دلایل هشت‌گانه مداخله ایران در بحران ظفار

 

شوروی سعی داشت با رخنه در گروه‌های محلی مخالف غرب، موقعیت دنیای سرمایه‌داری را در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان به خطر اندازد، سیاستی که در راستای راهبرد جهانی دولت سوسیالیستی مسکو بود. در دیدار خروشچف ⁵⁰ و کندی ⁵¹ در ژوئن 1961 در وین، رهبر شوروی با اشاره به همین موضوع گفت:

              ما هرگز با نیروهای مسلح شما درگیر نخواهیم شد؛ بلکه برای برانداختن سرمایه‌داری، پیکارهای آزادیبخش را به هر شکلی که باشند، علیه شما هدایت و تقویت خواهیم کرد و این پیکار برای ما مرزی مشخص نخواهد داشت؛ بلکه از آسیای جنوب خاوری تا امریکای لاتین و از قاره آسیا تا اروپا و اقیانوسیه و  خاورمیانه وسعت‌پذیر خواهد شد. ⁵²

 

مقارن با جنگ ظفار، عمده فعالیت‌های نظامی دریایی شوروی در خلیج عدن یمن جنوبی و نزدیک به خطوط دریایی که نفتکش‌های بزرگ از آن عبور می‌کردند، متمرکز بود؛ امری که واشنگتن را به شدت نگران می‌ساخت. ریچارد نیکسون ـ رئیس‌جمهور امریکا ـ دراین ارتباط می‌نویسد: «اگر شوروی بتواند شیرهای نفتی را در خاورمیانه ببندد، به قدرتی دست خواهد یافت که غرب صنعتی را به زانو درخواهد آورد. اگر آنان در دستیابی به تسلطی مؤثر بر خلیج‌فارس کامیاب شوند، شیشه عمر اروپای غربی و ژاپن نیز به دست آنان خواهد افتاد». ⁵³

 

ایران نیز گسترش روند حضور شوروی در خلیج‌فارس را در لوای کمک به چریک‌های ظفار، دقیقآ زیر نظر داشت و با توجه به همسایگی و آشنایی با سیاست‌های آن کشور، این امر را جزئی از یک برنامه حساب شده بلندمدت می‌دانست ⁵⁴ و در حقیقت، جنگ عمان را هشدار قبل از وقت رسوخ مسکو در منطقه قلمداد می‌کرد. ⁵⁵

 

شاه، گرایش جنبش‌های منطقه به کمونیسم را در نهایت، موجب گسترش حضور و نفوذ شوروی در مرزهای جنوبی ایران و حیاتی‌ترین بخش آن می‌دانست و در نتیجه، به شدت با کمونیسم محلی مبارزه می‌کرد. جبهه ظفار نیز از این قاعده مستثنی نبود. شاه، جنبش ظفار را فعالیتی قلمداد می‌کرد که از خارج حمایت شده و به منطقه تحمیل شده بود و کمونیسم بین‌الملل را در پشت پرده آن می‌دانست. ⁵⁶ او در مصاحبه با هیکل ــ روزنامه‌نگار مصری در این ارتباط گفته بود: «انقلاب ظفار، یک انقلاب کمونیستی است و من مخالف کمونیست در منطقه هستم. تعداد نیروهای من برای سرکوبی این گروه کوچک، نشان‌دهنده اهمیت آن و عدم تحمل یک رژیم کمونیستی در منطقه است». ⁵⁷

 

بدین ترتیب، رژیم پهلوی، حرکات دولت شوروی را در منطقه و به ویژه عمان دقیقآ زیر نظر داشت. اردشیر زاهدی ــ سفیر ایران در واشنگتن طی نطقی گفت : «ما باید دائماً مراقب مرزهای خود با شوروی و مراقب رخنه عوامل کمونیست در کشورهای ضعیف‌تر خلیج‌فارس باشیم.» ⁵⁸

 

ایران، نبرد سازماندهی شده، منظم و گسترده‌ای را با کمونیسم که آن را استعمار سرخ می‌نامید، آغاز کرد؛ مسئله‌ای که جزء حیاتی‌ترین بخش‌های دفاعی و امنیتی قلمداد می‌شد. در بخشی از جزوه‌ای که برای تدریس ارتش ایران در سطوح عالی تهیه شده بود، آمده است:

