تکیه‌های تاریخی تهران
در ازدحام خیابان‌های شلوغ شهر تهران، رفتن به کوچه پس‌کوچه‌های پر خاطرهٔ قدیمی که حالا قدم به قدم آن با پرچم‌های سیاه مزین شده، لطف دیگری دارد. کوچه‌هایی که با گذشتهٔ ما پیوند خورده‌اند و حکایتمان را به نسل حسین(ع) پیوند داده‌اند، حکایتی که دست‌کم از ۳۰۰ سال پیش تاکنون امتداد یافته و عزاداری برای سید و سالار شهیدان را در طول تاریخ پررنگ نگه داشته است.
با روی کار آمدن صفویه در ایران، کاربری تکیه‌ها به عنوان مکانی که حالا برای عزاداری استفاده می‌شوند و تا قبل از آن برای ورزش‌های زورخانه‌ای مورد استفاده بودند، به روال گذشتهٔ خود بازگشتند و تکایا مکانی شدند برای برگزاری مراسم عزاداری، تعزیه و سخنرانی، به خصوص در ایام محرم. تعداد تکیه‌های باقی مانده از گذشته که بیشتر آن‌ها به دورهٔ قاجار متعلقند، حالا به حدود ۵۰ اثر می‌رسد، تکیه‌هایی مانند سرپولک، سرتخت، عباس‌آباد، عودلاجان، لوطی علی‌خان، هفت تن، چال حصار و رضا قلی‌خان، اما قدم گذاشتن به هر یک از آن‌ها که روزی صدای ضرب زورخانه در آن‌ها طنین‌انداز می‌شد و حالا صدای موسیقی و سوگواری حسینی، حکایتی دارد که هر کدام در جای خود شنیدنی است.
از گذشته‌های دور، هر محله یک تکیهٔ مخصوص داشت که متأسفانه گذر زمان باعث تخریب بسیاری از آن‌ها شده است. حالا فقط تعداد کمی از آن‌ها در محله‌های قدیمی تهران باقی مانده‌اند. تکیهٔ «سادات اخوی» یکی از حسینیه‌های تاریخی محلهٔ سادات در منطقهٔ عودلاجان است که هنوز به سبک و سیاق گذشته، پذیرای عزاداران حسینی در ایام محرم است.
یک پژوهشگر تهران قدیم در این‌باره توضیح داد: در این تکیه، مراسم عزاداری به همان روش دورهٔ قاجار برگزار می‌شود؛ بانوان در حیاط و مرد‌ها دور تا دور حیاط روی سکو‌ها عزاداری می‌کنند و منبر مخصوص سخنران و روضه‌خوان در وسط مجلس زنانه قرار دارد. این شکل از اجرا به دلیل نبودن بلندگو در دوره‌های گذشته رایج بود که تکیهٔ سادات اخوی هنوز آن را اجرا می‌کند.
به گفتهٔ سعید روشن، مراسم در این تکیه مانند رسوم گذشته که عزاداری‌ها از زمان طلوع آفتاب آغاز می‌شد، از ساعت پنج صبح آغاز می‌شود و تا قبل از اذان ظهر ادامه می‌یابد و سخنران و روضه‌خوان هر کدام به ترتیب اقامهٔ عزا می‌کنند، هرچند این شیوه در دیگر تکیه‌ها منسوخ شده، اما تکیهٔ سادات اخوی همچنان به اجرای این رسم پایبند است.
این تکیه با حدود ۱۶۰ سال قدمت، مانند گذشته با انداختن چادری روی سقف، خیمهٔ عزای خود را برپا می‌کند؛ ولی تنها تفاوت آن با گذشته، سه میلهٔ آهنی است که حدود ۵۰ سال پیش به دلیل پوسیده شدن چوب وسط خیمه، جای آن را گرفت و سه قالیچه‌ای که زیارت عاشورا را بر خود تبرک دارند. به گفتهٔ یکی از برادران سادات اخوی، این سه قالیچه هنوز روی دیوار حیاط هستند. این تکیه فقط در مناسبت‌های مختلف پذیرای مردم است و در دیگر روزهای سال در محلهٔ سادات، خاموش می‌ماند. منبری هم به نام «چهل منبر» هر روز در ماه محرم، با توجه به شرایط کربلا یک نوع آرایش می‌شود و هر سال از اول محرم تا سوم امام حسین(ع) به مراسم عزای امام حسین(ع) برده می‌شود.
به گفتهٔ روشن، از گذشته‌ای دور، مردم قبل از وارد شدن به تکیه‌ها و آغاز عزاداری‌های خانگی، به مکان‌های بزرگتر و مجالس عزاداری گسترده‌تر می‌رفتند. عزاداری‌های خانگی بعد از ممنوع شدن عزاداری از طرف دولت رضاشاه در میان مردم رواج بیشتری یافت.
تکیهٔ «رضا قلی‌خان» در عودلاجان یکی دیگر از تکیه‌های است که هرچند بخش زیادی از آن در اولین خیابان‌کشی در تهران نابود شد، ولی هنوز به عشق امام حسین(ع) پایدار مانده است. روشن دربارهٔ این تکیه توضیح داد: هرچند دربارهٔ زمان ساخت تکیهٔ رضا قلی‌خان، ادیب دورهٔ ناصرالدین شاه، اطلاعاتی در دست نیست، ولی در نقشهٔ کرشیش فرانسوی، نام این تکیه و همچنین تکیهٔ سادات اخوی نوشته شده است.
