوعاتی وزارتـ امـور خارجه ایران با اشاره به اصل عزت و احترام عمومی نسبت به ملکه هلند بیان مـی‌کند کـه قـاعده و مقرراتی در خصوص نصب عکس ملکه وجود ندارد.او در ادامه نامه‌اش می‌نویسد:
..نصب عـکس عـلیا حضرت ملکه ژولیانا در دوایر دولتی و اماکن عمومی و خصوصی هرچند که سنت نیست ولی بستگی به درخـواست و تـعصب و علاقه صاحب مقام و کارکنان دولت و مؤسسات خصوصی دارد و چون مشار الیها مورد عزت و احـترام عـمومی است معمولا کارمندان دولت و صاحب منصبان دولتی و کـارکنان بـخش خـصوصی به میل و سلیقه خویش عکس علیا حـضرت مـلکه را خریداری و در دفاتر خویش نصب می‌نمایند.سفیر شاهنشاه آریا مهر- عباس فرزانگان[امضا]31
از اسناد مـوجود چـنین پیداست که هنوز ضوابط و مـقرراتی بـرای نصب عـکس خـاندان پهـلوی در اداره‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی و عمومی،تـنظیم و تـدوین نشده بود.بنابراین از نامهء رئیس ساواک،که در 16 آبان 1353 خطاب به ریاست دفـتر فـرح پهلوی نوشته،چنین برمی‌آید
که در ایـن‌باره ساواک براساس دستوراتی مـلزم بـوده نظریات و پیشنهادهایی را تهیه کرده در اخـتیار دفـتر فرح پهلوی قرار دهد.نصیری،رئیس ساواک به همراه نامه خود دو بولتن جـداگانه (بـولتن شماره 1 و بولتن شماره 2)حاوی نـظرها،پیـشنهادها و مـطالب مهمی دربارهء تـرتیب تـهیه و نحوه نصب عکسهای مـربوط بـه خاندان پهلوی را ارسال کرده در بخشی از نامه‌اش با اشاره به ینکه مفاد بولتن شماره 2 بـرای عـمل اصلح است،درخواست کرده بود مـراتب مـندرج در بولتنها بـه اطـلاع فـرح پهلوی برسد.همچنین مـستدعی شد«در صورت اقتضاء اجازه فرمایند مراتب در کمیسیونی مرکب از نمایندگان وزارت دربار شاهنشاهی،نخست وزیری،وزارت اطلاعات و جـهانگردی،شـهربانی کشور،ژاندرمری کشور و ساواک بررسی و نـتیجهء نـهایی بـررسیها»در اخـتیار مـحمد رضا و فرح پهـلوی قـرار داده شود تا پس از تصویب به اجرا در آید.32
الف:بولتن شماره 1(ویژه):این بولتن در 22 مهر 1353 و در پنج برگ تهیه شـده اسـت کـه پس از مقدمه کوتاهی،آمده است:
...به مـنظور تـدارک یـک ضـابطه مـعین بـرای نصب تمثال،مراتب امر از هر جهت بررسی گردیده و موارد زیر در نظر گرفته شده است: 1-مشخصات ظاهری تمثال:الف-تمثال اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر-علیا حـضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران و والا حضرت ولایتعهد نیم تنه با لباس رسمی.ب-ابعاد تمثال و محل مورد استفاده برای اتاقهای معمولی(به تصویر صفحه مراجعه شود)اتاقهای بزرگ(به تصویر صفحه مـراجعه شـود)و در سالها (به تصویر صفحه مراجعه شود).
2-نحوه نصب تمثال و ترتیب استفاده:الف-تمثال اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر در بالای سر رئیس یا متصدی مربوط.ب-ترتیب استفاده از تمثال اعلی حـضرتین در یـک محل، تمثال اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریا مهر قسمت بالای محل کار رئیس یا متصدی سمت چپ و تمثال علیا حضرت شهبانو به همان تـرتیب سـمت راست.پ-نصب تمثال اعلیحضرتین و والا حـضرت ولایـتعهد به ترتیب مذکور در بند الف و ب.تمثال شاهنشاه آریا مهر در وسط. علیا حضرت شهبانو سمت راست و والا حضرت ولایتعهد سمت چپ.
3-اماکنی که نصب تمثال در آنجا مـناسب بـه نظر نمی‌رسد:الف-کلیه هـتلها،مـتلها و مهمان‌خانه‌ها به استثنای دفتر و اتاق مدیر.ب-کلیه کافه رستورانها،کاباره‌ها و بارها و کلوپهای غیرورزشی پ-پیاله فروشیها و اغذیه فروشیها ت-گرمابه‌های عمومی و خصوصی و آرایشگاهها ث-اماکن فحشا در تهران و شهرستانها ج-قهوه‌خانه‌ها چ-کافه رستورانهای بین راه ح-قـصابیها،نـانواییها،سمساریها و دکاکین محل ذبح و فروش حیوانات خ-استودیوها و صحنه‌های محل تمرین و ضبط آهنگ،فیلم و تئاتر.
4-اجرای طرح:الف-برای تعیین نحوه نصب تمثال در وزارتخانهها و مؤسسات دولتی با توجه به قواره‌های فـوق الذکـر،روش کار از طـریق نخست وزیری تدارک و ابلاغ می‌گردد.ب- جهت نصب تمثال در مؤسسات خصوصی و ملی معتبر برنامه کار به وسیله اتـاق بازرگانی و صنایع و معادن تهیه و به مورد اجرا گذارده خواهد شد.پ-امـاکن عـمومی،دکـاکین و سایر امکنه مجاز برای نصب تمثال از طریق اتاق اصناف دستورالعمل لازم را دریافت خواهند داشت.
5-نحوهء اجرای طـرح: الف-در مـورد ردیفهای الف،ب،پ،ت،ج،چ،خ از بند 3 اتاق اصناف تحت این پوشش که در نظر است تمثالهای موجود بـا تـمثالهای جـدید تعویض شود، نسبت به اجرای طرح اقدم نمایند.ب-در مورد ردیف 3 و چ از بند 3 شهربانی و ژاندارمری کشور بـه ترتیب فوق الاشعار عمل می‌نمایند.پ-اتخاذ تصمیم راجع به ردیف ج از بند 3 با تـوجه به روشهای مورد ذکـر از نـاحیه سندیکای هنرمندان عملی خواهد شد.ت-مسئول نظارت براجرای طرح اداره تشریفات وزارت دربار شاهنشاهی خواهد بود که با همکاری نخست وزیری،شهربانی،ژاندارمری،اتاق اصناف و اتاق بازرگانی عمل خواهند کرد.
ضمنا چون در جـریان جشنها،اعیاد و مراسم مخصوص تعداد زیادی از تمثالهای موجود بین مردم توزیع و در معابر الصاق می‌گردد،مقتضی است باتوجه به تصمیماتی که در زمینه روشهای مورد اشاره اعمال خواهد شد،به منظور هماهنگی بـا قـواره‌های تازه جهت استفاده از تمثال،از طریق وزارت اطلاعات و جهانگردی به کلیه وزارتخانهها و چاپخانه‌ها اعلام شود چاپ، تکثیر و توزیع تمثالها در مناسبتهای مختلف موکول به تحصیل مجوز قبلی خواهد بود.
ب)بولتن شماره 2:که در چـهار بـرگ تهیه شده است:مطالب و بندهای مشروحه در این بولتن از نظر ساواک نسبت به بولتن شماره 1(ویژه)اصلح و قابل اجرا بوده است.این بولتن پنج بند جداگانه را در برمی‌گیرد که عینا نـقل مـی‌شود:
سری
بولتن:[شماره 2]
درباره:نحوه نصب تمثال اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر و علیا حضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران و والا حضرت رضا پهلوی ولایتعهد ایران در سازمانها و مؤسسات دولتی و خصوصی و امـاکن عـومی.
