آشنایی با مطبوعات اصفهان در عصر مشروطه

اشاره

 

          نام مطبوعات و جریان شکل‌گیری آن در مشروطیت اصفهان با نامحاج آقا نورالله عجین بوده است. حاج آقا نورالله بخوبی به نقش مهم مطبوعات جهت تنویر افکار و بیداری توده مردم آگاه بود. و لذا مشوق اصلی رجال، نویسندگان و آزادیخواهان متعهد بود و از هرگونه مساعدت مالی، معنوی، فکری و سیاسی کوتاهی نمی‌کرد. و به‌طور طبیعی مطبوعات اصفهان بین سالهای 1324 الی 1326 که حاج آقا نورالله رهبر سیاسی ـ فکری مشروطه در اصفهان بود، انعکاسی از افکار و اعمال اوست که چون آیینه‌ای، عملکرد و اهداف این مشروطه را منعکس می‌کرده است. آنچه در بررسی مطبوعات آن دوره به صورت عام می‌بینیم، آن است که نوخواهی مشروطه‌خواهان اصفهانی و نوسازی کشور از نظر آنان نه برپایه تقلید از مغرب زمین و همراه با دلبستگی به فرهنگ غرب بوده، بلکه آنان به بیان علل ضعف و انحطاط سیاسی‌ ـ اجتماعی جامعه اسلامی همراه با پاسداری از عقاید و سنن مردمی، ملی و اسلامی می‌پرداختند. و اسلام به عنوان دینی زنده و پرتکاپو و آموزنده کوشش و کار به همراهی همبستگی دین با سیاست معنا می‌داده است. اصلاحات در نظر آنان نه با افراطهای تقلیدی غربی آلوده می‌شده بلکه اول قدم در راه اصلاح، مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان دو مانع بزرگ ترقی دانسته شده و برانگیختن ابتکار و روح پیکار و خلاقیت رمز اصلاح و پیشرفت معرفی می‌شده است.

 

به طور کلی روند مطبوعات تا حدود زیادی مانند روند مشروطیت اصفهان روندی خاص و با ویژگیهایی منحصر به فرد همراه بوده است. در اغلب مطبوعات زمان ریاست مرحوم حاج آقا نورالله، سبک مقالات و مطالب برداشتهایی شریعت خواهانه و درجهت اهداف شریعت از لفظ مشروطه بوده است. با دقت در محتوای مقالات جراید اصفهان در عصر مشروطه این مطالب به چشم می‌خورد: تحریم اقتصادی بیگانه، رواج اقتصاد ملی، بانک ملی، قشون ملی، فرهنگ اسلامی، پرهیز از دو قدرت روس و انگلیس، تأسیس و تشویق مراکز عام المنفعه، داشتن تعهد قلم و بیان و دوری از هتک آبرو و نام مسلمان و تشویق و تبلیغ اصول شریعت و فکر و آزادی و برتری این تفکرات نسبت به استبداد. مطبوعات اصفهان زیر نظر و تحت تأثیر حاج آقا نورالله در سالهای اولیه پیروزی مشروطه جریانی برعکس و خلاف اهداف و افکار مشروطه خواهان افراطی و مطبوعات غرب مآب مثل تمدن، ترقی، و... را تبلیغ و تشویق می‌نمودند. علما، ملیون، رجال خوشنام در این مطبوعات با تعهد خاص و بینش قوی مقالات جالب و آگاهی بخشی می‌نوشتند. و این در حالی است که در شماره‌های اولیه بعضی از این جراید صریحا به نقش حاج آقا نورالله در تأسیس جریده اشاره شده است. از مطبوعاتی که در افق سیاسی شهر اصفهان ظاهر شدند می‌توان از مجلات و جرایدی مثل انجمن مقدس ملی، اصفهان، الجناب، جهاد اکبر، نقش جهان، نام برد که به ویژگی برخی از آنها اشاره می‌شود.

 

1. روزنامه الجناب

صدر هاشمی در جلد اول کتاب تاریخ جراید و مطبوعات ایران می‌نویسد:

 

«الجناب یکی از روزنامه‌های قدیمی است که در اصفهان به مدیری حاج سیدعلی جناب تأسیس و هفته‌ای یک مرتبه در هشت صفحه به قطع 33 و 46 سانتی‌متر چاپ سنگی و خط نستعلیق منتشر شده است. شماره اول روزنامه الجناب در شهر شوال 1324 قمری (3 ماه بعد از فرمان مشروطه) انتشار یافته. و آبونه سالیانه آن در اصفهان 25 قران و خارج اصفهان مخارج پست اضافه می‌شود. الجناب در هر شماره در ضمن دو سطر که در زیر عنوان روزنامه چاپ شده، بدین قسم معرفی شده است: «روزنامه‌ای است ملی،کاشف از ناهت ملت نجیبه و باحث از اخبار و علوم و منافع راجعه به ملت و متشکر از عنایت ایصال اخبار و فصول و مواد علمیه مقتضیه با آزادی از ادراج کل یا تأدیه عوض در موقع مناسبت علاوه بر این (روزنامه آزاد هفتگی) در عنوان قید شده است.» ¹

