قدیمی‌ترین روزنامه مصور زنان در کتابخانه ملی

نسخه اصلی «شکوفه»، روزنامه مصور زنان که بیش از یکصد سال پیش منتشر می شد، در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نگهداری می شود.

اصطلاح «پیایند» درباره نشریاتی بکار می رود که سلسله وار و در فاصله زمانی معین منتشر می شوند و معمولا به طور نامحدود ادامه می یابند. مجله، روزنامه، سالنامه و خلاصه مذاکرات جزو پیایندها هستند، گروه پیایندهای کتابخانه ملی ایران از مهمترین و غنی ترین مراکز نگهداری این منابع است که همزمان با تاسیس کتابخانه ملی در سال 1316 هجری شمسی پایه گذاری شده است.

در این گروه نشریات غنی مربوط به دوران قاجار، پهلوی اول و دوم از سال 1288 هجری شمسی تاکنون موجود است. این نشریات به سه زبان فارسی، عربی و لاتین و بالغ بر 24 هزار عنوان، 240 هزار مجلد و پنج میلیون نسخه است.

«شکوفه» قدیمی ترین روزنامه مصور زنان

رئیس گروه پیایندهای کتابخانه ملی در این باره به خبرنگار فرهنگی ایرنا می گوید: یکی از نشریات قدیمی و مصور زنان در تاریخ ایران که در این مکان نگهداری می شود، روزنامه شکوفه است که سردبیر آن «مریم عمید سمنانی» ملقب به «مزین السلطنه» بود.

کبری فخاری زواره با بیان اینکه نخستین شماره این روزنامه در سال 1913میلادی (1292خورشیدی) چاپ شد، می افزاید: شکوفه که نسخه اصلی آن در آرشیو گروه پیایند های کتابخانه ملی موجود است، دومین نشریه ویژه زنان ایران پس از نشریه «دانش» است که با هدف بیداری توده زنان تاسیس شد، نام روزنامه به خط نسخ نوشته و بالای آن این شعر درج شده است.

باد آمد و بوی عنبر آورد / بادام و شکوفه بر سر آورد

به گفته فخاری زواره، در عنوان روزنامه آمده است: مزین السلطنه، مرحوم آقا میرزا سید رضی رییس الاطبا تاسیس شد و شماره چهار سال اول آن در چهار صفحه با چاپ سنگی طبع و در تاریخ 11 شهر ربیع الموعود 1331 قمری انتشار یافت.

وی با بیان اینکه صفحه چهارم این روزنامه به کاریکاتور عروس و داماد و مادر عروس اختصاص دارد، ادامه می دهد: شکوفه در دو سطر و در زیر عنوان چنین معرفی شده، «روزنامه ای است ادبی، حفظ الصحه اطفال، خانه داری، بچه داری، مسلک مستقیمش تربیت دوشیزگان و تصفیه اخلاقی زنان راجع به مدارس نسوان، فعلا ماهی دو نمره طبع می شود».

فخاری زواره با بیان اینکه قیمت اشتراک شکوفه در تهران هشت قرآن، اشتراک شش ماهه دو قران و تک نمره همه جا صد دینار بوده، اضافه می کند: اشتراک یکساله این روزنامه برای شهرستان ها در آن زمان هشت قرآن و اشتراک خارجه برای مدت یکسال نیز شش فرانک بود.

رئیس گروه پیایندهای کتابخانه ملی با بیان اینکه شکوفه هر 15 روز یک بار چاپ می شد اما با وقوع جنگ جهانی اول و عوارض ناشی از جنگ، انتشار آن نامنظم شد، ادامه می دهد: انتشار این روزنامه بطور کلی تا زمان مرگ مزین السلطنه (به مدت شش سال) در تهران ادامه یافت.

روزنامه ای با خط نسخ و نستعلیق

فخاری زواره با بیان اینکه اولین شماره شکوفه در سال 1330 به چاپ رسید و به مدت چهار سال (77 شماره) تقریبا هر دو هفته یک بار منتشر می شد، می گوید: این نشریه در چهار صفحه با خط نسخ نوشته می شد که از شماره پنجم، نگارش آن نستعلیق شد و از سال دوم به بعد هم با حروف سربی به چاپ رسید هرچند در صفحه آخر یک کاریکاتور داشت که مرتبط با موضوع هر شماره بود.