ایـن بولتن شامل 4 برگ است
در اجـرای اوامـر مـطاع علیا حضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران در مور نصب تمثالهای مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر-علیا حضرت فرح پهلوی شـهبانوی ایـران و والا حـضرت همایون ولایتعهد در مراکز رسمی و دولتی و مجامع و اماکن عـمومی ضـمن تماس با مراجع و سازمانهای مسئول و افراد صاحب‌نظر و بررسی سوابق امر و تحقیق دربارهء نحوه عمل سایر کشورها بویژه ممالک سـلطنتی اروپا ایـن نـتیجه حاصل گردید که در صورت تصویب:
1-در سازمانهای دولتی اعم‌از کشوری و لشـکری همان‌طور که در حال حاضر نیز انجام می‌شود تمثالهای مبارک اعلی حضرتین و والا حضرت ولایتعهد در سالنها و اتاقهایی که افردی در آنـ اشـغال بـه کار دارند در مناسب‌ترین نقطه سالن یا اتاق نصب شود و از نصب آنـها در مـحلهای غیررسمی(نظیر آبدارخانه-انبار و امثال آنها)خودداری گردد.
بدیهی است که تمثالهای انتخاب شده از لحاظ نـوع و انـدازه بـاید متناسب با محل نصب باشد.به عنوان مثال در مراکز نظامی تمثال مـبارک شـاهنشاه آریـا مهر با لباس نظامی و در سازمانهای غیرنظامی با لباس سیویل یا نظامی مورد استفاده قـرار گـیرد.
2-در سـازمانهای غیردولتی در محلهایی نظیر مراکز احزاب-اتاقهای بازرگانی صنایع و معادن و اصناف-انجمنها-سینماها و سایر سـازمانهای سـیاسی و اجتماعی و اقتصادی که محل عمومی محسوب شده و جنبه نیمه رسمی دارند نیز مـانند مـراکز دولتـی به نصب تمثالها بپردازند.
3-در سایر اماکن عمومی نظیر مغازه‌ها،موکول به نظر صاحبان امـاکن مـذکور باشد و از طرف مراجع رسمی و انتظامی هیچ‌گونه دخالتی در این امر صورت نگیرد.
توضیحا بـه عـرض مـی‌رساند در مورد این‌گونه اماکن در غالب کشورهای سلطنتی به همین ترتیب رفتار می‌شود.در کشور ما نیز بـه نـظر می‌رسد مصلحت باشد مقامات رسمی به هیچ‌وجه مداخله‌ای نداشته باشند،چون اکـثریت قـریب بـه اتفاق مردم خود به علت علاقه‌مندی و دلبستگی که نسبت به خانواده جلیل سلطنت دارند مـبادرت بـه نـصب تمثالها خواهند نمود کما اینکه در حال حاضر نیز که مقررات اجباری وجـود نـدارد در اکثر قریب به اتفاق اماکن عمومی بلکه منازل تمثال وجود دارد.در بررسیهای معموله این نتیجه حاصل شـده کـه نصب تمثالها حتی در مراکزی نظیر کاباره-مشروب‌فروشی و قهوه‌خانه نیز مباینتی با مـقام شـامخ اعضای خاندان جلیل سلطنت ندارد و جلوگیری از ابـراز شـاهدوستی و وطـن‌پرستی مردم حتی اگر دارای چنین مشاغلی باشند بـه مـصلحت به نظر نمی‌رسد و اصلح است در این زمینه از هرگونه مداخله مأمورین دولت چه در جهت نـصب و چـه در جهت جلوگیری از نصب تمثالهای مـبارک خـاندان جلیل سـلطنت اجـتناب شـود چون بیم آن می‌رود که عدم رعـایت پارهـ‌ای اصول و یا کج سلیقگی به وسیله برخی از مأمورین مسائلی به وجود آورد کـه مـطلوب نظر نباشد.
4-از نصب تمثال-به صـورت پوستر یا به هـر شـکل دیگر و به هر مناسبت در مـعابر عـمومی و خیابانها که ممکن است مراقبت لازم از آن به عمل نیاید و یا در اثر باران و برف یـا وزشـ باد به صورت نامطلوب درآیـد اکـیدا جـلوگیری شود.
5-نحوه نـصب تـمثالها به صورت زیر صـورت گـیرد.
الف-در محلهایی که فقط تمثال مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر نصب می‌شود، تـمثال در بـالای سر متصدی مربوط نصب گردد.
ب-در مـحلهایی کـه تمثال اعـلی حـضرتین نـصب می‌گردد تمثال شاهنشاه آریـا مهر در بالای سر متصدی مربوط به سمت چپ و تمثال علیا حضرت شهبانو بهمان ترتیب سـمت راسـت نصب شود. پ-در محلهایی که تمثال اعـلی حـضرتین و والا حـضرت ولایـتعهد نـصب می‌شود به تـرتیب فـوق تمثال شاهنشاه آریا مهر وسط-علیا حضرت شهبانو سمت راست و والا حضتر ولایتعهد سمت چپ قرار گـیرد.
دو مـاه بـعد رئیس دفتر مخصوص فرح پهلوی در پاسخ بـه نـامه 16 آبـان 1353 و پس از مـطالعه دو بـولتن فـوق،از موافقت فرح پهلوی با تشکیل کمیسیون موردنظر و ابلاغ مصوبات آن از طریق تشریفات دربار به ادارت دولتی خبر داد.همچنین از ریاست ساواک خواست که«به ترتیب مقتضی»به مأمورین خود دسـتور دهد درباره نصب عکسهای خاندان سلطنت در اماکن خصوصی دست به اقدامی نزده،دخالتی نکنند.33هرچند نصیری چند روز بعد،در 3 بهمن در پاسخ به تذکر دفتر مخصوص فرح پهلوی نوشت:«ساواک اصولا در مـورد نـصب یا عدم نصب تمثال چه در اماکن عمومی و چه اماکن خصوصی هیچ‌گونه دخالتی تاکنون نیز نداشته است و مسئولیت این امر در شهرها با شهربانی[کل]کشور و در خارج شهرها با ژاندارمری کشور بوده اسـت.»34
بـاوجود این،گزارشی در میان اسناد موجود است که جهانبین،رئیس ساواک استان زنجان،در 21 خرداد سال بعد خطاب به مدیریت کل اداره سوم(341)نوشته و از عـدم هـماهنگی در نحوه نصب عکسهای خاندان پهـلوی سـخن گفته است:
به:تیمسار ریاست ساواک(مدیریت کل اداره سوم 341)شماره:1053/25 ه از:ساواک استان زنجان-خیلی محرمانه-تاریخ:21/1/54
درباره تمثال خاندان جلیل سلطنت
اغلب مشاهده شـد کـه تمثال مبارک اعلی حـضرت هـماین شاهنشاه آریا مهر در وسط و تمثال علیا حضرت شهبانو ملکه ایران در راست و تمثال والا حضرت ولیعهد در سمت چپ و بعضا برعکس به دیوار نصب کرده‌اند و حتی در بخشهای خبری که از تلویزیون نیز پخش مـی‌گردد ایـن اختلاف به چشم می‌خورد.باتوجه به مراتب خواهشمند است دستور فرمایند مصوبات را در این زمینه اعلام نمایند.رئیس سازمان اطلاعات و امنیت استان زنجان.جهانبین[امضا] چاپ و انتشار عکسها:چاپ عکسهای خاندان پهـلوی،بـویژه زنان آن و ایـنکه چه عکسهایی از آنها،در مطبوعات داخلی و خارجی چاپ و منتشر شود از دیگر موضوعات مهمی است که هم دربار پهـلوی و دفتر مخصوص فرح پهلوی و هم دستگاه امنیتی کشور بدان توجه داشـتند و سـعی مـی‌کردند با وضع و اجرای ضوابطی،آن را کنترل و محدود به نظر خود گردانند.چاپ عکسهای متعددی از افراد منتسب بـه دربـار در مطبوعت،علاوه براینکه اعتراضهای عمومی را برمی‌انگیخت گاهی موجب می‌گشت مأموران ساواک در گزارشهای خـود ضـمن گـوشزدکردن تأثیرات منفی آن در میان مردم،به نوعی خواستار جلوگیری از چاپ این نوع عکسها در روزنامه‌ها شـوند:
موضوع:افکار عمومی شماره 2-3-3313 محل:تهران تاریخ حادثه:- عطف به شماره:--محرمانه-تـاریخ وصول خبر:13/8/38 منبع خـبر:مـأمور ویژه تاریخ گزارش:13/8/38 تقویم:ب-2
انتشار عکسهای مختلف با ژستهای گوناگون دوشیزه فرح دیبا[پهلوی بعدی]نامزد اعلی حضرت همایونی در جراید بین مردم عامی حسن اثر نداشته و عموما از اینکه[از]ملکه یک کشور اسلامی قبل از ازدواج بـه این صورت در سلمانی و مغازه‌ها آزاد عکس‌برداری می‌شود ابراز تأسف و تأثر می‌نمایند و بین مقامات مذهبی و روحانی این مطلب بیش از مردم عادی ایجاد ناراحتی نموده و کم‌کم حس بدبینی در آنها ایجاد می‌شود.انتشار عکسهای گـوناگون در خـیابانهای پاریس از دوشیز فرح دیبا موجب شده است که یکبار دیگر افکار عمومی نسبت به ملکه سابق ثریا پهلوی اظهار محبت نموده و نجابت و زیبایی او را تأیید و از اینکه جای چنین ملکه‌ای در دربار ایـران خـالی است اظهار تأسف نمایند.
