برج آزادی

میدان آزادی که وسعتی در حدود ۱۵ هزار مترمربع دارد همان میدانی است که پذیرای تجمعات مردمی سال 1357 به مناسبت استقبال از امام خمینی به هنگام بازگشت از پاریس به تهران بود و همان منجر به سرنگونی حکومت پیشین انجامید. در وسط این میدان برج شهیاد بنا شده بود که در ۲۴ دیماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره برداری رسید.

محمدرضا پهلوی در اواخر دهه سی ، هنگام سخن گفتن از پیشرفت‌‌های ایران به دروازۀ «تمدن بزرگ» اشاره می‌کرد. از همین رو، بنا کردن چنین «دروازه‌ای» در دستور کار و  برنامه‌های شورای جشن‌های 2500 ساله گنجانده شد. طراحی و ساختن برج، در سال 1343 به شرکت معماری بنیان به مدیرعامل‌ی امیرنصرت منقّح واگذار شد.

طرح نخستین یک دروازۀ نمادین -تاق نصرت- که کار مشترک گروه منقّح، شریعت‌زاده، میرحیدر و محمد تهرانی بود، با هزینۀ تقریبی 6 میلیون تومان، چند ماه بعد تهیه و به دفتر بوشهری که متکفل امور جشن های 2500 ساله بود، ارائه شد. گرچه این طرح دارای ویژگی های مطلوب چنین بنائی- منحصر به فرد، تأثیرگذار، به یادماندنی و در نهایت نمادین بود ولی مورد استقبال واقع نشد  و قرار شد برای انتخاب طرح مطلوب یک «مسابقۀ سراسری» برگزار شود.

در سال ۱۳۴۵خورشیدی بین معماران ایرانی مسابقه ای برگزار شد و در نهایت طرح حسین امانت‌، از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد و از او خواسته شد به مناسبت یادبود جشنهای ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران، میدانی در پایتخت طراحی کند که «نماد ایران مدرن» و «نشان دروازه تمدن بزرگ» در قرن بیستم باشد. عملیات بنای برج در یازدهم آبان ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز و در شهریور 1350 خاتمه یافت و در ۲۴ دیماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره برداری رسید.

حسین امانت  از شاگردان مورد علاقه هوشنگ سیحون بود که در سال 1340 ریاست دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را به عهده گرفت و با حمایت فرح پهلوی سعی داشت نظراتش را که الهام گرفته از معماری پسا مدرن بود،  بر معماری کشور اعمال نماید. سیحون که یکی از داوران مسابقه طراحی بود، نقش قابل توجهی در برنده شدن حسین امانت داشت.

در روز افتتاح برج، شاه به همراه همسرش از منشور کورش پرده برداری کرد. آنان سعی کردند با رونمایی از منشور کوروش در بنای برج ، پیوندی میان تاریخ باستان ایران و دنیای توسعه یافته و صنعتی که شاه ادعای آن را داشت برقرار نمایند.

مساحت زیر بنای این میدان، حدود ۷۸ هزار مترمربع است و بنای آن به صورت دروازه‌ای به ارتفاع حدود ۴۵ متر ساخته شده است که پنج متر آن داخل زمین فرو رفته است‌. طاق آن از زمین، ۲۳ متر فاصله دارد و دارای هشت بخش مجزا است‌. عرض پایه این بنا ۶۶ متر است. در محوطه میدان‌، ۶۵۰۰۰ مترمربع، به صورتی زیبا باغچه‌بندی و گل کاری شده است‌. در ساختمان آن ۲۵۰۰۰ قطعه سنگ به کار رفته و ۹۰۰ تن آهن مصرف شده‌است‌.

مجموعه فرهنگی آزادی، متشکل از چند بخش در طبقه تحتانی برج آزادی قرار دارد و شامل موزه‌، کتاب‌خانه‌، واحد سمعی و بصری‌، سالن نمایشگاه‌، سالن اجتماعات ،سالن برگزاری کنسرت و کنفرانس است‌. مجموعه فرهنگی با ۵۰۰۰ مترمربع در بر گیرنده برج اصلی نیز هست‌. در موزه این بنا  تکه سنگی از کره ماه وجود دارد که ریچارد نیکسون‌، رئیس جمهور امریکا در سفر به ایران، آنرا به این موزه اهدا کرد‌.

در این بنا، قوس اصلی وسط برج، نمادی از طاق کسری مربوط به دوره ساسانی و قوس بالایی که یک قوس شکسته‌است از دوران بعد از اسلام حرف می‌زند. رسمی سازیهایی که بین این دو قوس را پر می‌کند، ایرانی و از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌  شده است. هندسه بنا یک هندسه مربع مستطیل است که از روی چهار پایه خود می‌چرخد و ۱۶ ضلعی می‌شود و بالاخره به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. البته شما این گنبد را از بیرون نمی‌بینید، اما از داخل برج قابل مشاهده‌است.»

دو طبقه داخل برج، یکی بالای قوس طاق اصلی و دیگری زیر گنبد است که با آسانسور به آن می‌رسید. این طبقه که به عنوان نمایشگاه طراحی شده با گنبدی از بتن سفید پوشیده شده. این گنبد ، مقرنس ایرانی را به نوع تازه‌ای اجرا می‌کند و ارتفاع آن از بام آزادی بیرون می‌زند و از بام دیده می‌شود که با کاشیهای فیروزه‌ای معرق ایرانی پوشیده شده‌است. مصرف بتن سفید در این قسمت و در سالن پذیرایی آن، در آن زمان یک کار جدیدی در ایران بود.

این بنا سنگ‌هایی دارد که در قسمت پایین برج ۳٫۲ متر طول و ۱٫۶ متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشان می باشد.

نقش‌های داخلی برج، تلفیقی از سنت و مدرنیسم است به خصوص سقف طبقه دوم. در ورودی برج، هریک از لنگه‌های سنگی درها، حدود ۵/۳تن وزن دارد. جنس این سنگ‌ها از گرانیت است. برج دو آسانسور دارد که از دیواره‌های برج بالا می‌روند. آسانسور اول دو طبقه را طی می‌کند و به سقف سیمانی می‌رسد سپس از آسانسور دوم استفاده می‌شود. هیچ یک از سقف‌ها بسته نیستند و همه آنها به فضای بالاتر راه می‌یابند.

نقوشی که در میدان بکار رفته و باغچه‌ها و گل کاری‌ها را شکل می‌دهد، از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان الهام گرفته شده است. طرح آب نما و فواره‌ها هم ملهم از باغ‌های ایرانی است.

منابع:

- بزم اهریمن: جشن‌های 2500 سالۀ شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک و دربار، جلد سوم، تهران، 1378.

- عبدالمجید اشراق، «هنر و معماری»، مجله معماری، شماره 11 و 12.

-گلرخ اسکوئی، «روزگار غریبی است»، روزنامه اعتماد ملی، شماره 392.

- محمد (سینا) رجائی، «بنای ملی: آزادی یا برج میلا‌د،» معماری و ساختمان، تهران 1386، صص 63-60.

- حسین امانت، گردآورنده، شهیاد آریامهر، تهران، شورای جشن های 2500 ساله، 1350.