              ایران در ضدیت با کمونیسم، کلیه اقدامات ضد شورشی و ضد چریکی و دیگر اقدامات امنیتی درون مرزی و برون مرزی را در شمار عملیات پدافند داخلی محسوب می‌گرداند. در نتیجه، ایران در انجام این پدافند داخلی از پشتیبانی و یاری چند کشور عمان، مغرب، پاکستان، اردن، عربستان و برخی از شیوخ خلیج بهره‌مند است و آنان نیز از یاری‌های ایران در مسیر عملیات توسعه و این‌گونه پدافند داخلی برخوردار هستند. ⁵⁹

 

5. نگرانی ایران از گسترش اندیشه‌های جنبش ظفار در منطقه خلیج ‌فارس

جبهه خلق ظفار در دومین کنگره خود در سال 1968 میلادی، ضمن تأکید بر توسعه میدان فعالیت سازمان به تمامی حوزه خلیج ‌فارس، مبارزه با حکمرانان محلی منطقه و همکاری نزدیک با گروه‌های ضد دولتی را در صدر برنامه‌های خود قرار داد. جبهه خلق ظفار، راهبرد خود را اینگونه بیان می‌کرد:

              هدف راهبردی جبهه بعد از سال 1968 عبارت است از توسعه مبارزات انقلابی ظفار که گسترش دامنه آن به عمان و قسمت‌های انتهایی خلیج، بحرین و قطر می‌رسد. انقلاب در جنوب عمان، راهگشایی برای کمک به جنبش‌های انقلابی در سراسر منطقه خلیج است که جبهه دمکراتیک، آنجا را به عنوان یک منطقه واحد تلقی می‌کند. انقلاب، بدون سرنگونی چنین رژیم‌هایی نمی‌تواند دوام و بقایی داشته باشد و در غیر این صورت، کلیه جنبش‌های منطقه خاموش می‌شوند. ⁶⁰

 

و در اطلاعیه سال 1970 میلادی آمده است: «آزادی ظفار، فقط اولین قدم برای آزادی کلیه خلیج‌فارس است. مبارزات ما قسمتی از جنبش همه جانبه علیه امپریالیسم و استثمار توسط سرمایه‌داری است. ما تا آزادی کلیه خلیج ‌فارس مبارزه خود را ادامه خواهیم داد».

 

چریک‌های ظفار، تمامی شیخ‌نشین‌های خلیج‌فارس را رژیم‌های عشایری دانسته و معتقد به سقوط آنها بودند و برقراری هرگونه روابط سیاسی با آنان را محکوم می‌کردند. ⁶¹ ایران بر اساس سیاست دومینو، ⁶² سقوط عمان را به منزله فروپاشی سایر کشورهای کوچک عرب منطقه می‌دانست که می‌توانست، درنهایت، جنوب ایران را نیز در معرض بحران‌های جدی خطرناک حاصل از دستاوردهای جبهه خلق قرار دهد. شاه در مصاحبه با روزنامه السیاسه کویت در روز یکشنبه 15/10/1353 با اشاره به همین موضوع گفت: « آنها (دولت عمان) از جانب کسانی تحت خطر هستند که برای نوع رژیم ما هم خطرناک محسوب می‌شود. اگر مسقط به دست کسانی سقوط کند که از سیاست‌های مخالف با رژیم‌های موجود در منطقه پیروی می‌کنند، همه کشورهای منطقه، حتی کویت در معرض خطر قرار دارند». ⁶³

 

در نهایت، ایران درصدد مقابله با جنبش ظفار برآمد که خطر رسوخ اندیشه‌های نوین و ایدئولوژی ضد حکومتی آن در میان گروه‌های مخالف انقلابی داخلی، بسیار بیش از امکان توسعه ارضی آن، رژیم پهلوی را تهدید می‌کرد.

 

6. مبازره با سیاست‌های دولت یمن جنوبی

جمهوری دمکراتیک یمن جنوبی از آغاز استقلال، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تقویت جنبش‌های ضد دولتی در منطقه خلیج‌فارس به فعالیت پرداخت. یمن جنوبی از مناطق کلیدی و راهبردی در خاورمیانه به شمار می‌رفت.