تأکید برمصالح حکومت پهلوی و اعتراضات عمومی موجب گردید در اول خرداد سال بعد (1339 ش)فضل اللّه نیل،پیشکار فرح پهلوی(بعد از انتصاب او به‌عنوان ملکه ایران)در نامه محرمانه‌ای خطاب بـه سـپهبد تیمور بختیار،معاون نخست وزیر و رئیس سازمان امنیت واطلاعات کشور(ساواک)اظهار دارد:
حسب الامر مبارک بندگان علیا حضرت ملکه فرح پهلوی مراتب زیرا را به اطلاع جنابعالی می‌رساند.فرمودند:1-از تـاریخ 29 آذرمـاه 1338 بـه بعد در بعضی از جراید و مجلات مـصور خـارجی و یـا داخلی مطالبی راجع به علیا حضرت معظم لها نوشته شده است.خواهشمند است مقرر فرمائید صورت کلیه این قبیل روزنامه‌ها و مـجلات را بـا ذکـر نام نویسنده و نام مجله و تاریخ و شماره آن برای ایـنجانب ارسـال دارند و در صورتی که ممکن باشد یک نسخ از آنها را ضمیمه نمایند که به عرض مبارک برسد.2-تمنا دارم لطفا مقرر فـرمایید در آتـیه نـیز از مجلات و روزنامه‌های مصور و غیرمصور خارجی و داخلی که در آنها راجع بـه بندگان علیا حضرت مطلبی نوشته شده یک نسخه به دفتر مخصوص علیا حضرت فرح پهلوی ملکه ایران ارسـال دارنـد.35
ایـن روند مدتی ادامه یافت تا اینکه در اواخر 1350 ش کارت پستالی از محمد رضـا پهـلوی چاپ و توزیع گردید.این کارت پستال را رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران در 26 بهمن 1350،به محمد رضا پهلوی نـشان داد.شـاه بـا دیدن چنین کارتی عصبانی شد و دستور داد«از کی و[به]چه مقامی اجازه داده شده کـه ایـن‌گونه تـمثالها را به صورت کارت پستال در آورند فورا آنها را جمع‌آوری کنید.»36این دستور از سوی رئیس اداره سـوم اطـلاعات و ضـداطلاعات،سپهبد پالیزبان به اطلاع رئیس ساواک رسید و خواستار اجرای دستور شاه شد که رئیـس سـاواک در پاسخ به آن نوشت:«در اجرای اوامر مبارک شاهانه ساواک فورا اقدام می‌نماید.ضـمن ایـنکه جـمع‌آوری مطبوعات و عکس و نظایر آن از وظایف شهربانی کل کشور می‌باشد،اجازه چاپ تمثال مبارک همایونی و خـاندان جـلیل سلطنت نیز مربوط به ساواک نبوده و در این مورد وزارت‌خانه‌ای اطلاعات و فرهنگی و هنر مـسئولیت دارنـد.امـضا از طرف رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور- ارتشبد نصیری»37
چگونگی و تعدد روشهای چاپ عکسهای مربوط بـه دربـار پهلوی از جمله موضوعات مهمی است که بخشی از هزینه و وقت اداره‌های ذی‌ربط را صـرف خـود مـی‌کرد؛در 18 اردیبهشت 1351 نامه محرمانه‌ای از سوی وزارت اطلاعات(اطلاعات و جهانگردی)در پاسخ به نامه پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کـشور(سـاواک)ارسـال شد که حکایت از اهمیت موضوع دارد؛به‌طوری که فرم مخصوصی نیز برای کـنتر بـیشتر چاپ و انتشار عکس آماده شد و مسئولان چاپخانه‌ها را ملزم به تکمیل و رعایت مقررات مندرج در آن می‌کرد:
سازمان اطـلاعات و امـنیت کشور اداره:کل مطبوعات شماره:422/3/7562/م
موضوع:تمثالهای خاندان جلیل کشور تاریخ:18/2/51 پیـوست:دارد
بـازگشت بنامه شماره 497/325 مورخ 10/2/51 در مورد چاپ تمثالهای خـاندان جـلیل سـلطنت مراقبت لازم به عمل آمده است و کما کـان نـیز ادامه خواهد یافت و همچنین طی بخشنامهء شماره 11030/3/37746 مورخ 15/10/50 به کلیه چاپخانه‌ها دستور داده اسـت کـه قبل از چاپ از وزارت اطلاعات کـسب تـکلیف نمایند و در ایـن زمـینه فـرمی نیز تهیه گردیده است که یـک بـرگ آن جهت اطلاع به ضمیمه ارسال می‌شود.امضا وزیر اطلاعات و فرم مخصوصی کـه بـرای چاپخانه‌ها تهیه شده بود:
برگ درخـاست چاپ تمثال اعلی حـضرتین تـمثال-به تعداد-در قعط سیاه و سـفید و رنـگی به مناسبت-به سفارش اینجاب-در چاپخانه-به چاپ می‌رسد.تصمیم گرفته شده اسـت کـه رایگان-به بهای-ریال در اسـتان-شـهرستان-بـه مردم اهداء گـردد.بـدین وسیله تعهد می‌نماید کـه در صـورت فروش آن بهای هدیه و سایر توضیحات در قسمت زیرین تمثال که با ماشین پرفراژ مشخص خـواهد شـد قید و چاپ شود.
محل امضاء و تـاریخ تـنظیم‌کننده
افزون بـراین در مـیان اسـناد،سه برگ با عـنوان«دستورالعمل چاپ تصاویر مطبوعاتی اعلی حضرتین و والا حضرت ولایتعهد»موجود است که در دو بند الف و ب و مجموعا با 15 مـاده،مـقررات و ضوابط چاپ تصاویر آنان را در مطبوعات تـبیین مـی‌نماید.ایـن دسـتورالعمل در فـرمهای ویژه«اداره کل اطـلاعات و مـطبوعات دربار شاهنشاهی»درج شده و فاقد تاریخ مشخصی است.باوجود این به نظر می‌رسد هم زمان و یا انـدکی بـعد از تـهیه فرم یاد شده،تدوین و احتمالا به مـراکز ذیـ‌ربط ابـلاغ شـده اسـت.دسـتورالعمل مزبور به شرح زیر است:
دستورالعمل چاپ تصاویر مطبوعاتی اعلی حضرتین و والا حضرت ولایتعهد باری ایجاد نظامی در کار چاپ تصاویر اعلی حضرتین و والا حضرت ولایتعهد در مطبوعات ایران و ضوابطی هـنگام عکس‌برداری و فیلم‌برداری مواردت ذیل یادآور می‌شود. الف-چاپ عکسها در موارد ذیل چاپ تصاویر مطبوعاتی از اعلی حضرتین و والا حضرت ولیعهد مطلوب نیست.
