مداخله‌ دربار در‌ انتخابات مجلس‌ شانزدهم

مقدمات برگزاری انتخابات مجلس شانزدهم با صدور فرمان محمدرضا پهلوی در تاریخ 6 اسفند 1327 مبنی بر برگزاری انتخابات در 82 حوزه انتخابیه در تمام نقاط کشور آغاز شد. افزون بر این، به تشکیل انجمن نظارت بر انتخابات اشاره و تصمیم گرفته شده بود انتخابات در 20 مهر 1328 به مدت 5 روز برگزار شود.

همان‌طور که پیشتر گفته شد، انتخابات شانزدهم مجلس به خاطر مشخص شدن وضعیت قرارداد الحاقی گس گلشائیان از اهمیت بسزایی برخوردار بود. اهمیت این موضوع منجر شد تا یک جبهه مقاومت و مخالفت از سوی نیروهای دکتر مصدق، آیت‌الله کاشانی و نواب صفوی تشکیل شود. ریشه شکل‌گیری این جریان را در تلاش‌های 2 نفر از نمایندگان مجلس پانزدهم یعنی حائری‌زاده و مکی باید جستجو کرد که سعی داشتند با پیوند دادن 2 جبهه ملی و مذهبی، سدی قوی مقابل استعمار خارجی و استبداد داخلی به وجود آورند. چهره شاخص ملی دکتر محمد مصدق بود و نماد شاخص مبارزه در مقابل استعمار خارجی بین نیروهای مذهبی آیت‌الله کاشانی بود. با جلب موافقت کاشانی نیروهای متحد وی یعنی جبهه نواب صفوی به این ائتلاف پیوستند.

در این همکاری مشترک توافق ‌شد جبهه مذهبی‌ها از ملیونی مثل دکتر مصدق، حائری‌زاده، مکی، دکتر بقایی و عبدالقدیر آزاد و در مقابل ملیون از آیت‌الله کاشانی در انتخابات حمایت کنند. ظاهرا عکس‌العمل نواب صفوی نسبت به مشارکت در انتخابات دوره شانزدهم به نفع جبهه ملی توام با احتیاط و اکراه بود. آنها به دلیل احترام به کاشانی و امکان این که شاید از طریق مجلس بشود به هدف نزدیک شد و ضرباتی بر پیکر کفر و ظلم وارد ساخت خود را متقاعد کردند وارد این عرصه شوند.

از سوی دیگر در برابر این تلاش‌ها برای تشکیل جبهه‌ای متحد علیه استبداد و استعمار خارجی ـ بخصوص مانع شدن از تصویب قرارداد الحاقی ـ حکومت پهلوی دست به اقدامات گسترده برای جلوگیری از ورود آنها به مجلس زد ‌. از جمله این اقدامات، انتصاب عبدالحسین هژیر به وزارت دربار در تیر 1328 بود. هرچند رئیس هیات نظارت بر انتخابات محمدصادق طباطبایی بود و به دلیل بیماری قادر به انجام نظارت جدی بر امور انتخابات نبود، اما انتخاب هژیر برای وزارت دربار به منظور ایفای نقش پررنگ در برگزاری انتخابات شانزدهم بود. دربار و سفارت انگلستان ناراضی از وضعیت مجلس پانزدهم بودند که در آن یک اقلیت 5 نفری مانع تصویب قرارداد الحاقی نفت شدند. بنابراین در نظر داشتند با تاثیرگذاری بر انتخابات، مجلس آینده را چنان شکل دهند که تصویب لایحه نفت بسادگی در آن امکان‌پذیر شود. برای این کار جدی‌تر و معتمدتر از هژیر کسی را نداشت. در حال و هوای انتخابات شانزدهم بسیاری از سیاستمداران در گفته‌های خویش به نقش اصلی هژیر در برگزاری انتخابات و تقلب در آن اشاره کرده‌اند.

حائری‌زاده معتقد بود هژیر عامل انگلستان است و از این رو در بیانات خود او را به جای هژیر «اجیر» خطاب می‌کرد. مکی نیز درباره نقش پررنگ هژیر در انتخابات نوشت:

« دستگاه دولت و هژیر وزیر دربار با تمام قوا سعی می‌کردند ‌ از انتخاب کاندیدهای جبهه ملی و آیت‌الله کاشانی جلوگیری نمایند.»

به طور کلی مخالفان حکومت بر این اعتقاد بودند که ساعد فقط برای حفظ ظاهر بود و قدرت چندانی نداشت، حال آن‌که مجریان واقعی انتخابات ستاد ارتش و دربار بودند. در چنین شرایطی، انتخابات شانزدهم مجلس در 20 مهر 1328 برگزار شد. عبدالحسین هژیر در راس دربار با همراهی افرادی نظیر منوچهر اقبال (وزیر کشور)، خسرو هدایت و ابوالحسن ابتهاج که از حمایت اشرف پهلوی برخوردار بودند، جریان انتخابات را اداره می‌کردند. حجم مداخلات غیرقانونی در روند انتخابات به حدی بود که در برخی نقاط، انجمن‌های نظارت بر انتخابات استعفا دادند. برای مثال در تبریز انجمن نظارت حکم به ابطال انتخابات داد، ولی همان وکلای قلابی تبریز با حمایت دولت وارد مجلس شدند.

دولت با استفاده از اراذل و اوباشی نظیر شعبان بی‌مخ و با گسیل کردن افراد ناآگاه روستاها به شهرهای بزرگ و دادن ورقه رای پرشده به دست آنان و نیز تقلب در شمارش آرا، انتخابات را از مسیر عادی خود منحرف کرده بود. انتشار لیست افراد مورد نظر دولت و اجبار کسبه و کارگران به نوشتن اسامی مندرج در لیست به عنوان منتخبان خود در کنار آزاد کردن دادن رای با شناسنامه‌های فاقد عکس و نیز ارائه کارت کارگری، کارت تجارت و کارت دانشجویی راه را برای تقلبات گسترده فراهم می‌ساخت.

