جنگنده های فانتوم در ایران

کشور ایران با سابقه تاریخی طولانی، در حقیقت نخستین جامعه آماری در سطح جهان بوده است که در قالب مرزهای جغرافیایی مشخص تعریف شد و از حکومت جهت اداره خود برخوردار گردید.
ایران که همواره مورد توجه دوستان و دشمنان بسیاری بوده، در موقعیت برجسته ژئوپولیتیکی ارتباط شرق و غرب قرار دارد و برای حفظ خود از گزند بیگانگان که به منابع سرشار مادی و معنوی آن چشم دوخته اند نیازمند نیروهای مسلح قدرتمند و منسجم است تا بتواند در صورت نیاز از خود دفاع کند و پاسخ هر تجاوزی را به صورت قاطع بدهد، لذا اهمیت حفظ امنیت ساکنان این خاک کهن و برقراری نظم در محدوده تمامیت ارضی نیازمند بهره گیری از پیشرفته ترین تجهیزات نظامی می باشد که خود سابقه ای به گستردگی تاریخ کشورمان دارند و از نخستین تسلیحات ساخته شده توسط بشر که ایرانیان نیز نقش به سزایی در اختراع آن داشتند تا خرید انواع تجهیزات نظامی از ابرقدرت های شرق و غرب زمان حاضر را شامل می شود.
متعاقب این موضوع و با توجه به شرایط دو قطبی خاورمیانه در دوران جنگ سرد و پس از جنگ جهانی دوم که با حکومت محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران هم زمان بود، تلاش های بسیاری جهت افزایش توان نظامی ارتش کشورمان صورت گرفت که از آن جمله می توان به خرید انواع هواپیماهای شکاری اشاره کرد.
پهلوی دوم به دلیل آسیب های وارد شده ناشی از جنگ جهانی دوم، احیای قدرت تسلیحاتی را در دستور کار قرار داد. اگرچه شرایط اقتصادی کشور وضعیت مناسبی نداشت و برخی از تجهیزات در قالب کمک های نظامی به ایران اهدا می شد اما رفته رفته با بهبود اوضاع و وارد شدن درآمدهای سرشار نفتی، محاسبات تغییرات بسیاری کرد و آمریکا  به بهانه در اختیار قرار دادن پیشرفته ترین سازه های نظامی سهم بیشتری از درآمدهای نفتی کشور را از آن خود نماید.
آمریکا با مدنظر قرار دادن موقعیت راهبردی منطقه خاورمیانه جهت جلوگیری از ایجاد کمربند کمونیستی و برقراری سد دفاعی مقابل بلوک شرق و در راس آن شوروی، نیازمند یک هم پیمان توانمند با شرایط مناسب جغرافیایی و حکومتی بود تا بتواند از برهم خوردن توازن قوا در منطقه جلوگیری کرده و منافع خود را نیز تامین کند، لذا ایران را به عنوان مرکزیت این اقدامات برگزید که ماحصل آن ارسال یا فروش تجهیزات مختلف نظامی در قالب قراردادهای مختلف دفاعی بود و به همین روی کشورمان در نقش یکی از کشورهای منطقه ای تحت حمایت بلوک غرب و ناتو در آمد.
در میان قراردادهای نظامی گوناگونی بسته شد نقطه ابتدایی مسیری که به عطف خرید ها منجر گردید، از تحویل گرفتن هواپیماهای رزمی نورثروپ F-5A فریدوم فایتر (جنگجو آزادی) و نسخه آموزشی دوکابینه با نام F-5B در سال 1343 خورشیدی آغاز می شود که نخست 11 فروند نمونه رزمی و 2 فروند نمونه آموزشی در سال 1344 و در مجموع 119 فروند F-5A و 23 فروند F-5B غالبا تحت کمک های نظامی به کشورمان ( و تعدادی به صورت فروش) اهدا شد که توانستند نقش به سزایی را در افزایش توان هوایی ایران ایفا کنند، خصوصا آنکه نسبت به سایر هواپیماهایی که پیشتر خریداری شده بود همچون F-84 و F-86 و T-33 از توانمندی های بالاتری مثل مانورپذیری، برد بلند پروازی، حمل تسلیحات نسل جدید شامل موشک های هوا به هوای حرارتی و انواع بمب ها برخوردار بودند اما این جنگنده ها نیز با گذشت زمان کوتاهی نشان دادند که در مقابل هواپیماهای نسل جدید ساخت شوروی به اندازه کافی کارساز نیستند، لذا دو راهکار به نظر می رسید: یا ارتقاء ناوگان موجود و یا خرید هواپیماهای جدید.