1-تصاویری که شهبانو را در حال بوسیدن نشان دهد البته مواردی نظیر بـوسیدن اطـفال یا زنان مسن آن هم با اجازه قبلی مستثنی است.
2-تصاویری که شهبانو را در لباس خاص مراسم شب عروسی(دکولته)نشان می‌دهد.
3-تصاویر اعلی حضرتین در حال کشیدن سیگار و یا نوشیدن مـشروب بـه‌طور کلی گیلاس به دست.
4-تصاویری که اعلی حضرتین را مثلا هنگام وزیدن باد با آمدن باران و برف در لباسهای نامرتب نشان دهد.
5-تصاویری که مـقامات انـتظامی و امنیتی و مأموران محافظ را نشان دهـد.
6-تـصاویری که مقامات نظامی در آن با لباس و اسلحه دیده می‌شوند که مربوط به مراسم خاص نظامی نباشد.
7-تصاویری که در آن عکاسان هنگام عکس‌برداری و یا فیلم‌بردارای در حال کـار دیـده شوند.
8-تصاویری از اعلی حـضرت هـمایونی شاهنشاه آریا مهرکه در لباس نیروهای مسلح شاهنشاهی هستند و با افرادی دست می‌دهند.چون سلام و احترامات نظامی آداب مخصوص به خود دارد باید توجه شود که عکسها صحیح[به]چاپ برسد.
9-مطبوعات باید از انتشار عـکسهایی از اعـلی حضرتین که به نحوی از انحاء جنبه تبلیغات تجاری و بازرگانی داشته باشد و یا بتواند در آینده مورد سوءاستفاده بعضی از افرادی که در عکس در التزام هستند قرار گیرد خودداری نمایند.
10-عکسهای خبری بنابر طـبیعت خـبری آن از روز اجرای مـراسم حداکثر تا دو هفته قابل انتشار است مگر در مواردی که از نظر وزارت دربار شاهنشاهی و وزارت اطلاعات انتشار آنها برای مـدت نامحدودی مجاز اعلام شده باشد.
ب-مقررات عکس برداری 1-حداقل فاصله عـکاسها و بـرای عـکس‌برداری از اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر و علیا حضرت شهبانو و والا حضرت ولایتعهد حدود 5 متر باید باشد و در این فـاصله و پیـشاپیش اعلی حضرتین نباید فرد یا افرادی در عکس دیده شوند مگر در موارد خاص تـشریفات دربـار شـاهنشاهی.
2-کلیه خبرنگاران عکاس باید در یک سمت قرار گیرند و به هیچ‌وجه مقابل یکدیگر نباشند.
3-کلیه عـکاسان موظف‌اند که کمی عقب‌تر از فیلم‌برداران قرار گیرند و به هیچ‌وجه در جلوی دوربین فیلم‌برداران قـرار نگیرند و یا حرکت نـنمایند.
4-خـبرنگاران رادیو تلویزیون و خبرنگاران مطبوعات باید از میکروفونهایی استفاده کنند که از فاصله دور بتواند صدای اعلی حضرتین را بگیرد و ضبط کند و نیاز به نزدیک شدن خبرنگار نباشد.
5-خبرنگار و عکاسان نباید در فاصله کمی در پشت اعلی حـضرتین قرار گیرند که همواره یک
نوع آدم در پشت عکسهامشاهده شود.
آنچه در این میان حائز اهمیت و در خور تأمل است،الزام نمودن مطبوعات مبنی برکسب تأییدیه اداره کل اطلاعات و مطبوعات قبل از چاپ و توزیع هرگونه عکس مـربوط بـه خاندان پهلوی است که به نوعی از اعمال قدرت انتشاراتی و یا همان سانسور حکایت دارد.این الزام در نامه وزیر دربار،اسد اللّه علم که در اریبهشت 1352 به حمید رهنما وزیر اطلاعات مشهود است.وی در نـامهء خـود با استناد به دستور محمد رضا پهلوی نوشته است که«از این پس کلیه عکسهای مربوط به شرفیابی شخصیتهای داخلی و خارجی به پیشگاه مبارک ملوکانه،و به‌طور کلی هرگونه عکسی که مـتضمن تـمثال شاهنشاه آریا مهر و علیا حضرت شهبانوی ایران و والا حضرت همایون ولایتعهد باشد باید با تأیید دارده کل اطلاعات و مطبوعات دربار شاهنشاهی مورد استفاده قرار گرفته و در اختیار وسایل ارتباطجمعی گذارده شود.»38چـنین الزامـی چـندسال بعد،در 1355 ش از سوی دفتر مخصوص فـرح پهـلوی،بـار دیگر مورد تأکید قرار گرفت و ریاست آن دفتر،در نامهای به کریم پاشا بهادری وزیر اطلاعات و جهانگردی یادآور شده است: «حسب الامـر عـلیا حـضرت شهبانوی ایران مأمور گردید[ناخوانا]کلیه مطالب و تمثالهایی که از مـعظم لهـا در مطبوعات به هر نحوی منتشر می‌گردد مورد تأیید روابط عمومی دفتر مخصوص علیا حضرت شهبانو قرار گرفته باشد.خـواهشمند اسـت دسـتور فرمایید مراتب جهت انجام نحوه کار به کلیه وسایل ارتـباطجمعی و قسمتهای موردنظر اطلاع داده شود.»29
به رغم این تلاشها و الزامهایی که در جهت زیر سلطه گرفتن رسانه‌ها و مطبوعات انـجام مـی‌گرفت گـاهی نشریه‌ای عکسهایی را از خاندان پهلوی به صورت مخدوش چاپ می‌کرد که تـوجه و لزوم اقـدامات تحقیقاتی را در عوامل حکومتی و امنیتی برمی‌انگیخت.از جمله در نشریه جام جهانی 1979 م منتشر شده از سوی فدراسیون فوتبال ایران،عـکسی از فـرح پهـلوی توسط«شرکت تبلیغاتی یی تا به چاپخانه‌نگاری در شهرستان اهواز سفارش داده شده بـود»کـه عـکس مزبور به صورت مخدوش گراور شده بود و ساواک خواستار تحقیقات لازم و علت‌یابی آن شد.40
فـروش عـکس:چـاپ،تهیه و فروش عکسهای گوناگونی از خاندان پهلوی بویژه از محمد رضا شاه پهلوی،از جمله منابع درآمـدی بـرخی از شرکتهای تبلیغاتی و گاه تعدادی از افراد جامعه بوده است که برطبق اسناد و گزارشها،در ایـن راهـ بـه سودهای چشمگیری نیز دست می‌یافتند.
از جمله افرادی که قصد فروش عکس محمد رضا شـاه پهـلوی را داشت،یکی از افسران بازنشسته ارتش به نام حکیمی بود که در 18 دی 1348 با مراجعه بـه حـزب ایـران نوین، خواستار فروش یک هزار قطعه تابلو از تصاویر محمد رضا پهلوی شد.41گزارشهایی متعدد مـبنی بـر تهیه و فروش عکسهای سلطنتی در دوران حکومت محمد رضا پهلوی موجود است از آن جمله یـک شـرکت حـقوقی به نام«معاون»،بیشترین گزارشها را در این‌باره به خود اختصاص داده که نشان از گستردگی فعالیت آن شرکت در تـهیه،چـاپ و تـوزیع و فروش عکسهای مزبور دارد.