 

2. روزنامه انجمن اصفهان

«روزنامه انجمن اصفهان که در سال دوم به نام (انجمن مقدس ملی اصفهان) و (انجمن مقدس ولایتی اصفهان) و در سال سوم و چهارم منحصرا به نام (انجمن اصفهان) موسوم گردیده، در شهر اصفهان به مدیری (آقا سراج‌الدین صدر جبل‌عاملی موسوی) و دبیری (نجم‌الواعظین موسوی) در سال 1324 قمری تأسیس. شماره اول آن در تاریخ یکشنبه 21 ذیقعده 1324 قمری مطابق 6 ژانویه 1906 میلادی در چهار صفحه با چاپ سنگی منتشر شده است. مقاله افتتاحی آن بدین قسم شروع می‌گردد: «از آن رو که این جریده به نام نامی و اسم گرامی انجمن شورای ملی اصفهان نامیده می‌شود، انشاءالله در ابتدا لازم آمد لفظ مجلس را در اصطلاح و عرف متمدنین ترجمه شود تا قرائت‌کنندگان درباره منبع خیر و معدن صلاح و ثروت و عزت و استقلال خود به قدر میسور معرفی حاصل نمایند.» مندرجات در درجه اول یعنی در صفحات اول هر شماره عبارت از مذاکرات انجمن ملی اصفهان است که مرتبا تمام مذاکرات به نام اشخاص ضبط شده و چون گاهی در هفته دو سه مرتبه انجمن تشکیل می‌شده‌اند لذا بعضی از شماره‌های روزنامه منحصرا مذاکرات انجمن چاپ شده است. در حقیقت روزنامه انجمن سخنگوی رسمی انجمن ولایتی اصفهان بوده و تأسیس روزنامه به منظور چاپ صورت مذاکرات انجمن بوده و پس از ختم مذاکرات انجمن مقالات دیگر و اخبار شهری چاپ شده است.» ²

 

3. روزنامه جهاد اکبر

«روزنامه جهاد اکبر در اصفهان به مدیری (میرزا علی آقا خراسانی) و از شماره 26 سال اول به مدیری نامبرده و نویسندگی (میرزا محمدعلی علم) تأسیس و در سال 1325 قمری منتشر شده است. روزنامه جهاد اکبر معمولاً در هشت صفحه به قطع روزنامه الجناب و با چاپ سنگی در دارالطباعه عباس خان و خط نستعلیق روی کاغذ مرغوب چاپ شده و شماره اول آن در ششم محرم 1325 قمری انتشار یافته است. این روزنامه هفتگی بوده. محل طبع و انتشار آن اصفهان معین گردیده.آبونه روزنامه بدین قرار بوده است: سالیانه اصفهان 25 قران، شش ماهه 15 قران سایر ولایات داخله به اضافه قیمت پست اعلانات نافعه به حال دولت و ملّت مجانا درج می‌شود.

 

در هر شماره در زیر عنوان در ضمن دو سطر روزنامه بدین قسم معرفی شده:

«جریده‌ای است مطلق و آزاد، محرک سلسله حمیت و اتحاد، مهذّب اخلاق و محذر از نفاق در مواقع لازمه بیان نافعه علمیه و مقالات ادبیه و سیاسیه نیز مندرج خواهد شد.» مندرجات روزنامه جهاد اکبر مانند سایر جراید آغاز مشروطیت پس از درج مقاله اساسی عبارت است از: اخبار شهری و حوادث و اتفاقات اطراف شهر و وقایع کلی مملکت و مقالات مشتمل برتظلم خواهی از حکام مستبد و طرفداران استبداد.» ³

 

4. روزنامه اصفهان

در جلد اول کتاب تاریخ جراید و مجلات ایران نوشته صدر هاشمی درباره این روزنامه آمده است:

«این روزنامه در شهر اصفهان تأسیس و شماره اول آن با چاپ سنگی و خط نستعلیق بسیار خوب در تاریخ دوشنبه سلخ شهر رجب 1325 قمری مصادف و مطابق 9 سپتامبر 1907 میلادی منتشر شده است. هفته‌ای سه نمره طبع و روزهای شنبه و دوشنبه و چهارشنبه توزیع می‌شده. کتاب روزنامه میرزافتح الله فرزند افسر که هر دو از خطاطان معروف اصفهان و در هر شماره نام خود را در آخر صفحه چهار درج نموده است.

