آشنایی با زندگی و زمانه

میرزا احمدخان مشیرالسلطنه

چهارمین نخست وزیر بعد از انقلاب مشروطیت

میرزا احمدخان پسر میرزامحمد‌ و برادر‌ میرزامحمود خان مدیرالدوله مازندرانی است که به اشتباه به مشیرالسـلطنه آذربـایجانی معروف شده،به کمک برادر در سال 1275 هـ.ق درسلطنت ناصرالدین شاه قاجار بعنوان‌ منشی وارد‌ دستگاه‌ عزیزخان مکری پیشکار بهرام میرزا معزالدوله در حکومت‌ آذربایجان شد. در 1278 هـ ق که عزیزخان پیشکار مظفرالدیـن مـیرزای‌ ولیعهد شد و سپس مقام وزیر جنگی حکومت‌ ناصری‌ را احراز کرد میرزا احمدخان هم رسما منشی‌باشی ولیعهد ایران گردید و این سمت را داشت تا اینکه‌ درسال 1297 هـ ق به وزارت و پیشکاری مـظفرالدیـن میرزا ولیعهد منصوب‌ شد‌

لکن‌ چون در این موقع غائله‌ شیخ‌ عبید‌اله که یکی از رؤسای سلسله نقشبندیه‌ است در ساوجبلاغ مکری پیش می آید و میرزا احمد خان در رفع آن عاجز می ماند‌ به‌ تـهران‌ احـضار شـده و میرزا حسین خان مشیرالدوله سـپهسالار‌ اعـظم‌ کـه‌ مورد بی‌مهری شاه قرارگرفته و در قزوین بسر میبرد به جانشینی میرزا احمدخان منشی‌باشی به آذربایجان فرستاده‌ می شود‌.

دوران‌ اقامت و بـیکاری مـیرزا احـمدخان درتهران چندان بطول نمی انجامد‌ که خویشاوندی بـامیرزا عـباس خان قوام الدوله‌1کار خود را می‌کند در سال‌ 1300 هـ ق ملقب به مشیرالسلطنه‌ شده‌ به‌ ممیزی املاک استرآباد و گیلان‌ فرستاده مـی شود و پس از دو سـال از‌ طـرف‌ کامران میرزا نایب السلطنه حکمرانی‌ گیلان و طوالش به او سپرده مـی شود، دردوران حکومت مظفر الدین شاه در1314‌ هـ‌ ق برای مدتی بوزارت خزانه منصوب و در سفر سوم شاه رئیس دارالشورای‌‌ سلطنتی‌ و وزارت‌ داخله شـده و هـمیشه از مـقربین دستگاه سلطنتی و نزدیکان‌ پادشاه بوده تا اینکه در زمان‌ محمد‌ علیشاه‌ پس از مـرگ اتـابک مأمور تشکیل‌ دولت می شود. مشیرالسلطنه از سال 1325 هـ‌ ق برابر‌ با 1286 خورشیدی‌ چهار بار رئیس الوزراء و به تبع وزیـر داخـله هـم بوده‌ کابینه‌ اول‌ او با عضویت‌ اشخاصی مانند: میرزا حسن خان مشیر الدوله‌2وزیـر عـدلیه (1).مـیرزا احمد‌خان‌ خواهر میرزا عباس خان قوام الدوله وزیر امور خارجه ناصری را بزنی میگیرد‌ و مـورد‌ مـحبت‌ قـوام الدوله قرار گرفته و بجبران مساعدت‌های این شخص پسرش میرزا محمد علیخان قوام الدوله را‌ در‌ سه کابینه خـود شـرکت میدهد(آقای ابراهیم صفائی بهجة السلطنه همسر مشیر‌ السلطنه‌ را‌ دختر میرزا عباس خـان قـوام الدوله مـیداند)

(2).در موقع معرفی کابینه میرزا حسن خان مشیر‌ الدوله‌ در‌ تهران نبود موقتا میرزا محمود خـان عـلاء الملک عهده‌دار وزارت عدلیه میگردد‌. میرزا‌ جواد خان سعد الدوله‌1وزیر خارجه ، میرزا مـحمد عـلی خـان قوام الدوله وزیر مالیه ، میرزا حسن‌ خان‌ مستوفی الممالک وزیر جنگ ،میرزا جعفر قلی خان نـیر المـلک‌2وزیر معارف‌ و اوقاف‌، میرزا نظام الدین کاشی مهندس الممالک وزیر‌ فوائد‌ عـامه‌ ،مـیرزا تـقی خان مجد الملک وزیر تجارت‌ تشکیل‌ میشود.

