لوایح 21 گانه شیخ فضل الله در مهاجرت

 انقلاب مشروطه ایران که پس از چند سال مبارزه روشنفکران ، روحانیون و مردم با استبداد دوره ناصری و مظفری در 13 مرداد 1285 با امضای فرمان موسوم به مشروطه توسط مظفرالدین شاه به بار نشست ، اگرچه با فراز و فرودهای خود به استبداد خاندان پهلوی در ایران منجر شد و سرانجام به انقلاب مردم ایران در بهمن 57 پیوست ، اما پس از گذشت بیش از یکصد سال هنوز هم محل بحث و مداقه کسانی است که از چرایی شکست این انقلاب که می توانست به جهش مردم ایران و پیشرفت های بزرگ منتهی شود، پرسش دارند و از این رو هر از گاهی برگهای این رویداد از سوی کسی دوباره ورق می خورد تا از نگاه دیگری این رویداد را بکاود و علل را بیابد.
شیخ فضل الله نوری که پس از 3 سال تلاش برای مشروطه مشروعه در 9 مرداد 1288 در میدان توپخانه تهران به دارآویخته شد، ازجمله شخصیت های مهم و بحث برانگیز عصر مشروطه است که تاکنون صدها مقاله و کتاب در موافقت و مخالفت نظرات و تلاشهای او نگاشته شده است. برخی با اثبات این که او به انقلاب خیانت کرد، مجازات او را بحق جلوه داده اند و برخی با این ادله که او تنها برای حفظ دین خدا و رعایت شرع و دین در قوانین پایمردی کرد و به شهادت رسید، اعدام او را نشانه ای از دشمنی مشروطه خواهان با اسلام و شرع عنوان کرده اند.
نقش روزنامه ای که به دستور شیخ فضل الله در یکی دو ماه مهاجرت به شهر ری و بست نشینی در حرم حضرت عبدالعظیم در مخالفت با مشروطه منتشر شد، مغفول مانده یا کمتر به آن پرداخته شده است.
کتاب �بازخوانی روزنامه شیخ فضل الله نوری� کار پژوهشی ستار شهوازی که از سوی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران منتشر شده ، تلاشی در این خصوص است.
این کتاب که سیزدهمین اثر از مجموعه آثار منتشر شده این موسسه به مناسبت یکصدمین سالگرد انقلاب مشروطه است ، می کوشد فارغ از بحثهای جانبدارانه به بررسی این روزنامه بپردازد که تنها در 21 شماره منتشر و متوقف شد.
این کتاب در 3 فصل به بررسی روزنامه شیخ فضل الله می پردازد. فصل نخست ، شامل شرایط و علل مهاجرت و شرح مختصر 21 شماره روزنامه مذکور است ، در فصل دوم به انتشار متن کامل نسخه های روزنامه اختصاص دارد و در فصل پایانی ، تصاویر نسخه های موجود این نشریه را پیش چشم خوانندگان می گذارد.
پس از آن که فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه تنها باقید �تشکیل مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان ، علما، قاجاریه ، اعیان ، اشراف ، ملاکین ، تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران� به امضاء رسید و این مجلس 14 مهرماه با حضور شخص شاه گشایش یافت ، اختلافاتی از همان آغاز شروع شد که علاوه بر به انحراف کشیدن انقلاب و دهها مشکل دیگر به اعدام شیخ فضل الله هم منجر شد.
تهیه متمم برای رفع مشکلات و نقایصی که در قانون اساسی وجود داشت ، نخستین جرقه های اختلاف را روشن کرد. بر سر تدوین این متمم 2 جریان اصلی شکل گرفت که طرفداران مشروطه و نمایندگان تندرو و غربگرای مجلس با 2 عنوان مشروطه خواهان و مشروعه خواهان رودرروی هم قرار گرفتند.
رهبری مشروعه خواهان را شیخ فضل الله نوری به عهده داشت و مشروطه خواهان از حمایت های آیت الله سیدمحمد طباطبایی و آیت الله سیدعبدالله بهبهانی بهره مند بودند. پس از کشمکش های فراوان در روز 30 خرداد 1286 مشروطه خواهان در مدرسه صدر تهران تجمع کردند و خواستار برخورد با شیخ فضل الله شدند.