شرکت معاون:در اوایل 1350 ش،رضا معاون،مدیر عامل شرکت حـقوقی مـعاون که در تهران فعالیت داشت،یک هزار قطعه تابلو از عکسهای محمد رضا و فرح پهلوی را تهیه کرد تـا بـه هنگام برپایی جشنهای دو هزار و پانصد سالهء شاهنشاهی در میادین و سر در اداره‌ها و بانکها و سـازمانهای دولتـی نصب شود.این تابلوها دارای مشخصات زیر بـود:
1-ابـعاد(طـول 40/4 وعرض 20/3 متر)
2-چاپ رنگی
3-بالباس تاجگذاری مـربوط بـه آبان 1346
4-در دو نوع باقاب پروفیلی و قاب چوبی استیل
5-کاغذهای قابل شستشو و مقاوم نور آفـتاب
6-قـیمت هر قطعه 20000 ریال(بیست هـزار ریـال)که مـخارج حـمل بـه عهده شرکت می‌باشد که در محل تـحویل دارد)
7-بـه آسانی قابل حمل و نصب42
تابلوها که به«سبک ساده و زیبایی»تهیه شـده بـود مورد توجه اسد اللّه علم وزیر دربـار و اویسی رئیس کمیته اسـتانها و شـهرستانهای جشن شاهنشاهی قرار گرفت.بـنابراین کـمیته مزبور از کلیه استانداران و فرمانداریهای کل کشور خواسته بود که طبق سهمیه‌ای که شـرکت مـعاون برای هر استان و یا فـرمانداری در نـظر گـرفته،«ضمن مذاکره بـا نـماینده شرکت یاد شده،کـه مـستقیما جهت ارائه و تحویل تابلوها در محل حضور خواهد یافت،تعداد موردنیاز خود را تعیین و وجه آن را بـه حـساب شرکت مزبور در بانک ملی شعبه مـرکزی واریـز نمایند.و چـون تـعداد تـابلوهای تهیه شده محدود مـی‌باشد در صورت نیاز بیشتر مراتب را مستقیما به شرکت نامبرده اعلام تا در صورت امکان تعداد اضافی را آمـاده و تـحویل نمایند.»43
از جمله گزارشهایی که درباره چـگونگی مـراجعه نـمایندگان شـرکت مـعاون برای فروش تـابلوهای یـاد شده تهیه و به ساواک ارسال شده گزارشی است که در سوم آذر 1350،ساواک تهران دریافت کرده است.
چـند روز اسـت شـخصی بنام علینقی رحیمیان با نامهای که از شـرکت مـعاون بـه‌عنوان فـرمانداریها در دسـت دارد تـمثال اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر را که به مناسبت جشنهای 2500 ساله بنیانگذاری شاهنشاهی ایران تهیه گردیده به ادارات مختلف و مردم و دبستانها ارائه و هر تمثال را به مبلغ 1500 ریال به فـروش می‌رساند.
نظریه شنبه-نظریه یکشنبه-نظری نیست.نیکفر نظریه سه شنبه-احتمال دارد این افراد باتهیه این‌گونه عکسها مبادرت به سوءاستفاده نمایند.
شاهنده.نظریه 17 هـ-در مرخصی است.
فروش تابلوها به ادارات و سـازمانهای دولتـی،چیزی عاید شرکت معاون نکرد چرا که چندی پس از برپایی جشن در 25 بهمن همان سال اویسی،رئیس کمیته استانها و شهرستانهای جشن شاهنشاهی،در نامهای به وزیر کشاورزی و دیگر وزرا نوشت«نظر به ایـنکه بـه موجب اعلام شرکت یاد شده[معاون]وجوه تابلوهای تمثال مبارک اعلی حضرتین را که بعضی از ادارات تابعه آن وزارت‌خانه در شهرستانها دریافت نموده و مورد استفاده قرار داده‌اند،تـاکنون بـه حساب شرکت مزبور واریز نـشده،در نـتیجه موجبات زیان مالی شرکت را فراهم نموده است...»44
از نامه اویسی به وزیر کشاورزی(منصور روحانی)چنین برمی‌آید که شرکت معاون برای تمام سازمانها و اداره‌های تـابعه آن وزارتـ‌خانه پنج‌قطعه تابلو در نظر گـرفته بـودکه در مراسم جشن نیز مورد استفاده قرار گرفت.اما پس از فروش تابلو،ظاهرا برخی از سازمانها قصد بازگرداندن تابلوا را داشتند که اویسی در نامه خود یادآور شده بود«باتوجه به اینکه این تابلوها در کـلیه اعـیاد و جشنهای ملی کشور زینت‌بخش ادارات خواهد بود و اعاده تمثالهای مبارک اعلی حضرتین پس از دریافت و استفاده مناسب نمی‌باشد و حداکثر بیش از پنج‌قطعه به کلیه سازمانهای آن وزارت‌خانه در شهرستانها از تابلوهای مزبور اختصاص داده نشده تقاضا دارد کـه اوامـر لازم در مورد حـواله بهاء تابلوهای دریافتی صادر شود.»45
چندی بعد اویسی در فروردین 1351 در نامهای به محمد سام،وزیر کشور،از او خواست کـه«به استانداران و فرمانداران توصیه و تذکر فرمایند که چنانچه هریک از دوائر تابعه آنـها جـای مـناسبی برای استفاده از تمثالهای مذکور را دارند باتوجه به اینکه این تمثالها می‌تواند در کلیه جشنهای ملی کشور مورد اسـتفاده قـرار گیرد تعداد مورد لزوم را اعلام دارند تا وسیله شرکت مزبور نسبت به ارسال آنـها اقـدام شـود.»46محمد سام نیز در 5 خرداد همان سال به اکثر اداره‌ها از جمله کانون بانکها،با اشاره بـه اینکه«شرکت معاون از طریق کمیته استانها و شهرستانهای جشن شاهنشاهی ایران تابلوهای جالبی از تـمثال مبارک اعلیحضرت همایون شـاهنشاه آریـا مهر به ابعاد(به تصویر صفحه مراجعه شود)چاپ ایتالیا رنگی تهیه نموده که معادل هزینه صرف شده در تهیه آنها(هر قطعه با قاب چوبی ساده 1500
ریال و با قاب چوبی اسـتیل دو هزار ریال)به دو اثر دولتی و بانکها اهدأ گردد.لذا توصیه می‌نماید در صورت تمایل مقرر فرمایند جهت استفاده در جشنها ملی کشور و زینت‌بخش نمودن بانکها شعب بانکهای تابعه از تابلوهای مذکور دریافت و استفاده فرمایند.