 

یمن جنوبی به‌تدریج به مرکزی برای تجمع عناصر متمایل به بلوک شرق در جهان و یگانه پایگاه مهم برای فعل و انفعالات نظامی و سیاسی شوروی در منطقه تبدیل شد. در مه 1970، هزاروپانصد نفر سرباز روسی به همراه یک گردان توپخانه در یمن جنوبی مستقر بود. خلبانان روسی نیز هدایت هواپیماهای پیشرفته میگ 23 ⁶⁴ این دولت را برعهده داشتند. ⁶⁵

 

علاوه بر عناصر نظامی شوروی، تا سال 1354 بیش از هزار نفر کوبایی در یمن جنوبی فعالیت می‌کردند که علاوه بر آموزش سیاسی و نظامی ارتش عدن در اردوگاه‌های ویژه، وظیفه پرواز و آموزش میگ‌های روسی 17 و 21 ⁶⁶ را نیز به انجام می‌رساندند. ⁶⁷

 

علاوه بر این، یمن جنوبی در تقویت جبهه ظفار نقش اول را داشت و این امر تا بدانجا پیش رفت که حیات و ممات این جنبش به میزان حمایت آن دولت بستگی تام داشت. ریچارد نیکسون در مورد خطرات وجود یمن جنوبی برای منافع جهان غرب می‌نویسد:

             یمن جنوبی، انعطاف‌ناپذیرترین آلت فعل شوروی در جهان عرب به شمار می‌رفت. این سرزمین بایر، میزبان مستشاران شوروی و کوبایی و متخصصان آلمان شرقی در ایجاد یک مملکت پلیسی بود. یمن جنوبی در واقع، کوبای شبه جزیره عربستان بود و به عمان که مالک یکی از گرانبهاترین قطعات ارضی در سراسر جهان است، یعنی نوک شبه جزیره رأس المسندام در ساحل جنوبی تنگه هرمز، نظر داشت. ⁶⁸

 

ایران با درک خطر عمیق یمن جنوبی برای گسترش سیاست امنیتی و نظامی تهران در خلیج‌فارس و دریای عمان و به‌علاوه در تشدید جنبش‌های منطقه درصدد برآمد که با سرکوب حرکت ظفار، ضمن ایجاد سدی در برابر این نفوذ، دولت یمن را در منطقه، منزوی و محصور سازد.

 

7. چالش شدید و تضاد عمیق منافع بین ایران و جبهه خلق ظفار

شاه و چریک‌های ظفار به طرز عجیب و کاملا مشهودی در تضاد سیاسی و نظامی و ایدئولوژیک با یکدیگر بودند. امری که می‌بایست در گذر زمان، تشدید شده باشد. این مسئله را می‌توان در چند بُعد و در ارتباط با هم مورد بررسی قرار داد:

 

1. سازمان چریکی ظفار، رژیم پهلوی ایران را ژاندارم منطقه می‌دانست که با مساعدت مستقیم حکومت واشنگتن و در نتیجه فرایندهای پس از بحران کره و ویتنام و پیدایش دکترین نیکسون شکل گرفته و توسعه قدرت پیدا کرده است. جبهه ظفار، تهران را حامی دولت‌های محافظه‌کار عرب، به‌ویژه عربستان می‌دانست که ضمن کمک به ارتجاع، سبب حضور بیشتر دولت‌های غربی به ریاست امریکا در منطقه می‌شد. همچنین، تهران روابط خود را با اسرائیل حفظ کرده بود؛ امری که با توجه به تسلط و نفوذ فراوان گروه‌های فلسطینی بر سازمان، چریک‌ها را هرچه بیشتر رودرروی ایران قرار می‌داد. ایران جزء اولین دولت‌هایی بود که حکومت سلطان قابوس را پس از کودتای 1970 به رسمیت شناخت و روابط سیاسی و اقتصادی و نظامی را با آن آغاز کرد. مجموع این عوامل در روند حرکت و توسعه جبهه خلق، اشکال و اختلال به وجود می‌آورد. در نتیجه، کینه و دشمنی مستقیم و بسیار شدیدی در بین آنان نسبت به رژیم پهلوی به وجود آمد، در گزارشی رسمی از وزارت امور خارجه رژیم پهلوی در این ارتباط آمده است: «دشمنی شورشیان ظفار با دولت ایران بسیار عمیق است و حتی در بعضی اوقات به نظر می‌رسد که شدیدتر از دشمنی آنان با عربستان سعودی است.» ⁶⁹

 

جبهه خلق این دشمنی را حتی در زمانی‌که ایران، مداخله خود را در ظفار آغاز نکرده بود، در خود داشت

و به تدریج نیز افزایش یافت که اوج آن پس از اعزام نیروهای ایران به عمان در سال 1352 بود.

جبهه خلق در اطلاعیه خود در سال 1970 میلادی، ضمن تأکید بر خروج کامل نیروهای انگلیسی، خواستار لغو کلیه تعهدات شیوخ منطقه به ایران شد.

