چه بر سر قدیمی‌ترین قنات تهران آمد؟

دروازه تهران مهرگرد هنوز جان در بدن دارد

وقتی قنات قدیمی تهران تغییر مسیر داد

قنات مهرگرد روزگاری رگ حیاتی تهران قدیم بود. قناتی که حتی در رسیدن تهران به جایگاه پایتختی بی‌تأثیر نبوده است. پایتخت اما به قنات مهم و تاریخش بی‌وفا بوده است. همچون سایر قنات‌های دیگرش که به فراموشی سپرده شده است. با وجود تمامی این بی‌وفایی‌ها اما قنات مهرگرد جزو قنات‌هایی به شمار می‌آید که هنوز جانی در بدن دارد.

قنات‌ها گنجینه‌های زیرزمینی شهرها به حساب می‌آیند. سازه‌هایی که در گذشته برای آب‌رسانی در بخش کشاورزی و شرب در اعماق زمین‌ها حفر می‌شدند و سنگ بنای آبادانی، شکل‌گیری و توسعه شهرها را در ایران می‌گذاشتند. حاکمان محلی و مردم در شهرهایی که بیم کمبود آب برای آن‌ها می‌رفت، بر آن می‌شدند تا راهی برای این چالش بزرگ که ممکن بود دیر یا زود گریبانشان را بگیرد، پیدا کنند. از این رو بود که قنات‌ها ساخته می‌شد تا کمبود جبران شود. حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمدشاه قاجار که به موضوع کمبود آب در تهران اهمیت می‌داد در زیاد کردن قنات‌های این شهر کوشید. او همچنین نخستین کسی بود که طرح رساندن آب کرج را به تهران داد. هرچند عمر صدارتش کفاف اتمام آن را نداد.

مجموعه این تلاش‌ها برای حل بحران کم آبی در تهران ساخت قنات‌هایی در زیر تهران شد. قنات‌هایی همچون الهیه، باغشاه (ناصریه)، بهاء‌الملک، ناصرالملک، بهارستان، سفارت شوروی، شاهک، بریانک، پامنار، رحمت‌آباد، جلالیه، سفارت انگلیس، کریم‌آباد، صدقیه، شاه، نظامیه، علاءالدوله، حاج علی‌رضا، مهرگرد، مبارک‌آباد، مخلص‌آباد، مهدی‌آباد (سفارت آمریکا) صفرآباد، جمشیدآباد، مخصوص، شهاب‌الملک، نجف‌آباد، سردار، کوثریه (فرمانفرما)، اکبرآباد، یوسف‌آباد، بهجت آباد و کرج امین الملکی.

قنات‌ها از چه زمانی به فراموشی سپرده شدند؟

آب این قنات‌ها که بسیار گوارا بودند تا آغاز دهه ۱۳۳۰ شمسی مورد استفاده تهرانی‌ها قرار می‌گرفت؛ اما با اتمام طرح لوله‌کشی آب تهران قنات‌ها کم‌کم به فراموشی سپرده شدند یا استفاده‌های غیر مرتبط از آن‌ها صورت گرفت. رفته رفته به دلیل بی‌توجهی به قنات‌ها برخی از آن‌ها خشک شدند و قنات‌ها به صورت بایر (خشک شده) و دایر (دارای آب) درآمدند. همچنین برداشت غیراصولی و غیر مجاز آب، انتقال فاضلاب به کانال‌های زیرزمینی قنات‌ها، عدم تعمیر و نگهداری درست از آن‌ها و… سبب شد تا قنات‌ها تبدیل به گودال‌های زیرزمینی شوند که ممکن است باعث فرونشست سطح زمین را در پی باشند

قنات ۷۰۰ ساله تهران همچنان زنده است

از میان قنات‌های قدیمی تهران قنات مهرگرد با ۷۰۰ سال قدمت همچنان اندک آبی را به مقصد نهایی می‌برد. هرچند در سال‌های اخیر بر سر مسیرش موانعی به وجود آمده است. قنات مهرگرد رگ حیاتی تهران قدیم است. ۱۰۰ متر طول دارد و عمق مادرچاهش ۸۰ متر است. از اراضی بهجت با ۱۸۵ حلقه چاه به شرق کاخ گلستان و شمس‌العماره می‌رسد. در این مسیر درختان بسیاری را سیراب می‌کند.

مهرگرد، قناتی است که آقامحمدخان هم برای فتح قلعه تهران از مجرای آن استفاده کرد. او در نخستین حمله به تهران شکست خورده بود و راهی برای گذر از دروازه‌های شهر نداشت؛ اما بار دیگر لشکر به تهران کشید. نیمه‌شب آب را بست و سربازان را به تونل‌های مهرگرد فرستاد. قنات از شمال تا مرکز شهر جاری بود و محلات بازار و بخشی از عودلاجان را مشروب می‌ساخت. سربازان آغامحمدخان از کوچه چهل‌تن بیرون آمدند، دروازه خراسان را به روی لشکر باز کردند و قاجاریان به تخت تهران نشستند.

این قنات تاریخی که شاید مسبب پایتخت شدن ۲۰۰ ساله تهران است، در سال‌های اولیه دهه ۸۰ انحراف مسیر داد. چراکه حفاری‌های تونل خط یک مترو تهران در حوالی میدان امام خمینی (ره) به قنات مهرگرد برخورد کرده بود. قنات را همان‌جا کور کردند اما آب به راهش در مسیر دیگری ادامه داد. مسئولان در آن سال‌ها اعلام کردند که آب قنات وارد زه‌کش مترو شده و به سمت اراضی جنوبی شهر راه خود را باز کرده است.

احمد مالکی، متخصص قنات در نشستی که سال ۹۵ درباره سرنوشت این قنات برگزار شده، گفته است: «مهرگرد حال نزاری دارد. آبی دارد و می‌شود آن را احیا کرد اما هزینه زیادی دارد.»

وجود آب در قنات مهرگرد را مصطفی حسینی، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شهری شهرداری منطقه ۱۲ در اسفند ۹۷ تائید کرده است. او گفته است: «بررسی‌ها نشان می‌دهد قنات مهرگرد هنوز در مقاطعی به بانک ملی، مجموعه وزارت خارجه و دبیرستان البرز آب‌رسانی می‌کند.» او همچنین ورود آب قنات مهرگرد به شبکه فاضلاب را که یکی از نگرانی‌های کارشناسان درباره تغییر مسیر آب این قنات بود، رد کرده و گفته است: «شبکه فاضلاب مجموعه‌هایی که آب قنات به آن‌ها می‌ریزد آب مهرگرد را آلوده نکرده است.»