از طـرف مـحمد سام وزیر کشور[امضا]»47
از سویی تعدادی از تابلوهای شرکت معاون که به شهرستان ابهر ارسال شده بود بلا استفاده مانده بود.در گزارش ارسالی به ساواک دراوایل خرداد 1351 آمده است:«در جریان برگزاری جـشنهای 2500 سـاله شاهنشاهی تعداد 17 فقره تمثالهای بزرگ شاهنشاه آریا مهر و علیا حضرت فرح شهبانو به قطع تقریبی(به تصویر صفحه مراجعه شود)متر از طرف شرکت معاون و به راهنمایی و مشاورت فرمانداری ابـهر بـه ادارات شهرستان ابهر توزیع گردیده که در همان وقت مراتب عدم امکان نگهداری و استفاده متناسب از تمثالهای مذکور به علت عدم وجود محل مناسب در ساختمانهای فعلی ادرات باری نگهداری و اتاق آنها بـه فـرمانداری اعـلام گردیده است.در طول این مـدت مـتأسفانه تـمثالهای بعضی ادارات در کنار خیابانها و بعضی در انبار و راهرو و یا محلهای دربسته به‌طور نامناسب و نامطلوب نگهداری گردیده است.باتوجه به ارتفاع شش‌متری تمثالها اصـولا در اتـاقها یـا سالنهایی که کمتر از 6 متر ارتفاع داشته باشد جـای نـمی‌گیرد.»48
عدم امکان استفاده از این تابلوها از یک سو و پی‌گیری مداوم فرمانداری ابهر برای پرداخت وجوه تابلوها به شرکت معاون از سـوی دیـگر مـوجب نارضایتی سازمانها و اداره‌های ابهر شد و ساواک در گزارش خود نوشت:«...چـنانچه برای ادارات محل مناسبی جهت نگهداری تمثالها وجود ندارد مراتب را به شرکت معاون اعلام تا در مورد مستردنمودن تمثالها اقـدام نـمایند.»49
شـرکت معاون علاوه بر تابلوهای پیشین،دو نوع تابلوی دیگر از عکسهای خاندان پهـلوی را تـهیه کرده بود که نوع اول آنها عکس محمد رضا و فرح پهلوی در ابعاد(به تصویر صفحه مراجعه شـود)سـانتی مـتر به تعداد 600 قطعه(1000 قطعه بوده که 400 قطعه از آنها در جریان حمل و انتقال از بـین رفـته بـود)و نوع دوم عکس محمد رضا پهلوی در ابعاد(به تصویر صفحه مراجعه شود)سانتی‌متر به تـعداد 100000 قـطعه بـود.50
رضا معاون در نامهای به امیر عباس هویدا،نخست وزیر وقت،بااشاره به اقدام شـرکت تـحت مدیریتش در تهیه تابلوهای یاد شده نوشت که این تابلوها مورد توجه اسد اللّهـ عـلم وزیـر دربار، اویسی رئیس کمیته استانها و شهرستانهای جشن شاهنشاهی و محمد سم وزیر کشور قرار گـرفته اسـت.بنابراین اذعان کرد که«سازمانهای دولتی در بودجه مربوطه اعتباری جهت این منظور پیـش‌بینی نـکرده‌اند از دریـافت و استفاده آنها خودداری و حتی سازمانهایی که تابلوها را دریافت نموده‌اند به جهت نداشتن اعتبار از پرداخت بـهای آنـها امتناع می‌نمایند.نتیجتااین شرکت به صرف
هزینه گزاف و زحمات شبانه‌روزی و صمیمانه قـریب یـکصد نـفر کارگر و کارمند و مهندسی که صرفا به انگیزه عشق بی‌پایان به شاهنشاه بزرگ و عالی‌قدر صورت گـرفته در حـال تـزلزل و ضیق مالی فوق العاده قرار گرفته است.»51
معاون سپس بااشاره به بـلااستفاده مـاندن تابلوهای مزبور در انبار سازمانها و ادارت،پیشنهاد کرده است که این تابلوها به جای عکسها و تابلوهای قدیمی بـرای مـدارس و دیگر اماکن دولتی خریداری و اهدا شود.وی در پایان درخواست می‌کند:
...در صورت اقتضاء رأیـ عـالی اجازه فرمایند در ازاء هدیه آنها[تابلوها]که معادل هزینه صـرف شـده مـی‌باشد معافیت گمرکی نسبت به کالای وارداتی ایـن شـرکت اعطاء گردد تا موجبات خسران و زیان بیش از حد کارکنان این شرکت فراهم نـشود.52
مـعاون در رونوشتی از نامه خود به ریـاست سـاواک،نعمت اللّه نـصیری،مـوضوع صـرف هزینه در مورد تهیه تابلوها-که در ایـران غـیرممکن بود-و مسئله جلوگیری از ورشکستگی و پاسخ‌گویی شرکت به طلبکاران را مطرح ساخته،درخواست خـود را تـکرار می‌کند.به نظر می‌رسد پیرو هـمین اقدام او بوده است کـه اسـتانداری اصفهان از اداره‌های کل،فرمانداریها و شـهرداریهای آن اسـتان خواسته است تابلوها را از نمایندگان شرکت معاون به نامهای سرهنگ حبیب اللّه همت‌آبادی و سرگرد عـباس سـر دشتی،دریاف و معادل هزینه صـرف شـده را(هـر قطعه تابلو بـیست هـزار ریال)در وجه شرکت مـعاون-تـهران حواله نمایند.53
این شرکت پانصد قطعه تابلو از تصاویر مربوط به خاندان پهلوی را به بـندر عـباس ارسال کرد که حدود پنجاه عـدد از آنـها را هریک بـه مـبلغ 1500 ریـال بافشار و تهدید به اهـالی آنجا فروخت و مابقی را در یک تعمیرگاه اتومبیل به نام اتو سرویس امید به امانت گذاشت،تـا پس از چـند روز آنها را به تهران انتقال دهد.امـا از چـندی بـه بـهانه ایـنکه تابلوها در اثر بـارندگی آسـیب دیده‌اند، تقاضای غرامت کرد و اظهار نمود که مسئولان اتو سرویس را به دادرسی ارتش تحویل خواهد داد.مـأموری سـاواک در گـزارش خود آورده است که رضا معاون«خـود را وابـسته بـه مـقامات بـالا مـعرفی می‌نماید[و]با تهدید و فشار به اهالی مغشول فروش تمثالها به قیمت هر عدد 1500 ریال در بندر عباس می‌باشد و چون در حال حاضر این امر نارضایی شدیدی بین خریداران ایجاد نـموده و اغلب نیز جهت روشن‌شدن موضوع به ساواک مزبور مراجعه می‌نمایند تقاضا دارد اوامر مقتضی از طرف ستاد ابلاغ گردد.»54در ادامه،ساواک باتوجه به اینکه کارهای معاون در میان مردم تولید نارضایتی و بدبینی مـی‌کند،از ادامـه فعالیت او در بندر عباس جلوگیری کرد.
با این حال و براساس اسناد موجود شرکت مزبور در تهیه و فروش تابلوهای یاد شده،انگیزه سودجویانه داشت و در این راه به سودهای هنگفتی هم دست‌یافته بود.از جـمله در 8 دی1351 گـزارشی به ساواک رسیده که نشان می‌دهد شرکت معاون بااعمال فشار به دنبال کسب درآمد مالی بوده است:
موضوع:فروش تمثال خاندان جلیل سـلطنتی
از طـرف شرکت معاون شخصی به دبـیرستان شـاه رضا مراجعه و یک عدد تمثال مبارک اعلی حضرت را جهت فروش ارائه نموده که رئیس دبیرستان به علت گرانی تابلو(2000 تومان) و بی‌سلیقگی در تهیه آن بااکراه زیاد مـبادرت بـه خرید آن نموده است.
نـظریه:ارائه تـابلو توسط شرکت معاون باتوجه به بخشنامه‌ای است که از طرف وزارت آموزش و پرورش به مدارس صادر گردیده و آن را ملزم به خریدن این تابلو(تمثال)با قیمت 200 تومان نموده وگرنه به هیچ‌وجه دبیرستانها(مدارس)راضـی بـه امر نیستند.زیرا که هم قمتش گران است و هم با سلیقه تهیه نشده و هم تمثال در دبیرستانها موجود است و بیشتر از روی اجبار و احیانا ترس مبادرت به خرید تمثال می‌نمایند و شرکت مزبور نـیز از ایـن موضوع نـهایت سوءاستفاده را می‌نماید و مکرر به این عمل مبادرت می‌نماید و تاکنون مبلغ قابل توجهی از این طریق سود بره اسـت.