 

به ابتکار جبهه خلق در دسامبر 1972 به مناسبت نخستین سالروز بازگشت جزایر سه‌گانه به ایران و در نکوهش استقرار روابط اعراب با آن در رأس‌الخیمه امارات متحده عربی تظاهرات همگانی برپا شد که در آن به سیاست‌های رژیم پهلوی، اعتراضات سختی صورت گرفت. ⁷⁰

 

2. در برابر این‌گونه اقدامات جبهه خلق، شاه نیز نفرت و خصومت عمیقی نسبت به چریک‌های ظفار داشت که گاه به نظر می‌رسید از چارچوب منازعات سیاسی خارج شده و جنبه شخصی پیدا کرده است. این مشخصه را نیز می‌توان در چند بعد بررسی کرد:

 

الف ـ استفاده مکرر جبهه خلق از عناوین جعلی خلیج، خلیج عربی و خلیج اشغال شده که شاه نسبت به آن به شدت حساسیت و واکنش نشان می‌داد. بسیاری از کدورت‌های ایران در آن زمان با دولت‌های عرب خلیج‌فارس نیز از این امر نشأت می‌گرفت.

 

ب ـ تبلیغات گسترده و برپایی گردهمایی‌های مکرر در حمله به سیاست‌های رژیم پهلوی حتی از روزهای آغازین شکل‌گیری جبهه خلق که در میان گروه‌های مرکز گریز متنوع منطقه بی‌سابقه بود.

 

ج ـ همکاری متقابل گروه‌های داخلی مخالف رژیم پهلوی و چریک‌های ظفار این امر یکی از مهم‌ترین علل دشمنی ایران با چریک‌های عمان بود که مستقیمآ و خارج از بازی‌های تبلیغاتی سیاسی، تهران را در معرض خطرات جدی قرار می‌داد؛ موضوعی که شاه نسبت به آن به شدت حساسیت ابراز می‌کرد.

 

شاه در جریان مسافرت به اروپا در تیرماه 1353 گفته بود:

              منافع حیاتی ما از جانب خرابکارانی که به کار خود، نام جنگ آزادیبخش داده‌اند، تهدید می‌شود. اینها می‌خواهند خرابکاری را در تمام منطقه توسعه دهند.

              از شما می‌پرسم، چه کسی می‌خواهد چه کسی را آزاد کند و ار چه افراد کاملا بیسواد و آدمکش حرفه‌ای سعی می‌کنند ملتی را آزاد کنند؛ برای چه، چه چیزی به او بدهند؟ برای اینکه خرابکاری را در تمام منطقه گسترش دهند. ⁷¹

              در آنجا وحشی‌های بدبخت ظفاری وجود داشت که نام ارتش آزادیبخش به خود داده بودند.

 

8. کسب تجارب نظامی

ارتش ایران در مدت زمانی کوتاه به سرعت از یک نیروی کوچک با توانمندی تجهیزاتی اندک به یکی از پیشرفته‌ترین ماشین‌های نظامی جهان تبدیل شد. این ارتش با وجود برخورداری از مدرن‌ترین تسلیحات نظامی، به جز یک رشته درگیری‌های محدود مرزی در غرب با دولت عراق، تجربه نبرد در یک جنگ وسیع واقعی را نداشت. ⁷² نبرد ظفار، میدان مناسبی برای کسب تجارب نظامی، اجرای عملی آموزش‌های نظری و اطلاع از قابلیت و توانایی تجهیزات پیشرفته ارتش ایران بود که به قول آنتونی پارسونز، طبقه‌ای ممتاز و نازپرورده به حساب می‌آمد. ⁷³ به نوشته کیهان، این اولین نبرد خارجی ارتش مدرن ایران بود که ترکیبی از نیروهای مختلف در آن شرکت داشتند. ⁷⁴ به منظور کسب بیشتر بهره‌مندی از این موقعیت نظامی پیش آمده، سران نظامی رژیم پهلوی، علاوه بر تعویض پی‌درپی نیروها پس از سه الی چهارماه مأموریت، از یگان‌های مختلف ارتش مستقردر اقصی نقاط کشور نیز استفاده می‌کردند. ⁷⁵ ارتش ایران با شرکت در نبرد ظفار توانست، از برخی جنگ‌افزارهای پیشرفته خود، تجربه جنگی به‌دست آورد که به عنوان نمونه می‌توان از موشک‌های انگلیسی تازه خریداری شده راپیر یاد کرد. ⁷⁶

 

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 

1. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 7. پرونده2. بخش 5 . از بهمن زند سفیر ایران در عمان به عباسعلی خلعتبری وزیر امور خارجه. به شماره و تاریخ 264 / س 14/9/1354. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

2. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 21. پرونده3. بخش 7. مقاله «وجود قوای ایران» از روزنامه عمان، ش   .90 مورخ 3/8/1974. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

3. «دفاع سفیر عمان از حضور نیروهای ایران». اطلاعات. 2/4/1353. ص 2 .