به گفته وی، کاریکاتورها از سال سوم به بعد چاپ نشد و انتشار نشریه با شروع جنگ جهانی اول نظم خود را از دست داد.

فخاری زواره می افزاید: دوره انتشار شکوفه را می توان به دو قسمت تقسیم کرد، قسمت اول که از شماره یکم تا دهم را شامل می شود و مقالات آن بیشتر درباره تساوی حقوق زن و مرد و توسعه امور فرهنگی در بین زنان، تحصیل علم و تعلیم دوشیزگان در مدارس دخترانه، مسائل خانواده، بهداشت فردی و اجتماعی، حمله به خرافه پرستی بود.

وی ادامه می دهد: شکوفه از شماره دهم تا پایان انتشار روزنامه ارگان انجمن خواتین شد یعنی مسئله استقلال ملی و مبارزه با نفوذ خارجیان را مورد بحث قرار داد بعبارتی از سال دوم به بعد «شکوفه» رنگ و بوی سیاسی - انتقادی به خود گرفت و بحث های کلی و جامع تری نظیر بررسی علل برخی مشکلات اقتصادی، اجتماعی و عقب ماندگی های جامعه ایران و انتقاد از عملکرد مسئولان و صاحب منصبان را در دستور کار قرار داد.

نشریه ای با کاریکاتورهای انتقادی

رئیس گروه پیایندهای کتابخانه ملی اضافه می کند: شکوفه اولین نشریه ایرانی بود که کاریکاتورهای انتقادی را در صفحه آخر چاپ می کرد، از ویژگی های این نشریه می توان به لحن طنزآمیز و انتقادی، پرداختن به مسائل زنان ایرانی، تحصیل و آموزش دختران و مسائل سیاسی اشاره کرد.

وی توضیح می دهد: گفته می شود، ناصرالدین شاه قاجار از سواد زنان دل خوشی نداشت و برخی همسران او که می توانستند بخوانند و بنویسند، سواد خود را از شاه پنهان می کردند از این رو مزین السلطنه در چنین فضایی پیش قدم تاسیس یک مدرسه دخترانه شد و بعدها نشریه ای را منتشر کرد که برای اولین بار در تاریخ ایران، مدیر مسئول آن زن بود.

به گفته فخاری زواره، هدف شکوفه آشناکردن زنان با آثار ادبی، خرافه زدایی، راهنمایی های خانه داری، بچه داری و کوشش در بهبود روحیه زنان بود، هرچند با گذشت زمان، طی سال های بعد لحن مجله تندتر و اعتراضاتش به وضعیت اجتماعی صریح تر شد و مثلا به انتقاد از سنت ازدواج دختران در سن پایین و حتی اعتراض به مداخلات ابرقدرت ها و تشویق استقلال ملی پرداخت.

توجه شکوفه به مسائل اقتصادی

رئیس گروه پیایندهای کتابخانه ملی می گوید: توجه به امور اقتصادی از دیگر مباحثی است که در روزنامه شکوفه مطرح می شد، مطلبی با عنوان «لایحه ای است که از انجمن همت خواتین و خانم های مدیرات مدارس نسوان درج شده است»، به تشکیل «انجمن همت خواتین» در جهت ترویج تولیدات داخلی و پیشرفت صنایع و هنرهای دستی دختران و شاگردان مدارس اشاره شده است.

وی می افزاید: شکوفه، اخبار و مقالاتی را هم درباره زنان جهان منعکس می کرد، مثلا «نمایش زنانه در لندن»، «مقایسه حالات زنان اروپایی با زنان ایرانی» که نشانگر آگاهی نویسندگان روزنامه از اوضاع و احوال بین المللی بود.

فخاری زواره اضافه می کند: از شماره 22 این روزنامه سلسله مباحثی در مورد «حجاب» به چشم می خورد که با دیدگاه های روزنامه هایی که سال های بعد درباره زنان منتشر شدند، بسیار تفاوت دارد، در قسمتی از مقاله ای با عنوان «فلسفه حجاب» آمده است:

همه کس می داند که رفع حجاب، باعث اختلاط زن و مرد با یکدیگر می شود و مفاسد مترتبه بر این اختلاط را هیچ عاقلی نمی تواند انکار نماید، چه می بینیم در اروپا که حجاب مرفوع و اختلاط زن و مرد موجود است، هیچ عائله و خانواده نیست که دچار مشکلات فوق العاده و مخدورات مالایطاق این مسئله نشده باشد، وقتی که در فلسفه همین یک حکم محکم حجاب که در حق ما طایفه نسوان صادر شده است، تفکر نماییم، می فهمیم که پیغمبر اکرم(ص) به واسطه این حکم تا چه اندازه جلوگیری از فساد اخلاقی و اعمال ماها فرموده و تا چه پایه، اسباب رستگاری و فلاح ما را تهیه کرده است.