ایران راهکار دوم را برگزید و خواهان تحویل گرفتن جدیدترین جنگنده ساخت آمریکا با وظیفه رزمی چندمنظوره گردید و به همین دلیل درخواست ها برای تحویل گرفتن F-4 فانتوم به ایالات متحده ارسال شد اما این کشور با فروش آن مخالفت کرد چرا که فریدوم فایترها را برای دفاع از آسمان ایران کافی می دانست و از سوی دیگر علاقه مند فروش پیشرفته ترین هواپیمای رزمی ساخته شده تا آن زمان -حداقل در ابتدای روند تولید- نبود. مقامات سیاسی و نظامی کشورمان که جنگنده های F-5 فریدوم فایتر را به تنهایی در مقابل نیروی هوایی بعثی عراق کافی نمی دیدند، باز هم تلاش کردند تا با لابی های سیاسی، اقدام به سفارش فانتوم کنند.
پس از موافقت آمریکا و تایید کنگره این کشور مبنی بر فروش جنگنده بمب افکن F-4 فانتوم به ایران، نخستین قرارداد در سال 1346 میان وزارت جنگ ایران و ایالات متحده مبنی بر فروش 16 فروند هواپیمای F-4D منعقد گردید که در آبان همان سال نیز در رسانه ها رسما اعلام شد؛ اتفاقی که نمی‌توان در آن از کنار نقش تیمسار خاتم فرمانده وقت نیروی هوایی گذشت که در انتخاب این جنگنده نقش به سزایی داشت.
فانتوم های ایرانی در مجموعه هواپیماسازی مک‌دانل داگلاس واقع در سنت لوییس ایالت میسووری آمریکا تولید شده و نخستین دسته چهار فروندی آن طی پروازی مستقیم از آمریکا به ایران، در شهریورماه 1347 خورشیدی وارد پایگاه مهرآباد تهران شدند و به تاریخ 27 شهریورماه 1347 و در ساعت 9:00 صبح پس انجام یک پرواز نمایشی در حضور آریانا، خاتم فرمانده نیروی هوایی و جمعی از مقامات کشوری و لشکری رسما فعالیت عملیاتی خود را در نیروی هوایی کشورمان آغاز کردند.
پس از این قراداد، 16 فروند جنگنده F-4D دیگر تحویل ایران شد که مجموعا تعداد این هواپیما را به 32 فروند می‌رساند که تماما میان سالهای 1967 و 1968 تولید و به ایران ارسال شدند.
پس از آن، کشورمان خواهان نسخه پیشرفته تر جنگنده فانتوم با نام F-4E گردید که اساسا جهت صادرات و همچنین به عنوان اصلی ترین نمونه در خدمت نیروی هوایی ایالات متحده تولید شده و نسبت به F-4D ارتقای ویژه‌ای یافته بود که از مهمترین آن می توان به رادار جدید، سامانه های جنگ الکترونیک و هشدار دهنده قدرتمند، برخی تغییرات در سیستم های داخلی و نصب مسلسل ثابت 20 م.م M61 ولکان در زیر دماغه اشاره کرد که با توجه به تجربیات جنگ ویتنام و نیاز به توپ در نبردهای نزدیک هوایی (اصطلاحا داگ فایت) در نظر گرفته شد.
لذا  تحت قراردادی موسوم به PEACE GUARD (محافظ صلح) به تدریج تعداد 177 فروند از نسخه F-4E به ایران فروخته شد که در قالب بلاک های تولیدی گوناگون از سال 1969 تا 1975 تحویل کشورمان شدند که هر دسته نسبت به نمونه های قبلی ارتقاهایی را داشت که اساسا با گذشت زمان بر روی دیگر ناوگان اجرا می شد و در حقیقت آخرین گروه تحویلی به کشورمان در سال 1355 نسبت به تمامی نمونه های فانتوم خریداری شده پیشرفته‌تر بودند.