4. «شاهنشاه آریامهر: شرکت و همکاری در جامعه ما تضمین شده است». اطلاعات. 1/4/1353. ص 13 .

5. صورت مذاکرات شاهنشاه آریامهر با ابراهیم محمدالحمدی رئیس شورای فرماندهی و فرمانده کل قوای جمهوری عربی یمن. تاریخ 6/6/1354. ش ب، 197 ـ ح. اداره اول سیاسی. آرشیو اسناد ریاست جمهوری.

6. اداره نهم سیاسی. صورت مذاکرات شاهنشاه آریامهر با حضرت شیخ حمد بن محمد آل شرقی حکمران فجیره در کاخ نیاوران. تاریخ 14/8/1354. ش ب، 197 ـ ح اداره اول سیاسی. آرشیو اسناد ریاست جمهوری.

7. Headly Danoun

8. Mori Garet

9. «عمان پیشنهاد پیمان دفاعی ایران را پذیرفت». اطلاعات. 8/1/1352. صص 12 و 4 .

10. «مصاحبه شاهنشاه با روزنامه الحوادث لبنان». اطلاعات. 4/9/1352. ص 10 .

11. «مصاحبه مهم شاهنشاه با دیلی تگلراف». اطلاعات. 20/11/1352. ص 1 .

12. Edward Behr

13. NewsWeek International

14. «شاهنشاه آریامهر: ما نباید خود را دست کم بگیریم». اطلاعات. 24/7/1353. ص 4 .

15. مشعل‌های خلیج‌ فارس. ص 145 .

16. ر.ک: به فصل ششم، بخش دوم.

17. Lepoint

18. روابط ایران و غرب. ص 12 .

19. Donald. N. Wilber. Iran Past and Persent. Princeton university press, 1976. P. 333.

20. پیروز مجتهدزاده. «افق‌های تازه در خلیج‌فارس و اقیانوس هند». مسائل جهان. سال 4. شماره 8. آذرماه .1355ص 36 .

21. محمدرضا پهلوی. پاسخ به تاریخ. ترجمه حسین ابوترابیان. تهران، ناشر مترجم کتاب، بی‌تا. ص 266 .

22. مندرجات نشریات اسرائیل درباره ایران. شماره پرونده در ساواک 2/12137. 27/12/1352. آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

23. انقلاب ظفار و تحولات خلیج. صص 56-55 .

24. محمود جعفریان. «خلیج ‌فارس، خلیج ‌فارس است؛ چرا دنبال سند برویم». رستاخیز. 23/11/1354. ص 17 .

25. جهانگیر آموزگار. نفت خلیج‌فارس و اقتصاد جهانی. خلیج‌فارس و اقیانوس هند در سیاست بین‌المللی. ویرایش عباس امیری. تهران، مؤسسه پژوهش‌های سیاسی و اقتصادی بین‌الملل، 1354. ص 543 .

26.Linkage Policy

27. هوشنگ امیراحمدی. «سیاست خارجی منطقه‌ای ایران». ترجمه علیرضا طیب. اطلاعات سیاسی و اقتصادی.سال 7. ش 11 و 2. مرداد و شهریور 1372. ص 543 .

28. «حجم واردات و صادرات بنادر». بانک مرکزی ایران. ش 115 تا 117. فروردین و اردیبهشت و خرداد. 1350، صص 95-94 و 92 .

29.Oil Shook

30. Paul Marantz and Steinberg. Super Power Involvement in the Middle East Dynamics ofForeign Policy. Wes View Press. Boulder and London. 1985. P. 184.

31. همان. ص 118 .

32. تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی. ص 274 .

33. «ظفار؛ سرزمینی که نیروهای ایران در آن نبرد می‌کنند». کیهان. 20/11/1352. ص 3 .

34. «عمان، موشک‌ها را در تنگه‌ای حیاتی به خدمت می‌گیرد». آیندگان. 8/12/1353. ص 7 .

35. Frank Jailes

36. اطلاعات. «مصاحبه شاهنشاه آریامهر با سردبیر روزنامه ساندی تایمز». 22/12/1352. ص 7 .