 کابینه دوم او که پس از زمامداری ناصر الملک و حسینقلی‌ خان نـظام‌ السـلطنه‌ مـافی روی کار می‌آید و در‌ 7 جمادی‌ الاول 1326‌ هـ‌ ق‌‌ بمجلس شورای ملی معرفی و افرادی مانند‌:

مـیرزا‌ حـسن خان محتشم السلطنه وزیر عدلیه ، میرزا محمد علی خان علاء السلطنه‌ وزیر‌ خارجه ،مرتضی قلیخان صـنیع الدوله وزیـر‌ مالیه ، میرزا حسن خان‌ مستوفی‌ الممالک وزیر جنگ ،میرزا حسن‌ خان‌ مـشیر الدوله وزیـر معارف و اوقاف ، میرزا حسین خان مؤتمن المـلک وزیـر فـوائد عامه‌ و تجارت‌ ، حسینقلی خان مخبر الدوله وزیر‌ پسـت‌ و تـلگراف‌، در آن شرکت‌ دارند‌ ولی در کابینه سوم‌ و چهارم‌ چهره کابینه بکلی تغییر کرده و غیر از یکی دو وزیـر آزادیـخواه بقیه ازطرفداران‌ محمد‌ علیشاه و(1).در ایـن کـابینه بین وزیـر‌ خـارجه‌ و کـارمندان آن‌ وزارتخانه‌ اختلاف‌‌ شدیدی بروز کـرده کـه‌ منجر بکار نکردن کارمندان وزارت خارجه و صدور فرمان عزل میرزا جواد خان سـعد الدوله از‌ طـرف‌ شاه در 25 شعبان 1325 هـ‌ ق و وزارت‌ علاء‌ السـلطنه‌ میشود‌.و علاء السلطنه هـم‌ روز‌ شـنبه 26 شعبان نامه وزیر مختار انـگلیس مـنضم به متن قرارداد 1907 را که بین روس‌ و انگلیس‌ منعقد‌ شده بود بمجلس فرستاد و مـجلس آنـرا با‌ تنفر‌ و انزجار‌ تلقی‌ کـرد‌ و اعـلام‌ داشـت که‌ ما هـرگز ایـن قرارداد را برسمیت نمی‌شناسیم.(2).نـیر المـلک بعدا انتخاب و معرفی شد.مخالف حکومت قانونی هستند در دولت سوم که در 23 جمادی الثانی‌ 1326 هـ ق تـشکیل و اصـولا بمجلس شورای ملی معرفی نگردید و بـنام کـابینه بمباران‌ مـعروف اسـت وزارت جـنگ بمحمد خان کشیکچی‌باشی قـراچه‌داغی امیر بهادر جنگ و وزارت مالیه به میرزا محمد علی خان‌ قوام‌ الدوله سپرده میشود و دو رجل‌ دموکرات و مـیهن‌پرست یـعنی صنیع الدوله و مستوفی الممالک کنار میروند ولیـ‌ در کـابینه چـهارم کـه در تـاریخ 12 ذیحجه 1326 هـ ق تـشکیل و تـرمیمی است‌ در‌ کابینه‌ سوم بکلی کابینه فارغ از آزادمرد میگردد و بجای میرزا حسنخان‌ مشیر الدوله و میرزا حسین خان مـؤتمن المـلک عـلینقی خان مفاخر الملک داروغه‌ سابق‌ تبریز‌ سـر و کـله‌اش پیـدا مـیشود و ایـن‌ بـخوبی‌ نمایشگر سرسپردگی رئیس‌ دولت در مقابل سلطان مستبد و تمکین از اوامر و دستورات او بدون توجه‌ به نظام حکومت مشروطه است.بهنگام معرفی اولین هیئت‌ دولت‌ مشیر السلطنه‌ بمجلس شورای‌ ملی‌ بـرای اولین بار صحبت پروگرام کابینه پیش آمد که میرزا جواد خان سعد الدوله وزیر خارجه جواب میدهد«چون ما دیشب انتخاب‌ شدیم فرصت نشد که پروگرام روی کاغذ بیاید‌ البته‌ پروگرام را نـوشته و بـمجلس‌ خواهیم آورد»و بگفته مرحوم تقی‌زاده«وقتی دولت مشیر السلطنه بملجس معرفی‌ شد از او پرسیدند پروگرام این کابینه چیست در جواب گفت همان قانون که‌ اخیرا‌ از‌ مجلس گذشته‌ است دستور ما خواهد بود و مـقصودش قـانون بلدیه بود.»