در این میان و در بازه زمانی سپتامبر 1972 تا ژانویه 1973، نه فروند F-4E اجاره‌ای و دست دوم از دارایی های نیروی هوایی ایالات متحده که در جنگ ویتنام نیز حضور داشتند به کشورمان تحویل داده شد تا فاصله زمانی ایجاد شده در تحویل گرفتن هواپیماهای ساخته شده برای ایران را جبران کند و پس از ورود فانتوم های کشورمان در این سال، تمامی جنگنده های قرضی به کشور مبدا بازگشته و بعدها به کره جنوبی فروخته شدند.
به طور کلی سفارش نسخه های رزمی جنگنده F-4 فانتوم برای ایران به تعداد 32 فروند از نمونه F-4D و 177 فروند نمونه F-4E در سال 1346 آغاز گردید و در سال 1356 با ورود آخرین فروند به طور کامل به پایان رسید.
از لحاظ آماری نیز ایران پس از بریتانیا دومین خریدار خارجی فانتوم و پس از اسرائیل، بیشترین تعداد خرید هواپیما را داشت.
فانتوم های ایرانی که پس از ورود به کشورمان، عنوان IIAF (مخفف Imperial Iranian Air Force) به معنای نیروی هوایی شاهنشاهی ایران بر روی آنان نقش می بست، استتاری موسوم به آسیای کوچک (ایران) داشتند که با ترکیب سه رنگ کرم، قهوه ای و سبز در بخش بالا و سفید در زیر بدنه مناسب پرواز بر فراز غالب مناطق جغرافیایی کشورمان بود.
این هواپیماها پس از تولید و گذراندن مراحل مختلف آزمایشات پروازی تحویل خلبانان ایرانی شدند و با پرواز مستقیم از ایالات متحده به کشورمان با توقف در میان مسیر، به ایران رسیدند.
به طور معمول این هواپیماها با حداکثر سوخت داخلی و مخازن خارجی در طی مسیر بر فراز اقیانوس آتلانتیک از هواپیماهای KC-135 ایالات متحده سوخت گیری هوایی کرده، سپس در پایگاه هوایی زاراگوزا اسپانیا فرود آمده و اقدام به پر کردن مخازن خود کردند و پس از چند ساعت پرواز بار دیگر در پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه فرود آمده، سوخت گیری را انجام داده و نهایتا رهسپار ایران شدند.
فانتوم های تحویلی به کشورمان در قالب گردان های پروازی مختلف در پایگاه های هوایی مهرآباد تهران، همدان، بوشهر، شیراز و بندرعباس عملیاتی شدند.
پس از بریتانیا، ایران دومین کشوری بود که هواپیمای شکاری بمب افکن F-4 فانتوم را به خدمت نیروی هوایی خود در می آورد. نخستین فانتوم هایی که سفارش داده شدند، از نوع D بودند. بستن قرارداد ها با شرکت مکدانل داگلاس از سال 1967 شروع شد و خبر دریافت فانتوم ها توسط ایران برای نخستین بار در آبان سال 1346 در کشور منتشر گردید. سرانجام فرود نخستین شانزده فروند فانتوم F-4D در خاک ایران در 27 شهریور ماه سال 1347 صورت پذیرفت و هر شانزده فروند فانتوم تازه وارد به علاوه تعداد مشابهی که چندی بعد وارد ایران شدند بلافاصله به خدمت نیروی هوایی IIAF در آمدند. در سال 1351 ایران سفارش 177 فروند فانتوم F-4E جدید به همراه شانزده فروند فانتوم RF-4E که به مدل های شناسایی مشهور بودند و بیشتر آن ها را با عنوان «دم سفید» می شناختند را تسلیم آمریکا کرد. تا سال 1355 هجری شمسی، کلیه هواپیماهای سفارش داده شده به خدمت نیروی هوایی در آمده بودند.