روزنامه باختر در 3 آبان 1328 در مقاله «آخرین پرده انتخابات ـ چاقوکش‌ها در اطراف صندوق چه کار دارند؟» به دخالت بعضی عوامل حکومتی در انتخابات اشاره می‌کرد .

علاوه بر این، دولت تصمیم گرفت برای انجام تقلب، اقدام به جابه‌جایی صندوق‌ها بکند. از این رو سعی کرد در مرحله نخست با استفاده از نیروهای انتظامی از بالای شبستان صندوق‌ها را عوض کند که موفق نشد. درنهایت حکومت تصمیم گرفت برای کشیدن افراد مورد اطمینان خود، شبانه صندوق‌ها را از مسجد سپهسالار از دسترس و مراقبت اعضای سازمان نظارت آزادی انتخابات دور کند و به دانشکده معقول ‌ منتقل کند. با انتقال صندوق‌ها به مکان جدید، کاندیداهای جبهه ملی که قبل از حرکت صندوق‌ها‌ جزو 8 نفر اول بودند، جای خود را به وکلای مدنظر دولت داد. در ظرف چند روز آنچنان جابه‌جایی در رده اول نمایندگان روی داد که تنها مصدق در مقام دوازدهم در لیست باقی مانده بود و در صورت روند تقلبات او هم بزودی حذف می‌شد.

در پی تقلبات گسترده در انتخابات، دکتر مصدق اعلامیه‌ای در 21 مهر 1328 خطاب به مردم مبنی بر شکایت از دولت صادر کرد. مصدق در این اعلامیه از اقشار مختلف مردم خواسته بود با حضورشان در جمعه 23 مهر در جلوی در سنگی اعلیحضرت به این مقصود ملی کمک کند.

در روز 23 مهر 1328 مردم به تقاضای مصدق پاسخ مثبت دادند و پیش از حرکت به سوی دربار در خانه دکتر مصدق در خیابان کاخ تجمع کردند. به دستور مصدق، جمعیت در سکوت مطلق و با نظمی بی‌سابقه به سوی دربارحرکت کردند و در راه با معدودی که اقدام به شعار دادن کردند، برخورد شد. با رسیدن مصدق و همراهانش به دربار و پس از گفت‌وگوی کوتاهی میان سرهنگ شفقت، رئیس گارد سلطنتی و مصدق، اعتراض‌نامه راهپیمایان جهت رویت و مطالعه شاه به داخل کاخ فرستاده شد.

در این عریضه به سوی‌ جریانات انتخابات دوره شانزدهم اعتراض و از شاه خواسته شده بود‌انتخابات غیرقانونی را کان لم یکن اعلام کرده یک هیات مورد توجه و احترام افکار عمومی زمام امور را در دست گیرد و مسوول صحت انتخابات باشد و در پایان معترضان اعلام کرده بودند تا صدور اوامر موکده و اخذ نتیجه به تحصن خود در دربار ادامه خواهند داد.

بعد از رساندن عریضه به شاه 20 نفر از متحصنین که اندکی بعد هسته اصلی جبهه ملی را تشکیل دادند، به نمایندگی از دیگران در دربار متحصن شدند. تحصن معترضان 4 شبانه ‌روز طول می‌کشد و در طول این مدت، شاه رونوشت تقدیرنامه‌های مردم از حسن انجام انتخابات را برای ایشان می‌فرستاد. متحصنین که دیدند در خواست‌هایشان مورد توجه شاه واقع نشده، به تحصن خاتمه دادند و به مردم اعلام کردند انتخابات ایران غیرقانونی و آزادی انتخابات حرف بی‌اساسی است. با ناکامی معترضان از نتیجه تحصن، شیوه برخورد با تقلب شکل دیگری به خود گرفت.

معترضان همان‌طور که پیشتر گفته شد، عبدالحسین هژیر، وزیر دربار وقت را مسوول تقلب گسترده در انتخابات می‌دانستند. از این رو سیدحسین امامی از اعضای فداییان اسلام تصمیم به ترور هژیر گرفت. وی در روز دوازدهم محرم، مقارن با آخرین روز عزاداری دولتی در مسجد سپهسالار که هژیر در آن نیز شرکت داشت، هژیر را به ضرب چند گلوله کشت.

با ترورهژیر توسط سیدحسین امامی، رویکرد حکومت به انتخابات تهران تغییر کرد. سیدمحمدصادق طباطبائی، رئیس انجمن نظارت مرکزی انتخابات به تقلب در انتخابات اعتراف کرد و آن را به استناد به ماده 44 قانون انتخابات ابطال نمود. روزنامه اطلاعات، 21 آبان 1328 با ابطال انتخابات تهران، مجلس شانزدهم در 20 بهمن 1328 بدون حضور نمایندگان تهران افتتاح شد.

مآخذ:

رهنما علی، نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، تهران، انتشارات گام نو، 1384، ص 99ـ 126.

آبراهامیان یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران، 1389، چ 16، ص 321 ـ 325.

مکی حسین، کتاب سیاه، ج 2، تهران امیرکبیر، 1364. مکی حسین، وقایع سی‌ام تیر، تهران، علمی، 1378، ص 9.

سفری علی، قلم و سیاست، تهران، نشر نامک، 1371، ص 278.روزنامه باختر، 3 آبان 1328، ش 74.روزنامه اطلاعات، 21 آبان 1328.