علت دشمنی ، تاکید شیخ فضل الله بر گنجاندن اصلی در متمم قانون اساسی مبنی بر تشکیل هیاتی از علمای طراز اول هر عصر برای مطابقت دادن اصول اسلام و شرع مقدس در قوانین مورد نظر مجلس بود.تجمع کنندگان خواستار اخراج شیخ فضل الله از تهران شدند؛ اما آقا میرزا سیدمحمد طباطبایی مخالفت کرد و جمع از حرکت منصرف شدند. سرانجام در 31 خرداد 1286 شیخ فضل الله با تعدادی از همراهان با مهاجرت به شهرری در باغ کربلایی عباسعلی مستقر شدند و پس از 3 روز شمار آنان به هزار نفر رسید. (ص 17)
در روزهای نخست از طریق سخنرانی خواسته های مهاجران به گوش زائران می رسید و از روزهای بعد، تعدادی از مهاجران با ارسال تلگراف به شهرهای مختلف ، علما و مردم را در جریان تحصن خود قرار می دادند.مجلس شورای ملی از روز دوم شاهد انتشار خبر این مهاجرت بود و بحثها درگرفت ؛ اما در نهایت بهبهانی اعلام کرد برای بازگرداندن آنان به شهر ری می رود. این اقدام هم نتیجه نداد.
سال 1286 (1325) در حدود 99 نشریه ادواری منتشر می شد که در تاریخ 73 ساله مطبوعات تا آن زمان بی سابقه بود. به دلیل مخالفت مشروطه خواهان با شیخ فضل الله ، نشریات آنها هم از انتشار اخبار و دیدگاه های او پرهیز می کردند. تنها یک بار که نشریه صبح صادق به مدیریت مرتضی قلی خان مویدالملک لایحه پیشنهادی شیخ را منتشر کرد، مخالفان به دفتر نشریه هجوم آوردند و آنجا را به هم ریختند.
به دلیل تاکید بسیاری از محققان حوزه تاریخ معاصر و بویژه تاریخ مشروطه بر این امر که این نشریه در کنار 2 رساله مهم شیخ فضل الله با عناوین تذکره الغافل و ارشاد الجاهل ، متضمن اندیشه های شیخ است و در روشن شدن ذهن جامعه نسبت به ابهاماتی که در این زمینه وجود دارد نقش بسزایی دارد، به اختصار به مباحث عمده 19 شماره این نشریه که از سوی پژوهشگر ردیف شده است ، اشاره ای می کنیم.
ارگان مهاجران به شهر ری
متحصنان در حضرت عبدالعظیم با این حجم بایکوت خبری ، تصمیم به انتشار نشریه و بیان دیدگاه های خود گرفتند. برای این کار به دلیل امتناع چاپخانه های تهران از چاپ این نشریه تصمیم گرفتند یک دستگاه چاپ سنگی بخرند که از سیدمرتضی برغانی چاپخانه دار در تهران خریداری و دستگاه در هفتم جمادی الثانی 1325 (1286) به صورت مخفیانه به شهرری حمل و در آنجا نصب شد. با وجود مخالفت ها و کارشکنی ها، نخستین شماره این نشریه روزهای هشتم تا یازدهم جمادی الثانی 1325 منتشر شد. گردانندگان آن را لوایح می نامیدند، اما میان مردم به روزنامه شیخ فضل الله معروف بود و به همین نام هم در تاریخ مطبوعات ایران به ثبت رسید.
مدیریت این نشریه را شیخ مهدی عبدالرب آبادی قزوینی (شمس العلما) از اصحاب شیخ به عهده داشت که در زمان ناصری و اعتماد السلطنه در کار مطبوعات بود. از نظر طراحی و صفحه آرایی با روزنامه های آن زمان تفاوت داشت.
از نظر حرفه ای نویسندگان آن اصول اولیه روزنامه نگاری را می دانستند. هر شماره آن به یک موضوع اختصاص داشت و صرفا به همان موضوع می پرداخت و برخلاف دیگر نشریات به موضوعات متعدد نمی پرداخت.
این نشریه تا شماره 11 به خط نستعلیق منتشر شد و از شماره دوازدهم خط آن به نسخ تغییر یافت. درباره تعداد این نشریه اختلاف نظر وجود دارد. برخی تعداد آن را 19 شماره (ادوارد براون)، برخی تعداد آن را بیشتر می دانند. مولف کتاب تاریخ مشروطه با اشاره به انتشار بدون شماره تعداد نسخه های دارای خط نستعلیق ، 19 شماره موجود را پس از انتشار نسخه های دارای خط نستعلیق عنوان می کند.
دکتر محمداسماعیل رضوانی ، تعداد منتشر شده آن را 21 نشریه عنوان کرده است.
(کتاب لوایح شیخ فضل الله) در مرور شماره های موجود این روزنامه باید گفت بسیاری از نسخه های این نشریه فاقد شماره و تاریخ است و پژوهشگران براساس مسائل مطرح شده در نشریه توانسته اند شماره های این نشریه را ردیف کنند
نخستین شماره این نشریه در یک صفحه بدون شماره و تاریخ با ذکر 3 خواست اصلی مهاجران و هدف از انتشار این نشریه منتشر شده است. دومین شماره این نشریه نیز در یک صفحه بدون شماره و تاریخ به انتشار تلگراف های علمای نجف (آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی) در تقبیح مجلس شورای ملی و آزادیخواهان و مجاهدان و بازگرداندن حاج میرزا حسن مجتهد تبریزی می پردازد که از سوی مشروطه خواهان از شهر اخراج شده است.