همچنین در گزارش دیگری از استان کردستان آمده است که در اواسط بها 1353 ش تـعدادی تـابلو از عـکسهای محمد رضا،فرح و رضا(فرزند محمد رضا)پهلوی به همراه نامه وزارت کشور(شماره 3561/37505-10/2/53)و تصویری از نامه رضـا مـعاون به استانداری کردستان(در سنندج)حمل شده تا در بین ادارات دولتی آن استان توزیع گردد.امـا چـون بـرخی از تابلوها نواقصی داشت و همه ادارات بودجه لازم برای خرید آنها را نداشتند،بعضی از ادارات از قبول آنها خودداری کـرده‌اند.باوجود این تعدادی تابلو با ابعاد(به تصویر صفحه مراجعه شود)سانتی‌متر بـا قاب چوب استیل در سـنندج(هـر قطعه تابلو بیست هزار ریال)به فروش رسید.در عین حال ساواک کردستان نحوهء عمل شرکت معاون در فروش تابلوها را نوعی تحمیل تلقی نموده که جنبهء سودجویی داشته است.بنابراین پیشنهاد کرده کـه وزارتخانهها،هرکدام به مقدار لازم تعدادی از این تابلوها را خریداری و به ادارات تابعه در شهرستانها ارسال کنند.55
ساواک در ادامه گزارش از فعالیتهای شرکت معاون در زمینه تهیه و فروش عکسهایی از خاندان پهلوی نوشته است:«با عرض مـراتب بـالا به استحضار می‌رساند که فروشنده تمثالهای یادشده با توصیه‌نامه از فرمانده ژاندارمری کل کشور و سوءاستفاده از آن در شهرستانها مرتکب اخاذی گردیده و این عمل باعث بدبینی و نارضایتی اهالی شهرهای مرجوعه شده است.»سپس پیـشنهاد کـرده که در صورت تصویب موضوع فوق درجلسه شورای هماهنگی ساواک مطرح شود.رئیس ساواک نیز ضمن موافقت با آن پاسخ داده است:«1-مطرح شود 2-وزارت اطلاعات [و جهانگردی]باید به چاپخانه‌ها اطلاع نماید که تـمثالهای شـاهنشاه آریا مهر و خاندان سلطنتی را بدون اجازه وزارت اطلاعات حق چاپ ندرند.3-به کلیه استانها ابلاغ شود که هیچ‌کس حق ندارد باتهدید و زور تمثال مبارک همایونی را به مقامات دولتی و مؤسسات تحمیل نـماید.تـمثالهی مـناسب باید در دسترس مردم گذاشته[شود]و هـرکس مـیل دارد خـریداری نماید.»56
ساواک نسبت به فروش عکسهای خاندان سلطنت توسط افراد حقیقی نیز حساس بود؛از جمله:در 2 خرداد 1351 شخصی به فروش می‌رساند کـه بـه دلیـل نامناسب بودن عکسها، عکسهایی از محمد رضا پهلوی را بـه فـروش می‌رساند که به دلیل نامناسب بودن عکسها، شهربانی از ادامه کار او جلوگیری،و وی را به ساواک اعزام کرد.ساواک نیز پس از اخذ تـعهد از وی مـبنی بـرخودداری از فروش عکس،او را آزاد کرد.57در روزهای پایانی 1353 ش عده‌ای در اصفهان ضمن مراجعه بـه مؤسسات دولتی و ملی و کارخانه‌ها عکسهایی از خاندان پهلوی را به مبلغ 20 هزار ریال به اجبار به فروش می‌رساندند.58در روزهای پایـانی 1353 دویـست قـطعه عکس از محمد رضا پهلوی در جامه احرام حین انجام مناسک حج تـهیه و در مـیان کارکنان ارشد سازمان ورزشی و فرهنگی تاج توزیع گردید.59مأموران پاسگاه ژاندارمری قاسم‌آباد شاهی در اوایل مرداد 1354 بـه کـوره‌های آجـرپزی(فشاری)واقع در منطقه شمس‌آباد مراجعه و تعدادی عکس از محمد رضا پهلوی را،هرکدام بـه مـبلغ 500 ریـال به زور به استادکاران آن فروختند.60
آژانس ترابیان در نامهای از استانداری مازندران خواست تا عکسهایی از محمد رضـا پهـلوی را بـه بهای 20 هزار ریال از آن آژانس خریداری نماید،که استانداری مازندران از ساواک تقاضای جلوگیری اخاذی آژانـس مـزبور را کرد.61عده‌ای نیز با در دست‌داشتن کارت پستال و عکسهایی از خاندان پهلوی به مردم مـراجعه و اقـدام بـه اخاذی می‌کردند.62
علاوه برموارد یادشده گاهی نیز مجسمه‌ای از محمد رضا پهلوی به فروش مـی‌رسید کـه گزارش 13 خرداد 1351 در این‌باره است:«در تاریخ 8/3/51 تعدادی مجسمه اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مـهر را در پاسـگاه ژانـدارمری سمیرم از قرار هر عدد 400 ریال به فروش می‌رسانیدند.در زمینه فروش این مجسمه‌ها مأمورین ژاندارمری بـه مـنازل افراد و اهالی رفته و آنان را به ژاندارمری دعوت و سپس در قبال دریافت 400 ریال یـک مـجسمه از اعـلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر[را]به وی می‌دادند.»ساواک در ادامه گزارش اشاره نموده که«این امر تـأثیر سـوئی بـین اهالی گذارده»و ژاندارمری سمیرم نیز برخلاف دستورات قبلی،که می‌بایست از فروش عـکس یـا مجسمه توسط هر شخصی جلوگیری می‌نمود،در این مورد تسهیلات لازم را در اختیار فروشندگان مجسمه‌ها قرار داده است.63
در گزارشی کـه بـه تاریخ 28 آبان 1352 از تبریز ارسال شده آمده است«شخصی بنام تقی فروشان مـقیم شـهرستان تبریز که با کشور بلغارستان رابطه بـازرگانی دارد اخـیرا جـهت تهیه یکنوع لامپ روشنائی مزین به تـمثال اعـلی حضرت همایون شاهنشاه آریا مهر در داخل لامپ قرار دادی با کشور مذکور منعقد نـموده اسـت.نامبرده یک عداد از لامپها را بـه‌عنوان نـمونه جهت اظـهار نـظر سـاواک ارائه و پیشنهاد کرده در جریان برگزاری جشنهای مـخصوص از لامـپهای موصوف استفاده تزییناتی به عمل آید.چو تمثال همایونی در داخل حباب لامـپ هـنگام استفاده به طریق معمول به تـرتیب وارونه قرار خواهد گـرفت و نـظر به اینکه امکان استفاده از لامـپ مـزبور در محلهای نامناسب متصور بوده و مضافا مسئله معدوم ساختن لامپها در صورت استهلاک مشکلاتی را مـوجب خـواهد گردید،علی هذا با طـرح مـوضوع در کـمیسیون مسائل روز مورخ 23/8/52 مـتشکله در وزارت اطـلاعات تصمیم گرفته شد نـظر بـه ملاحظات مذکور به سفارش‌دهنده مربوطه توصیه شود از تهیه و ورود لامپهای موردنظر انصراف حاصل نماید.»64
صـعود و سـقوط