 

اسم روزنامه (اصفهان) به خط نستعلیق درشت و در زیر آن سال تأسیس 1325 و در بالای آن (هوالمستعان) درج است قیمت اشتراک و آبونه در اصفهان سالیانه سه تومان، ششماهه هفده قران، سایر ممالک ایران به ترتیب، سه تومان و ششهزار و دو تومان، هندوستان و افغانستان دوازده روپیه و هفت روپیه، در تمام اروپا و عثمانی و مصر بیست و پنج فرانک، روسیه و ترکستان ده منات، شش منات، اعلانات هر کلمه صد دینار، قیمت هر نسخه سه شاهی.

 

مرام و مسلک و نوع مطالب روزنامه در ضمن دو سطر در زیر عنوان بدین قسم معرفی شده: «این جریده آزاد است و از هر مقوله تحت عناوین و مقالات مخصوصه بحث لوایح مفیده و مراسلات بامضای معروف یا تعرفی را به امتنان پذیرفته و درج می‌کنند و به هر صورت مسترد نمی‌شود.»

 

و منظور از کلمه آزاد که در اینجا (این جریده آزاد است) ذکر شده و هم چنین در بعضی از جراید قبل از مشروطیت و زمانهای نزدیک پس از مشروطیت دیده می‌شود، در مقابل جراید روزنامه‌های دولتی است که برای درج هرگونه مطلب و مقاله آزاد نبوده‌اند. راجع به علت معرفی و وجه تسمیه روزنامه به نام اصفهان شرحی در مقاله افتتاحی به قلم مدیر روزنامه نوشته شده که برای مزید اطلاع خوانندگان چون نسخ روزنامه خیلی کمیاب و دسترسی بدان مشکل است، عین مقاله را در اینجا نقل می‌کنیم :

 

وجه تسمیه : «... این جریده ناقابل خودمان را که بعون‌الله در اصفهان نشر می‌نماییم به (اصفهان) که خاص و عام همه نام نامی این شهر گرامی را می‌دانند و روان دارند موسوم سازیم.اما بی‌اینکه این نیت خود را عیان کنیم، در مقام تیمّن و تفأل از حضرت مستطاب ملاذالانام و مروج الاحکام آقای (ثقهًْ‌الاسلام حاج آقا نورالله) مدظله اسم این روزنامه را استفتاء و استعلان کردیم. فورا به زبان الهام بیان فرمود: «اصفهان» و شکی نیست که این را جز به الهامات غیبی و تأییدات لاریبی حمل به چیزی نتوان نمود. امیدواریم به فال نیک و باعث رغبت دور و نزدیک بوده در خدمت معارف پرور غیور و هموطنان عزیز عموما اهالی با غیرت و ایمان اصفهان و آقایانی که مراودت و مناسباتی با این ساحت پیدا کرده، توطن در این سامان نموده‌اند خصوصا وسیله ترغیب و تشویق باشد. و (حبّ‌الوطن من‌الایمان). این نخستین سرمقاله شماره اول روزنامه اصفهان و مندرجات روزنامه بود. پس از سرمقاله قسمتی از اخبار داخله و اخبار و تلگرافات خارجه می‌باشد. منتهی در نوشتن اخبار بیشتر تفسیر آنها مورد توجه بوده تا نقل اخبار.» ⁴

 

5. روزنامه بلدیه اصفهان

جلد دوم کتاب تاریخ جراید و مجلات ایران در مورد این جریده می نویسد:

 

«روزنامه بلدیه اصفهان به مدیری و نگارندگی (میرزا عباسخان چهارمحال) و دفتردار کل (میرزا احمدخان چهارمحالی) در شهر اصفهان تأسیس و شماره اول سال اول آن در چهار صفحه وزیری با چاپ سنگی در مطبعه (فرهنگ) طبع و در تاریخ پنجشنبه چهارم ذی‌الحجهًْ‌الحرام 1325 قمری منتشر شده است درباره مسلک و مرام روزنامه در ضمن دو سطر در زیر عنوان آن چنین نوشته شده است: «این جریده که دیده حقیقت بینش باز و با انصاف و واقعیت دمساز است اندیشه‌اش قلع ریشه نفاق و پیشه‌اش قطع شجره شقاق به غیر از داد مقصودی و به جز اتحاد منظوری ندارد. و آزادانه نیک و بد را مخفی تنبه و آگاهی می‌نگارد. و دندان روی حرف نمی‌گذارد تو خواه از سخنم پندگیر و خواه ملال.»⁵

 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 

1 . محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مطبوعات ایران، جلد اول، ص 25 .

2 . همان ، ص 288 .

3 . همان ، جلد دوّم،ص 178 .

4 . همان، ج اول، ص 177 .