نگاهی به رمان «سراب و سمرقند» نوشته مصطفی جمشیدی

رمان «سراب و سمرقند»به مسئله اخلاق‌گرایی در جامعه می‌پردازد و نویسنده با دستمایه قرار دادن زندگی یک شخصیت جاه‌طلب و در مقابل او، یک انسان آرمانی و اخلاق گرا، به تقابل این دو شخصیت در جامعه امروز ایران می‌پردازد.
 
خبرگزاری - علی الله سلیمی: رمان «سراب و سمرقند» به مسئله اخلاق گرایی در جامعه می پردازد و نویسنده با دستمایه قرار دادن زندگی یک شخصیت جاه طلب و در مقابل او، یک انسان آرمانی و اخلاق‌گرا، به تقابل این دو شخصیت در جامعه امروز ایران می‌پردازد و در پایان به ستایش اخلاق فردی و اجتماعی می‌پردازد.
ترویج اخلاق گرایی در ادبیات از جمله درونمایه های رایج در حوزه ادبیات است که برخی از نویسندگان در اعتلای آن می‌کوشند و تا به حال هم آثار فراوانی با این تم و مضمون آشنا در دنیای ادبیات از جمله حوزه داستان خلق شده است. در این راستا و معمولا در هر دوره‌ای تاریخی، نویسندگان بسیاری با نوشتن داستان‌های کوتاه، بلند و رمان سعی می‌کند جای خالی نهادهای اجتماعی تاثیرگذار در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی را پر کنند و ادبیات عرصه اغواکننده ای در این زمینه محسوب می‌شود.
تازه‌ترین اثر در ادبیات داستانی معاصر کشورمان، رمان «سراب و سمرقند» نوشته مصطفی جمشیدی است که اخیراً از سوی انتشارات شهرستان ادب در تهران چاپ و منتشر شده است.
داستان فضای واقع گرایانه ای دارد و شخصیت های آن هم از آدم های آشنای دور و اطراف خواننده امروزی است، اما تمرکز خاصی روی فضاها و شخصیت های معین در رمان دیده نمی شود. راوی اصلی داستان شخصیتی بنام هوشنگ افراشته، معلم کلاس های کنکور و شاغل در یک موسسه فرهنگی- آموزشی است که بر حسب اتفاق با جوانی بنام «ماهان» آشنا می شود که در یک موسسه توریستی، «آژانس طلایی سفر» کار می کند. دوستی این دو به سرعت شکل می گیرد، تا جایی که ماهان در سفر خود به کویر مرکزی ایران، برای یک معامله بزرگ که در آن قرار است سنگ های گرانقیمتی معامله شود، افراشته را همراه خود می برد.
در بخش های پایانی داستان، ماهان به دلیل آن معامله بزرگ و مشکوک توسط عوامل قانون دستگیر شده و برای روشن شدن اصل ماجرا، مأمور قانون از افراد متعددی از جمله افراشته بازجویی می کنند تا ماجرای اصلی کشف شود. البته این خلاصه کوتاه، همه ماجراهای رمان «سراب و سمرقند» نیست، چرا که پیام داستان و سخن اصلی نویسنده که همانا ترویج اخلاق گرایی در جامعه است، در جای دیگری از داستان تنیده شده و شخصیت های موثر در القای این پیام، ماهان و خانم شامی هستند.
به بیان دیگر، این رمان بخش های جانبی متعددی دارد که کنار هم قرار گرفتن همه آنها کلیت این رمان اخلاق گرا را تشکیل می دهد. از جمله حضور شخصیت تاثیرگذار «خانم شامی» که در جاهایی از رمان، «بانو» هم خطاب می شود. خانم شامی که همکار ماهان در آن موسسه توریستی است، رفتارهای اخلاق گرایانه ای دارد و مانند یک مادر یا خواهر هوای ماهان را دارد و بیشتر به عنوان یک انسان دلسوز مواظب رفتارهای او است.
در مقابل، شخصیت ماهان به گونه ای است که بیشتر جاه طلبی های او را نشان می دهد. او بر خلاق گفته هایش که خود را انسان بریده از تعلقات مادی و در جست و جوی معنا در این جهان گسترده معرفی می کند، جوان جاه طلبی است که می‌خواهد هر چه زودتر و بدون پیمودن راه های درست به مقصد نهایی و همانا ثروت هنگفت برساند. خانم شامی در این مسیر نگران سرنوشت او و کارهایش است. از بین شخصیت های داستانی این اثر، بیشترین تمرکز نویسنده روی همین شخصیت ماهان است.