37. «مصاحبه شاهنشاه با سردبیر روزنامه السیاسه کویت» اطلاعات. 5/9/1352. ص 5 .

38. «مصاحبه شاهنشاه آریامهر با روزنامه لوموند فرانسه» اطلاعات. 5/4/1353. ص 4 .

39. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 1. پرونده 3. متن کامل مصاحبه شاهنشاه آریامهر با خبرنگار خبرگزاری فرانسه. 15/4/1354. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

40. «اردشیر زاهدی: چرا فرانسه و انگلستان اسلحه می‌خرند». آیندگان. 5/7/1354. ص 4 .

41. «شاهنشاه: حالا نوبت ماست که به دیگران کمک کنیم». آیندگان. 2/11/1350. صص 1 و 11 .

42. کشور سلطنتی عمان. تهران، اداره نهم وزارت امور خارجه، 1352. ص 33 .

43. مشعل‌های خلیج ‌فارس. صص 141-142 .

44. «شاهنشاه آریامهر: تنها منظور چپ‌های افراطی خرابکاری است، نه سازندگی». رستاخیز. 15/4/1354، ص 2 .

45. بیژن اسدی. علائق و استراتژی ابرقدرت‌ها در خلیج ‌فارس. تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1371. صص 26-27 .

46. Eliot Richardson

47. جان گرلینگ. امریکا و جهان سوم. انقلاب و دخالت. ترجمه محمود ریاضی. تهران، چاپخش، بی‌تا. ص 444 .

48. نفت و سیاست ایالات متحده امریکا در خاورمیانه. ص 89 .

49. جنگ واقعی، صلح واقعی. صص 155-158 .

50.Koroshechev

51.  Kennedy

52. «عملیات چریکی. دانشکده پیاده»، آموزش عملیات. شماره آموزشی 1996. سال تحصیلی 54-1353. ص 5. نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی.

53. جنگ واقعی، صلح واقعی. صص 158 و 132 .

54. محمد فردسعیدی، شهرام چوبین. تحولات سیاسی در خاورمیانه و سیاست خارجی ایران. تهران، مؤسسه پژوهش‌های سیاسی و اقتصادی، 1354. ص 6 .

55. مندرجات نشریات اسرائیل درباره ایران. آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

56. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 14. پرونده 205. از وزارت امور خارجه به سفارت ایران در مسقط. 14/9/1354. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

57. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران. بولتن 167. 11/6/1354. میکروفیش محرمانه.

58. ه . موحد. دو سال آخر، رفرم تا انقلاب. تهران، امیرکبیر، 1363. ص 38 .

59. نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی. همان منبع. صص 12-13 .

60. عربستان بی‌سلاطین. ص 312 .

61. خلاصه گزارش اداره اول سیاسی. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

62. Deminu Policy

63. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 1. پرونده 2. متن کامل مصاحبه شاهنشاه آریامهر با روزنامه السیاسه کویت. 15/10/1353. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

64. Mig 23

65. شروود کوردییر. نیروهای واکنش سریع امریکا. گروه مترجمان زیر نظر همایون الهی. تهران، قومس. ص 56 .

66. Mig17 and Mig21

67. مسقط و عمان. 55-1350. جعبه 21. پرونده 2. بخش 9. از عباسعلی خلعتبری وزیر خارجه به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر، نصرت‌الله معینیان رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی، ارتشبد غلامرضا ازهاری رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران، ارتشبد نعمت‌الله نصیری معاون نخست‌وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور. به شماره و تاریخ، 5942 - 26/12/1354. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

68. جنگ واقعی. صلح واقعی. همان منبع. ص 154 .

69. خلاصه گزارش اداره اول سیاسی. آرشیو اسناد وزارت امور خارجه.

70. مشعل‌های خلیج فارس. ص 149 .

71. «شاهنشاه آریامهر در مصاحبه با نمایندگان وسایل ارتباط جمعی». 8/4/1353. ص 8 . اطلاعات.

72. مصاحبه نگارنده با شاهدان عینی.

73. ویلیام سولیوان، آنتونی پارسونز. خاطرات دو سفیر، اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان امریکا و انگلیس در ایران.ترجمه محمود طلوعی. تهران. علم. 1375. ص 290 .

74. «انعکاس پیروزی ایران در ظفار». کیهان. 22/11/1352. ص 15 .

75. مصاحبه نگارنده با شاهدان عینی.

76. سند 1/844 -509-145د. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.