پس از تحویل نخستین سری فانتوم ها که از مدل D بودند، سازمان دهی و سامان دهی فانتوم ها در پایگاه های مختلف شکاری شروع شد. فانتوم های مدل D با شماره سریال های 67-14869 - 3-601 تا 68-6919 - 3-632 مشخص شدند. تا سال 1353، فانتوم های مدل D که هنوز در خدمت بودند دوباره سریال دهی شدند. اینبار شماره سریال ها از 665-3 شروع و به 691-3 خاتمه می یافت. گفته می شود که یک فروند فانتوم D و یک فروند فانتوم مدل E وجود دارد که هر دو دارای شماره سریال 668-3 هستند. در سال 1347 و پس از آغاز تحویل فانتوم های مدل D ایران سفارش 32 فروند فانتوم E را به آمریکا تقدیم کرد. تحویل این فانتوم ها با شماره سریال های 69-7711 - 3-633 تا 69-7742 - 3-664 در بهار سال 1349 به نیروی هوایی آن زمان آغاز شد. سومین گروه فانتوم های ایرانی در سال 1349 سفارش داده شد. این گروه شامل 73 فروند هواپیمای فانتوم مدل E بود که با شماره سریال های 71-1094 تا 71-1166 و 73-1519 تا 73-1554 رجیستر شدند. نهایتاً آخرین گروه بزرگ فانتوم های مدل E در سال 1350 سفارش داده شد و این سری از فانتوم ها با سریال های 75-0222 تا 75-0257 ثبت گردیدند. اگر چه تحویل این سری از فانتوم ها کمی بیش از حد معمول طول کشید، برای مثال آخرین فانتوم این دسته در سال 1356 تحویل گردید. سیستم سریال دهی فانتوم های مدل E ایران از سال 1354 تا کنون نامعلوم باقی مانده است. برای مثال سیستم سریال گذاری خاصی نیز موجود است که از 3-6501 اغاز و به 3-6691 پایان می پذیرد. این در حالیست که ایران 191 فانتوم E را دریافت نکرده است، بلکه تعداد فانتوم های این مدل از 177 فروند متجاوز نبوده است. این مسئله نشان می دهد که در سریال دهی این سری فواصلی نیز وجود دارد که هنوز ناشناخته مانده است.
به قطع ماجرای فانتوم های RF-4E شناسایی ایران یکی از سری ترین و سر به مهر ترین رازهای تاریخ هواپیمای فانتوم است. در اوایل سال 1347 دو فروند فانتوم RF-4C از طرف آمریکا به ایران به امانت سپرده شد. این دو هواپیما با شماره سریال های 69-0369 و 69-0370 در حقیقت برای انجام یک سری ماموریت های فوق سری مشترک بین ایران و آمریکا در فراز مرزهای شوروی به ایران سپرده شده بودند. این دو هواپیما ظاهراً از پایگاه های آمریکا در اروپا به سمت ایران به پرواز در آمده بودند که بعد ها دوباره به همان پایگاه ها در آلمان و بریتانیا مراجعت کردند. جالب این جاست که درست یک ماه بعد از این جریانات، ایران شش فروند RF-4E را رسماً سفارش داد. بسیار جای تعجب دارد که در آن شرایط که شرکت مکدانل داگلاس که بازار بسیار گرمی داشت و مرتب از سوی کشورهای مختلف و البته نیروهای داخلی آمریکا به این شرکت سفارش می رسید، ساخت فانتوم های ایرانی را با سرعت هر چه تمام تر به پایان رساند. سه فروند فانتوم این گروه با شماره سریال های 72-0266 تا 72-0266 رجیستر شدند. باز هم عجیب بود که نخستین فانتوم ایرانی به آن سرعت در پاییز سال 1347 آماده شد و نخستین پرواز خود را نیز چندی بعد به انجام رساند. نخستین فروند از این فانتوم های شناسایی چند ماه بعد وارد ایران شد و این فرصت پیش آمد که آمریکا بتواند دو فروند فانتوم قرضی خود را دوباره به پایگاه های خود در اروپا بازگرداند. تعداد دقیق فانتوم های شناسایی ایران هنوز هم که هنوز است کاملاً فاش نشده است. در همان سال های نخست تحویل نمونه هایی شش تا دوازده فروندی از این فانتوم ها صورت پذیرفت که با تجهیزات بسیار پیشرفته شناسایی فوق سری تجهیز شده بودند و به دلیل پنهان بودن این موضوع حتی از دید برخی از خود غربی ها، این هواپیماها به Unknown Iranian Phantoms مشهور شده بودند. ظاهراً آمریکا برای پیشبرد اهداف شناسایی خود بر فراز خاک شوروی می بایست این فانتوم ها را به ایران تحویل می داد.
در سال های دهه هفتاد میلادی ایران به شدت مشغول تجهیز ناوگان نیروی هوایی با هواپیماهای مختلف و پیشرفته آمریکایی بود و تنها انقلاب اسلامی بود که پایانی به وضعیت نامتعادل اسکادران های نیروی هوایی داد و آن هم به نوبه خود به دلیل قطع رابطه با آمریکا و ثبات نسبی هواپیماهای موجود در نیروی هوایی بود.