نویسنده در فصل اول رمان سعی کرده شخصیت ماهان را پیچیده و او را فرد مرموزی جلوه دهد. در همان فصل، ماهان در معرفی خود به افراشته می گوید: «...چند رشته دانشگاهی عوض کردم. رشته ریاضیات محض، طب، روان شناسی، علوم پایه، مهندسی نجوم...هر ترم که درس می خواندم، از استادها جلو بودم. سر همین قضیه فیزیک کوانتوم و بحث سیاه چاله ها با استاد حرفم شد و مرا از کلاس بیرون کرد...سر مسابقه علمی خوارزمی، جایزه دادند بهم...»( ص 15 و 16)
راوی داستان هم در تعریف برخی از ویژگی های ماهان می گوید: «...کارهای عجیبی می کرد. به کتاب علاقه داشت. به چیزهایی که در مخیله آدم هم نمی گنجد، علاقه مفرط داشت. مثلاً کلکسیون کفش کتانی چینی و غیره داشت...»(ص 17)
ماهان همچنین عاشق دختری در سمرقند شده که این مسئله به عشق نافرجامی در زندگی او تبدیل شده است. بقیه کارهایش هم اغلب در حد برنامه های ناتمامی است که او در تلاش برآورده کردن آنهاست.
در این حالت که قصه اصلی حول محور ماجراهای زندگی ماهان است، نقش و جایگاه راوی اصلی داستان (افراشته) در کلیت رمان چندان منطقی به نظر نمی رسد. همان طور که در بخش های پایانی رمان، افراشته به یکی از شخصیت‌های فرعی داستان تبدیل می شود که نقش او در سرانجام قصه به مراتب کمتر از شخصیت های فرعی مانند خانم شامی و حتی شخصیتی به نام «سارا» است.
در پایان داستان وقتی ماهان دستگیر می شود و در حال محاکمه است، از شخصیت های فرعی متعددی مانند ادریس چوپان(کسی که در کویر سنگ ها را به ماهان فروخته است)، علی راغب(خبرنگار سابق شبکه الجزیره)بازجویی می شود تا زوایای تاریک پرونده روشن شود. این در حالی است که برای خواننده‌ای که فصل های قبلی داستان را خوانده است، زاویه پنهانی در داستان باقی نمانده است.
در فصل های قبلی همه گفتنی ها درباره ماهان از زبان راوی(افراشته) گفته شده و حرف هایی که در فصل های کوتاه و پایانی رمان از زبان شخصیت های فرعی یاد شده بیان می شود همان حرف های تکراری است که هیچگونه نقشی در پیشبرد داستان ندارند. به عبارت دیگر، پایان داستان با آغاز آن ارتباط ارگانیکی ندارد.
شخصیت افراشته در این رمان کسی است که روایت داستان را شروع کرده و تقریبا نود درصد از حجم قصه و کتاب را برای مخاطب تعریف کرده و به یکباره در بخش های پایان رمان از قصه حذف می شود. همچنین شخصیت ماهان که در بیشترین فصل های آغازین و حتی میانی داستان جزو شخصیت های فرعی و تقریباً هم سطح با جایگاه شحصیت خانم شامی در قصه بوده است، به یکباره در پایان داستان به شخصیت اصلی و حتی قهرمان و رفته رفته ضد قهرمان رمان تبدیل می شود. در حالی که برای مخاطب رمان، این شخصیت هنوز شناخته شده نیست. چون راوی داستان(افراشته) هرگز به درون این شخصیت رخنه نکرده و بیشتر ظواهر بیرونی شخصیت او را برای مخاطب توضیح داده است.
شاید یکی از دلایل این آشفتگی، به دیدگاه (زاویه دید) داستان برگردد که انتخاب شخصیت افراشته برای تعریف کردن داستان چندان مناسب به نظر نمی رسد، چون اشراف کاملی به اصل موضوع ندارد. اگر او به زوایای مختلف داستان اشراف کامل داشت نیازی به حذف او و آوردن راوی های مختلف در پایان داستان نبود؛ موضوعی که یکپارچگی داستان را خدشه دار کرده و هارمونی اولیه اثر را بر هم زده است.
در مجموع، رمان «سراب و سمرقند» به مسئله اخلاق‌گرایی در جامعه می پردازد و نویسنده با دستمایه قرار دادن زندگی یک شخصیت جاه طلب و در مقابل او، یک انسان آرمان گرا و اخلاق گرا، به تقابل این دو شخصیت در جامعه امروز ایران می پردازد و در پایان به ستایش اخلاق فردی و اجتماعی می پردازد.
چاپ اول(1392) رمان «سراب و سمرقند» نوشته مصطفی جمشیدی با ویراستاری محمد جواد آسمان، در 152 صفحه، شمارگان 2500 نسخه و قیمت 6000 تومان از سوی موسسه فرهنگی و هنری شهرستان ادب در تهران چاپ و منتشر شده است.