دولت اول مشیر السلطنه را مجلس بسردی پذیرفت‌ و از بدو تشکیل‌ مورد علاقه مجلس نبود و همیشه مورد اعتراض نمایندگان‌ قرار‌ میگرفت‌ در موقع معرفی اعضاء کـابینه و در پاسـخ سئوال امین الضرب که پرسـید«آیـا رئیس- الوزراء بمیل و اختیار ‌‌سایر‌ وزراء را انتخاب کرده و مسئولیت اتفاقیه دارند یا خیر؟»در جواب رئیس الوزراء اظهار‌ داشت‌:

«بلی‌ من انتخاب کرده‌ام وهرکدام درکار خود مسئول هستند ولی در مـورد مواد مهم تمام‌ ضـمانت دارنـد» ولی آنچه مسلم است اگر رئیس دولت د انتخاب اعضای خود در‌ کابینه اول و تا حدی‌ دوم‌ مخیر بوده در سوم و چهارمی‌ راضی برضای پادشاه وقت و تسلیم سلطان استبداد بوده چنانچه پس از سقوط کابینه دوم مشیر السلطنه در اعـلامیه‌ای کـه منتشر کرد متذکر گردید که«محمد- علیشاه‌ قول داده است اشخاص مفصله زیر را:

امیر بهادر جنگ-شاپشال-علی بیک-موقر السلطنه-امین الملک- مفاخر الملک را از دربار تبعید نماید» ولی عملا دو نفر از اشـخاص فـوق‌ الذکر‌ وارد هـیئت دولت شدند و این دولت بدون مجلس با تبعیت کامل از نظرات شاه‌ بحکومت مطلقه خود ادامه میداد تا اینکه مـحمد علیشاه در 8 ربیع الثانی 1327 مشیر السلطنه را‌ معزول‌ و کامران میرزا نایب السلطنه عـم خـود را وزیـر جنگ و صدراعظم نمود ولی دریافت که تب مشروطه‌خواهی در مردم باقی مانده و خواست که بجلب رضایت دو سفارت فخیمه بـپردازد ‌ ‌و بـرای‌ این‌ کار ناصر الملک‌ را بزمامداری دعوت کرد و کامران میرزا هم کنار رفت کـه البـته نـاصر الملک بایران‌ نیامد و میرزا جواد خان سعد الدوله گرداننده امور بود که تهران بدست‌ مجاهدین‌‌ فـتح‌ گردید.

مشیر السلطنه بهنگام فتح‌ تهران‌ به‌ سفارت عثمانی پناهنده شد و پس از گرفتن تـأمین جانی در مقابل پولی که پرداخـت از سـفارت بیرون آمد و در خانه‌ خود‌ گوشه‌نشینی‌ اختیار‌ کرده یک بار در 1329 هـ ق هدف گلوله‌ چند‌ مجاهد قرار گرفت ولی جان سالم بدر برد ولی از آن پس دیری نزیست و درگذشت.

مشیر السلطنه‌1مردی ساده‌،متدین‌ و آلت‌ بی‌اراده‌ای در دسـت‌ محمد علیشاه بود بهمین جهت مرتکب گناه‌ عظیم و نابخشودنی بمباران مجلس‌ شد.معلومات فارسی او بسیار کم و در حد یک منشی معمولی بود.

مرحوم تقی‌زاده‌ میگوید‌«مشار‌ الیه روزی باینجانب که گاهی انتقاد مـیکردم گـفت اینقدر سربسر ما‌ نگذارید‌ من هم در جوانی خلاصة الحساب خوانده‌ام‌ و حتی چند درس از کتاب مارگونیز خوانده‌ام»(مارگو در‌ آن‌ زمان‌ کتابی بود مشتمل بر دروس ابتدائی،فرانسه و روسی که بعضی می‌خواندند).

در‌ خیابان‌ گـمرک‌ تـهران یک مسجد و مدرسه بنا نهاد و موقوفاتی تعیین کرد و ساعتی بزرگ برای استفاده مردم‌ در‌ مسجد‌ نصب نمود که اکنون کوی و محل‌ مسجد به محل ساعت مشیر السلطنه معروف است‌-کـتاب‌«مـعتبر محقق»و «اسس الاصول»و 4 جلد کتاب«مرآت العقول»را نیز بخرج خود چاپ‌ کرد‌- مشیر‌ السلطنه فرزندی نداشت.

پانوشت :

(1).علیرضا عضد الملک قاجار پسری داشت که بنام مصطفی مشیر السلطنه‌‌ معروف‌ بـود و بـزرگ خـاندان امیر سلیمانی بشمار میرفت کـه مـرد صـوفی مسلک‌ و از مریدان‌ خاندان‌ سلطانعلی‌ شاه گنابادی و بخصوص مرحوم صالح علیشاه‌ گنابادی رحمة اللّه علیه بود و با این میرزا احمد‌ خان‌ مشیر السـلطنه هـیچ نـسبتی نداشته.