این پژوهشگر تهران قدیم کامل‌ترین تکیه‌های باقی مانده در تهران را «تجریش» و «نیاوران» دانست و افزود: بسیاری از این تکیه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده‌اند و ادارهٔ اوقاف آن‌ها را ثبت کرده است. متأسفانه در این زمینه از سوی ادارهٔ میراث فرهنگی و گردشگری تهران غفلت و بی‌توجهی شده است.
او دربارهٔ غذاهایی که در مراسم عزاداری میان مردم پخش می‌شود نیز اظهار کرد: در گذشته، غذای عزاداری‌ها در سینی بزرگی به نام «مجمع» آورده می‌شد که داخل آن برنج و خورشت بود و هر چند نفر سر یک مجمع با دست غذا می‌خوردند. اکنون نیز در برخی تکیه‌ها، تخم‌مرغ و سیب‌زمینی آب‌پز علاوه بر غذاهای دیگر به عزاداران داده می‌شود.
بعد از حسینیهٔ سادات اخوی و تکیهٔ رضا قلی‌خان، به چهارراه گلوبندک می‌رسیم و حسینیهٔ «طویریج» یا حسینیهٔ «کربلایی‌ها». به گفتهٔ نصرالله حدادی - تهران‌شناس - این حسینیه پس از دستور صدام مبنی بر بیرون کردن ایرانی‌ها از عراق در حدود سال ۱۳۴۵ و با آمدن آن‌ها از عراق به ایران در سال ۱۳۴۷ با هدف برگزاری مراسم سنتی عزاداری که در کربلا انجام می‌دادند، در نزدیکی بازار تهران ساخته شد.
مسجد «اردبیلی‌ها» و تکیهٔ «درخونگاه» در محدودهٔ سنگلج تهران، دو بنای تاریخی دیگری هستند که در سال‌های گذشته برای عزاداری توسط تهرانی‌ها ساخته شدند. مسجد اردبیلی‌ها متعلق به دورهٔ فتحعلی‌شاه قاجار است که در آن مراسم «طشت‌گذاری» انجام می‌شود. این مسجد که در دورهٔ پهلوی اول کاملا تخریب شد، دوباره ساخته شد و از سال ۱۳۲۳ در آن مراسم طشت‌گذاری اجرا می‌شود.
تکیهٔ درخونگاه در محدودهٔ بازار تهران و سنگلج نیز یکی از مکان‌های مذهبی تهران است که در آن عزاداری انجام می‌شود. به گفتهٔ حدادی، در دورهٔ قاجار برای عبور دسته‌های عزاداری از کنار نخل امام حسین(ع) که در این محله بود، معمولا دعوا و خونریزی می‌شد. به همین دلیل، این محله به نام درخونگاه معروف شد تا اینکه ناصرالدین شاه دستور داد نخل عزاداری محله گرو گرفته شود تا دیگر دعوا و خونریزی پیش نیاید.
اقلیت‌های مختلف در تهران بر اساس شهر محل تولدشان، هر کدام نوعی مراسم ویژه برای عزاداری در ایام محرم دارند. «طبالی‌های کاظمینی‌ها» که مراسم کاظمینی‌ها را برگزار می‌کند، مارش عزای مخصوص به خود را دارند. هیأت «نجفی‌ها» در منطقهٔ سه‌راه امین حضور برای خود دستهٔ عزاداری راه می‌اندازند. هیأت افغانی‌های تهران در شهرری نیز طبق آداب و رسوم خاص خود در عزای امام حسین(ع) سوگواری می‌کنند و ارمنی‌ها نیز در محلهٔ مجیدیه با پختن نذری به سوگ حسین(ع) می‌نشینند. بوشهری‌ها با مراسم «سنگ‌زنی» جنوبی‌ها با مویه کردن و ریختن کاه بر سر خود و زنان قزوینی که بسیاری از آن‌ها خود را از قبیلهٔ بنی‌اسد می‌دانند با در دست گرفتن بیل که یادآور خاک کردن پیکر مطهر یاران امام حسین(ع) است، در چهارراه سرچشمه عزاداری می‌کنند. همچنین آملی‌ها با شیپوری که آن را «نای نفیر» می‌نامند، مارش عزای امام حسین(ع) را می‌نوازند.
علم یا پرچمی که دسته‌های عزاداری هنگام برگزاری مراسم با خود به خیابان می‌آورند، نیز حکایتی جداگانه دارند سروهای آهنی که بر سر علم‌ها قرار می‌گیرد، یادآور فداییان صحرای کربلاست. بزرگترین سرو، نماد امام حسین(ع) است که با خم کردنش اعلام می‌شود امام حسین(ع) کشته شد. شیر روی علم نیز نماد حضرت علی(ع)، کاووس آن نماد حضرت مهدی(عج) و جام‌های خالی روی علم نماد تشنگی یاران حسین(ع) در کربلاست که هر کدام در روز عاشورا، صحرای کربلا را پیش چشم ایرانی‌ها می‌آورند.
حالا تکیه‌ها، حسینیه‌ها، سجادیه‌ها، مساجد و مهدیه‌ها، مکان‌هایی هستند که هر ایرانی برای عزاداری در آن‌ها قامت عزا می‌بندد؛ ولی تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین مکان‌ها که از گذشته باقی مانده‌اند، تکایا هستند که هنوز در زمان عزاداری برای امام حسین(ع) و برگزاری تعزیه از آن استفاده می‌کنند.
خبرگزاری ایسنا
نظرات