اسنادی از انجمن‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی ـ اجتماعی دوره رضاشاه

در دوره پهلوی اول برای هویت سازی در جامعه، با اتکا به دو شاخصه ناسیونالیسم باستانگرا و تجدد غربی انجمن‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی ـ اجتماعی متعددی تأسیس شد. این انجمن‌ها در دو حیطه داخلی و خارجی فعال بودند. آنها بیشتر در تقابل با کانون‌های سنتی بوده و به نوعی آموزه‌های مدرن را ترویج می‌کردند. کتاب حاضر روایتی مستند از اهداف و فعالیت‌های برخی از این انجمن‌ها و مؤسسه‌ها دارد.

انجمن‌های مذکور به نهادینه ساختن ایدئولوژی سلطنت پهلوی اول یاری رساندند. این ایدئولوژی که از دو شاخصه ناسیونالیسم باستان‌گرا و تجدد غربی برساخته شده بود در مرام،‌ اهداف و فعالیت‌های این انجمن‌ها و مؤسسه‌ها نمودی چشمگیر داشت. این انجمن‌ها در دو حیطه داخلی و خارجی فعالیت می‌کردند و چه بسا تعدادی از آنها در خارج از کشور شکل گرفته بودند. در شاخه ناسیونالیسم، انجمن‌های خارج از کشور برای زنده نگه داشتن نام و یاد ایران و ایجاد همبستگی میان ایرانیان مهاجر تشکیل شده بود.

اما این انجمن‌ها در داخل کشور بیشتر در تقابل با کانون‌های سنتی بوده و به نوعی آموزه‌های مدرن را ترویج می‌کردند. شاخصه این انجمن‌ها توجه افراطی به ناسیونالیسم ایرانی و زبان فارسی بود. به گونه‌ای که حتی اجرای نمایشنامه به لهجه آذری را برنمی‌تافتند.

در این میان واژه‌هایی مانند ملت به معنای ایرانیت رواج یافت و کم کم دولت نیز به سمت تمرکز گرایی فرهنگی رفت. مؤسساتی دینی دولتی مانند مؤسسه وعظ و خطابه در راستای همین سیاست بود. سازمان پرورش افکار نیز چنین بود. این سازمان وظیفه عمومی کردن ایدئولوژی سلطنت پهلوی اول را برعهده داشت.