وی ادامه می دهد: یکی از مهمترین اقدامات مزین السلطنه به عنوان مدیر مسئول شکوفه، معرفی نامزدهای مورد قبول زنان در انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی بود که عواقبی را در پی داشت، البته انتشار این نشریه واکنش های متفاوتی را در میان فعالان زن آن دوران موجب شد.

به گفته فخاری زواره، گروهی از مدیران مدارس دخترانه و وزارت معارف از انتشار شکوفه استقبال کردند و به حمایت از آن برخاستند اما در این میان عده ای از فعالان زن و مدیران مدارس آن را نشریه ای در خدمت تامین معاش مزین السلطنه دانستند.

وی توضیح می دهد: مزین السلطنه در پاسخ به این انتقادها نوشت، «خوب بود خانم های عالمه، مطالعه می فرمودند و به شاگردان مدارس خودشان تشویق می فرمودند بخوانند تا مثل ماها تربیت نشوند».

زندگینامه نخستین روزنامه نگار زن ایرانی

مریم عمید سمنانی ملقب به مزین السلطنه از زنان روشنفکر و روزنامه نگار دوران قاجاریه بود.

وی دومین نشریه زنان ایران را با نام روزنامه شکوفه در سال 1292 خورشیدی منتشر کرد. وی یکی از اعضای اصلی «انجمن همت خواتین» متشکل از فعالان حقوق زنان بود که به ترویج استفاده از کالاهای داخلی و تشویق فراگیری هنرهای دستی توسط زنان می پرداخت.

عمید سمنانی همچنین از نخستین زنانی بود که دو شعبه مدرسه نوین «دخترانه دارالعلم و صنایع مزینیه» را بنیان نهاد، وی چند کتاب از زبان فرانسه را نیز به فارسی ترجمه کرد.

مریم عمید سمنانی تنها دختر میر سیدرضی سمنانی ملقب به «رییس الاطباء»، پزشک قشون ناصرالدین شاه و خواهر میرزا ابراهیم عمیدالسلطنه (اولین نماینده سمنان و شاهرود در مجلس شورای ملی) بود. او در سمنان زاده شد و تحصیلات اولیه را نزد پدرش فرا گرفت. پس از آن ضمن ادامه تحصیل، زبان فرانسه و عکاسی را نیز آموخت. در 16 سالگی به ازدواجی ناخواسته با حسینفلی میرزا عمادالسلطنه سالور از شاهزادگان قاجار تن داد، که پس از یک سال از او جدا شد. هفت سال پس از آن با یکی از روشنفکران آن زمان به نام قوام الحکماء ازدواج کرد. پس از چند سال قوام الحکماء از دنیا رفت و مزین السلطنه به تنهایی سرپرستی دو فرزندی را که از دو ازدواج خود داشت به عهده گرفت.

او گرچه زن روشنفکری بود که فعالیت های اجتماعی اش، او را به چهره ای مبارز در دوره مشروطه تبدیل می کرد، با این حال زنی بود که زندگی شخصی را با تمام مختصات عرفی زنانه حفظ می کرد، تمام کارهای خانه اش را خود به تنهایی انجام می داد و در راه توسعه و ادامه انتشار روزنامه که در آن زمان ناشر افکار مترقی زنان به حساب می آمد، از هیچ کوششی دریغ نکرد.

حتی به گفته یکی از نزدیکانش، یک بار تمام استکان های نقره خود را فروخت تا بتواند مخارج چاپ نشریه شکوفه را بپردازد و در اثر عشق و علاقه مفرط در این راه همه اموال و دارایی خود را صرف کارهای اجتماعی و فرهنگی کرد.

مزین السلطنه در شهریور 1298 خورشیدی در سفری که به زادگاه خود، سمنان داشت بر اثر سکته قلبی درگذشت.