در شماره سوم که احتمالا دهم جمادی الثانی منتشر شده است ، در یک صفحه تلگراف های علمای نجف به مجلس شورای ملی در حمایت از اصل پیشنهادی شیخ فضل الله و تشکر شیخ از این 2 عالم آمده و شماره چهارم آن تلگراف سیدکاظم یزدی طباطبایی ، از مراجع نجف در حمایت از شیخ فضل الله آمده است.
در این تلگراف ، دفع کفریات و حفظ عقیده و اجرای قوانین محکمه قرآنیه مورد تاکید قرار گرفته و شیخ فضل الله هم در مطلبی خواستار پیروی مجلس از قوانین شرع ، قرآن و دوری از آثار پارلمنت های انگلیس ، فرانسه و افتتاح خمارخانه و اشاعه فحشاء و کشف مخدرات و اباحه منکرات شده است.
شماره های پنجم و ششم این نشریه که پس از دوازدهم جمادی الثانی 1325 منتشر شده اند شامل سخنرانی شیخ فضل الله در صحن حضرت عبدالعظیم و برشمردن ویژگی های مجلس قانونگذاری از نظر شیخ و مطلبی از سیداحمد طباطبایی می شود. در شماره پنجم ، اتهام قبول نداشتن مجلس از سوی شیخ فضل الله و مشروعه طلبان رد شده است.
شماره های هشتم و پانزدهم این نشریه با 7 و 8 صفحه ، عنوان بالاترین این نشریه را از نظر تعداد صفحات و حجم مطالب به خود اختصاص داده اند. شماره هشتم این نشریه شرح مفصل دیدگاه های شیخ و دیگر مهاجران است. در این شماره شدیدترین حملات به بعضی از نمایندگان مجلس و برخی مشروطه طلبان آمده است که با پاسخ تند مشروطه طلبان هم همراه شد.
بیشترین مجلسیان در پاسخ ، خواستار توقیف چاپخانه این نشریه از سوی وزیر علوم شدند که با وجود همه اقدامات ، چنین کاری عملی نشد.
نشریه در شماره نوزدهم خود 2 پرسش اساسی مطرح کرد که پاسخ دادن آن از سوی مجلسیان ، به تحصن و بست نشینی خاتمه داد.
�شیخ و مهاجران در این شماره از مجلس خواستند روشن کنند که معنی مشروطه چیست و حدود مداخله مجلس تا کجاست و قوانین مقرره در مجلس (تا چه حد) می تواند مخالف با قواعد شرعیه باشد یا خیر؟ ثانیا مراد از حریت و آزادی چیست و تا چه اندازه مردم آزادند و تا چه حد حریت دارند؟� (ص 46)
با پاسخ نمایندگان ، شیخ در آخرین شماره روزنامه شرحی کوتاه نوشت و �مجلس را نعمت عظمی� دانست و �از مردم خواست قدر آن را بدانند�.
با این اقدام ، مهاجران در هشتم شعبان به تهران بازگشتند و بست نشینی خاتمه یافت.
درباره روزنامه شیخ فضل الله بسیاری از پژوهشگران آن را در ردیف آثار دیگر شیخ ، حاوی آرای وی از انقلاب مشروطه و نگاه اسلامی و دینی به مسائل جامعه ارزیابی کرده اند. برخی پژوهشگران حوزه مطبوعات آن را نمونه منحصر به فرد مطبوعاتی دانسته اند که به عنوان ارگان و سخنگوی یک جمع خاص منتشر شده و موفق بوده است.
مولف کتاب مطبوعات ارگان در ایران ، علی اکبر سعیدی سیرجانی ، دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان و دکتر فرهنگ رجایی ، این نشریه را برای شناخت بیشتر دیدگاه های شیخ فضل الله یک منبع جامع دانسته اند. مطالب این نشریه هم میان مردم ، نمایندگان مجلس و نشریات دیگر بویژه نشریات طرفدار مشروطه بازتاب وسیعی داشت. بسیاری از نویسندگان ، روزنامه شیخ فضل الله را مورد توجه بسیاری از مردم دانسته اند و بسیاری از مذاکرات مجلس در این چند ماه به این نشریه و مطالب آن اختصاص داشت.
در شرایطی که بیش از 99 نشریه در آن سال منتشر می شد و تنها روزنامه شیخ فضل الله خلاف جهت آب حرکت می کرد، موج حملات تند مطبوعات علیه آن جریان داشت و برخی از این حملات از سوی شیخ و دست اندرکاران در 21 شماره پاسخ گفته شد؛ اما این جنگ قلمی که سربازان آن را روزنامه نگاران تشکیل می دادند به ضرر انقلاب ، مردم و شخص شیخ فضل الله به پایان رسید.