در دوران حکومت پهلوی همه ساله به مـناسبتهای مـختلفی،مراسم ویـژه‌ای در بـرابر پیـکره‌ها و مجسمه‌های رضا شاه یـا محمد رضا شاه پهلوی برگزار می‌گردید.از جمله آنها می‌توان به مراسم جشن 24 اسفند روز تولد رضـا پهـلوی؛سوم اسفند،کودتای 3 اسفند 1299 و آغاز سـلطنت پهـلوی؛روز 4 مـرداد بـزرگداشت مـرگ رضا شاه اشـاره کـرد.برای برگزاری تعدادی از این مراسم دستور العملهای خاصی صادر می‌شد.65در برخی از شهرها هم که مجسمه یـا پیـکره‌ای وجـود نداشت شرکت‌کنندگان در اطراف تابلو بزرگی از رضا یـا مـحمد رضـا پهـلوی گـرد هـم آمده،مراسمی را بر پا می‌ساختند.66گاهی نیز هنگام برگزاری مراسم متوجه می‌شدند که پیکره شاه در طول سال نظافت نشده،وضع آن نامناسب است.این امر مسئولان ذی‌ربط، بویژه مـأموران ساواک را ناراحت می‌ساخت و موجب بازخواست شهرداری محل می‌گردید.67برپایی چنین مراسمی،که هر ساله به بهانه‌هایمختلفی هزینه‌های چشمگیری را از بودجه عمومی کشور به خود اختصاص می‌داد پس از عمری،نه چندان طولانی،بـه پایـان آمد و پیکره‌ها و مجسمه‌ها،به هنگام اوج انقلاب اسلامی توسط مردم از بالای ستونها به زیر کشانده شد و بازیچه دست فرزندان انقلاب شد.گزارشهایی از روزهای پایانی رژیم شاه در این باره خواندنی اسـت:در 23 شـهریور 1357 در سراب(یکی از شهرهای کردستان)سرپاسبان شادیخواه اعلام کرد که یک قطعه از پیکره محمد رضا پهلوی(نصب شده در انتهای بلوار فرح آن شهر)جـدا شـده و به زمین افتاده است.هـمچنین زیـر بغل دست راست مجسمه یک عدد بمب ساعتی جاسازی شده بود که مأموران امنیتی با حضور در محل آن را خنثی کردند؛«یک روز قبل از اعتصاب کارکنان بـانک مـرکزی دونفر از کارکنان بانک مـزبور بـه اسامی عربی و خطیبی تمثال همایونی را از سفره‌خانه بانک بیرون آورده و در حضور کارمندان به زمین زده و و می‌شکنند؛»68در 24 آبان 1357 دانش‌آموزان مدرسه عالی سپهسالار عکس منصور را از کتابهای خود پاره کرده،آتش زدند؛69در 6 آذر 1357 عکس محمد رضا و فـرح پهـلوی،در یک از کلاسهای مدرسه طوفانیان واقع در سرخه حصار تهران توسط معلمی به نام مسروری پاره شد؛70«روز 17/9/57 حدود 20 نفر دانش‌آموز و دانشجو به محل پناهگاه پلنگ چال از ارتفاعات درکه مراجعه و مسئول موقت محل مـزبور را احـضار و به وی اخـطار می‌نمایند که تمثال شاهنشاه آریا مهر را از محل پناهگاه پایین بیاورد وی را تهدید می‌نمایند که در صورت عدم اجرای ایـن امر رأسا مبادرت به این عمل خواهند نمود...»71؛در 23 آذر 1357 فتوکپی کاریکاتور مـنصور در مـنطقه بـازار و تجریش توزیع گردید؛72در 2 دی 1357 عکسی از کارتر و فرح پهلوی در قسمت زنانه مسجد همت‌آباد واقع در میدان حسن‌آباد تهران نصب شـده و در دیـد مردم و بانوان قرار گرفته بود. همچنین روز قبل یکی از بانوان ضمن سخن‌رانی از دولت و حکومت انـتقاد کـرد.73
پانـوشتها:
(1)-کیهان،19/6/1354.
(2)-سند شماره 718/325-31/6/49.
(3)-سند شماره 873/325/-6/8/49.
(4)-سند شماره 533/347-25/4/52.
(5)-سند شماره 73040/هـ 22-2/4/52.
(6)-سند شماره 532/347-25/2/52.
(7)-وزارت رهنگ و هـنر،صورتجلسه مورخ 7/3/1352-سند شماره 115-15/3/52.
(8)-سند شماره 9136/347-5/12/1352.
(9)-سند شماره 91/3217-7/8/53؛رو نوشتی از این نامه به سـاواک بوشهر نیز ارشال شـده بـود«گیرنده:ریاست ساواک بوشهر(امنیت داخلی)جهت اطلاع(بازگشت به شماره 11062/16/-2/8/53»).
(10)-سند شماره:1380/347-13/12/53.
(11)-سند شماره:5462/16/م-24/12/53.
(12)-سند شماره 117/347-2/2/35[25].
(13)-سند شماره:29/43/704/16/م-13/2/35[25].
(14)-سند شماره:535/347-19/4/36[25].
(15)-سند شماره:2887/16/م-7/6/36[25].
(16)-سند شماره:109/43/م-8/4/2536.
(17)-سند شماره 117/43/3297/16/م-18/4/36[25].
(18)-سند شماره 473512-2/5/36[25].
(19)-اسناد شـماره:311/43/م-1/11/36[25]و 9376/16/م-25/11/36[25].
(20)-اسنادی از موسیقی،تئاتر و سینما در ایران(1357-1300 هـ ش)،ج 1،تهیه و تنظیم معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور،تهران،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1379 ش،صص 143-146.
(21)-همان،ج 2،ص 515.
(22)-همان،ج 2،ص 516.
(23)-همان،ص 518.
(24)-سند شماره:342.
(25)-سند شـماره:0-1/312-6/10/48.
(26)-گـزارش محرمانه امیر قاسمی-2/12/1351.
(27)-سند شماره:1893-25/7/53.
(28)-سند شماره:3199-10/8/53.
(29)-سند پیشین.
(30)-سند شماره:64-15/8/53.
(31)-سند شماره:18791-20/8/53.
(32)-سند شماره:951/347-16/8/53.
(33)-سند شماره:1233-16/10/1353.
(34)-سند شماره:1183/347-5/11/53.
(35)-سند شماره:671-1/3/39.
(36)-سند شماره:1/06/404/9 پ-8/1/51.
(37)-سند شماره:365/325-12/1/51.
(38)-سند شماره:نامه 27/2/1352.
(39)-سند شـماره:1092/3-1/12/35[25].
(40)-سـند شماره:1273/347-11/7/52.
(41)-سند شماره:53553/20 هـ 4-18/10/48.
(42)-سند شماره:1923/83-31/6/50.
(43)-سند پیشین.
(44)-سند شماره:1923/83/2448/ش-25/11/50.
(45)-سند پیشین.
(46)-سند شماره:347-324-23/10/51.
(47)-سند شماره:11/41232-8/3/1351.
(48)-سند شماره:3381/25 هـ-4/3/51.
(49)-سند پیشین.
(50)-سند شماره:1006/ش-23/9/51.
(51)-سند پیشین.
(52)-سند پیشین.
(53)-سند شـماره:7580-30/2/53.
(54)-سـند شماره:بخش 325-14/1/51.
(55)-سند شماره:13104/12 هـ-18/9/53.
(56)-سند شماره:347-324-33/10/41.
(57)-سند شماره:3898/هـ-11/3/1351.
(58)-سند شماره:7406/10 هـ-16/4/1353.
(59)-سند شماره:4083-18/12/1353.
(60)-سند شماره:977/20 هـ-7/5/54.
(61)-سند شماره:8608/هـ-30/12/50.
(62)-سند شماره:423/325-26/51.
(63)-سند شماره:423/325-26/1/51.
(64)-سند شماره:میمه پرونـده 473512-12/9/52.
(65)-سـند شـماره:12710/7/22619/1-28/4/48.
(66)-سند شماره:02076/403-19/1/54.
(67)-سند شماره:302/18/48.
(68)-سـند شـماره:15925/20 هــ 11-23/8/57.
(69)-سند شماره:26059/20 هـ-30/8/57.
(70)-سند شماره:9033-8/9/1357.
(71)-سند شماره:85549/20 هـ 34-3/10/57.
(72)-سند شماره:3222/هـ/ش-25/9/57.
(73)-سند شماره:8 ج 116-11577/381-2/10/57.
فصلنامه مطالعات تاریخی ، شماره 8 ، تابستان 1384 صفحه های 235 تا 270
نظرات