میرزا کوچک خان جنگلی در آینه تصاویر

میرزاکوچک خان نام اصلیش یونس و پسر میرزابزرگ رشتی بوده و در سال 1259 خورشیدی در رشت متولد شد و چون می‌خواست که در سلک روحانیون درآید از این جهت مشغول به تحصیل علوم دینیه در رشت و تهران گردید. مدتی معمم در تهران جزو طلاب مدرسه صدر مشغول به تحصیل بود و بعد در زمره مشروطه خواهان و حتی مجاهدین درآمد.

در سال 1329 قمری = 1289 خورشیدی که محمدعلی شاه مخلوع، به پشتیبانی و همراهی روس‌ها، به گمیشان وارد شد و دوباره خواهان تاج و تخت ایران شده بود، عده ای داوطلب و مجاهد با قوای دولتی همراه شده برای دفع وی به استرآباد راهی شدند. یکی از آن مجاهدین میرزاکوچک خان صاحب عنوان بود که در ضمن جنگ در گرگان هدف گلوله قرار گرفت و بعد جراحاتش التیام یافت.

در سال 1292 خورشیدی چند نفر از مبلغین عثمانی به عنوان ترویج اتحاد اسلام به ایران آمدند و دم از اتحاد مسلمین می‌زدند و اشخاصی را هم برای این موضوع تبلیغ می‌کردند.

میرزاکوچک خان چون مردی مذهبی بود گفته های آنان را باور کرد از روی ایمان به مسلک ایشان گروید و بعد در سال 1293 خورشیدی عازم گیلان شده و با رفقای همفکر خویش در این سال شروع کردند به ایجاد تشکیلاتی به نام اتحاد اسلام و برای این‌که مصون و محفوظ بمانند در جنگل‌های اطراف رشت اقامت گزیدند.

در این ایام عده ای به دور میرزاکوچک خان جمع شدند و بعد او شروع به اقدامات و مبارزه با حکومت‌های دست‌نشانده بیگانه نمود. به تدریج و به مرور ایام، افراد مسلح او، بدون ظلم و تعدی کردن به مردم، بالغ بر چندین هزار گردید.

برای این‌که راه رفتن و مسیر انگلیس‌ها از ایران به قفقاز باز باشد و مانعی در جلو اقدامات و عملیات آنان پیش نیاید. وثوق الدوله نخست وزیر وقت خواست که به نهضت میرزاکوچک خان خاتمه دهد. مکرر اشخاصی را که عنوانی داشتند برای مذاکره با وی و دعوت او را به اطاعت دولت مرکزی به جنگل فرستاد. پس از مذاکرات زیاد میرزاکوچک خان زیربار نرفت و جوابش به فرستادگان وثوق الدوله این بود: «در کشور باید اصلاحات اساسی آغاز گردد. باید ازنفوذ و دخالت بیگانگان کاسته شود بنابراین اطاعت از دست‌نشاندگان بیگانه و حتی مذاکره با چنین اشخاص مورد ندارد». همه آنان را به تناوب معقولانه جواب کرد و آن‌ها نیز مأیوسانه به تهران بازگشتند.

تشکیلات میرزاکوچک خان برقرار بود تا این‌که کابینه دست‌نشانده وثوق الدوله سقوط کرد و کم‌وبیش دست‌نشاندگان دیگر روی کار آمدند آن‌ها هم برای قلع و قمع او و یارنش نتوانستند کاری از پیش ببرند تا این‌که کودتائی رضاخان در سوم اسفند 1299  پیش آمد و اوضاع ایران هم به مناسبت تغییرات کلی در اوضاع عالم به کلی تغییر کرد و دگرگون گردید...

در این دوره جنگ‌هایی با میرزاکوچک خان صورت گرفت و سرانجام شکست خورد و رفقایش هم او را تنها گذاشتند و هنگام عقب‌نشینی یا فرار به سمت خلخال به واسطه سرمای سخت در کوهستان‌های آن نواحی در سال 1300 خورشیدی در حدود سن 42 سالگی به شهادت رسید. در مجموع دوره مبارزاتی او هفت سال طول کشید.