تاریخچه شکایت های ایران از آمریکا در دادگاه بین المللی لاهه

اشاره :

جمهوری اسلامی ایران از همه ابزارها و ظرفیت های موجود در عرصه بین المللی برای پیگیری و مقابله با اقداماتِ مغایر با حقوق بین الملل آمریکا بهره برداری نموده و در این مسیر از هیچ تلاشی فروگذار نمی نماید. در این مورد خاص، موضوع شکایت اِعمال مجدد تحریم های اقتصادی توسط ایالات متحده طی تصمیم 18 اردیبهشت 1398 (8 مه 2018) رئیس جمهور آمریکا و تشدید تحریم ها می باشد. اگرچه بسیاری از تحریم های موضوع این دعوای وفق برنامه جامع اقدام مشترک رفع شده بودند و مجددا اعمال شدند، لکن موضوع این شکایت ارتباطی به نقض برجام نداشته، بلکه به دلیل آن است که این تحریم ها مغایر با عهدنامه سال 1334 (1955) میان دو کشور و ناقض مفاد این معاهده صورت گرفته و از این جهت علیه آمریکا شکایت شده است. نقض برجام توسط آمریکا به دلیل خروج این کشور از آن و اعمال مجدد تحریم ها توسط طرف های باقیمانده برجام طی سازوکار کمیسیون مشترک در حال پیگیری است.

تاریخچه شکایت های ایران از آمریکا در دادگاه بین المللی لاهه 

این نخستین بار نیست که ایران برای دادخواهی به این مرجع مراجعه کرده است؛ پیشتر ایران سه بار علیه ایالات متحده آمریکا شکایت کرده است: یک بار در سال 1395 در خصوص توقیف دارایی های ایران، یک بار پس از بمباران سکوهای نفتی کشورمان توسط ایالات متحده (1371) و دیگری پس از سانحه هواپیمای ایرباس در تاریخ 12 تیر 1367 که منجر به شهادت شمار زیادی از هموطنانمان شد (1368). یک بار هم انگلستان در سال 1330 بواسطه ملی شدن صنعت نفت و یک بار ایالات متحده به دلیل تسخیر لانه جاسوسی در تهران در سال 1358 علیه کشورمان در دیوان بین المللی دادگستری لاهه اقامه دعوا کرده اند.

 در کدام مرجع قضایی بین المللی از ایالات متحده آمریکا شکایت شده است؟

دیوان بین المللی دادگستری واقع در شهر لاهه در کشور هلند. این محکمه یک دادگاه بین المللی است که از سال 1945 تاکنون به شکایت کشورهای عضو منشور ملل متحد از یکدیگر رسیدگی می کند. این دیوان رکن 2 قضایی اصلی سازمان ملل متحد می باشد که از صلاحیت ترافعی در دعاوی بین الدولی و صلاحیت مشورتی در پاسخ به سئوالات حقوقی ارکان و آژانس های تخصصی ملل متحد برخوردار است. فقط دولت ها می توانند علیه دولت های دیگر نزد دیوان شکایت کنند، البته به شرطی که دیوان در خصوص آن شکایت، پیش از هر چیز صلاحیت خود را احراز کند.

 آیا دیوان برای هر گونه شکایتی که دولتها به آن ارجاع می دهند، صلاحیت رسیدگی دارد؟

خیر، دیوان بین المللی دادگستری نمی تواند به شکایت یک دولت علیه دولت دیگری رسیدگی کند، مگر آنکه در ابتدا و پیش از هر چیز، صلاحیت خود را برای رسیدگی قضایی به آن دعوا احراز کرده باشد. احراز صلاحیت دیوان نیز به سه صورت متصور است: یا آنکه دولتی از قبل اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری دیوان را از قبل صادر کرده باشند. یا آنکه دو دولت با یکدیگر توافق کنند که یک موضوع خاص را به دیوان ارجاع دهند. یا آنکه در معاهده ای که دو دولت به آن متعهد هستند، صلاحیت دیوان برای رسیدگی به اختلافات ناشی از آن پذیرفته شده باشد.

شکایت حاضر نیز از آن رو صورت گرفته که در معاهده مودت 1334 تصریح شده است که هر یک طرفین می توانند اختلافات ناشی از تفسیر یا اجرای این معاهده را به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع دهند.

بر چه مبنای حقوقی بین المللی از ایالات متحده آمریکا شکایت شده است؟

بر مبنای نقض تعهدات بین المللی آمریکا وفق وفق مواد (1) 4، (1) 7، (1) 8، (2) 8،(2) 9 و (1) 10 معاهده مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و ایالات متحدۀ آمریکا که در سال 1334 بین طرفین به امضاء رسیده است. رفتارعادلانه و منصفانه با اتباع و شرکتهای ایرانی، عدم ایجاد محدودیت بر پرداخت و نقل و انتقالات مالی، آزادی واردات، صادرات و حمل و نقل کالا و آزادی تجارت و کشتیرانی از جمله مواردی است که در مواد فوق ذکر شده است و دولت آمریکا با وضع مجدد تحریمها آنها را نقض کرده است.

بین ایران و آمریکا «مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی» در شرایط کنونی آیا معاهده کماکمان معتبر است؟

آری. این معاهده هنوز توسط هیچ یک از طرفین فسخ نشده است؛ عنوان«مودت» نباید ما را به اشتباه بیاندازد. تعهدات مختلفی از قبیل آزادی تجارت، واردات و صادرات، حقوق کنسولی و ... در این معاهده پیش بینی شده است. این عهدنامه برای ده سال پس از لازم الاجرایی معتبر بوده و پس از آن تا زمانی که یکی از طرفین فسخ آنرا اعلام نکند، معتبر خواهد بود. در صورت اعلام فسخ معاهده برای یک سال معتبر خواهد بود. پیش از این ایالات متحده در دعوای تسخیر لانه جاسوسی در تهران و جمهوری اسلامی ایران در پرونده سکوهای نفتی مبنای شکایت خود را این معاهده اعلام کرده بودند و دیوان برمبنای آن ضمن تائید صلاحیت، به شکایت رسیدگی کرده بود. دلیل استناد ایران به این معاهده هم چنین به این دلیل بوده است که در معاهده مودت پیش بینی شده است که اختلافات ناشی از تفسیر یا اجرای آن نزد دیوان بین المللی دادگستری قابل ارجاع و پیگیری است و لذا همان طور که گفته شد، در این چارچوب صلاحیت دیوان قابل احراز است.

در صورت صدور رأی به سود کشورمان چه خواهد شد؟

در دادخواست کشورمان علیه ایالات متحدۀ آمریکا درخواست شده است دیوان مسئولیت بین المللی ایالات متحده آمریکا به واسطه نقض پیمان 1334 مودت بین دو کشور در نتیجه وضع مجدد تحریمها را اعلام کرده و از آمریکا بخواهد خسارات وارد شده به کشورمان را جبران نماید.

رسیدگی های دیوان بین المللی دادگستری چه زمانی شروع شده و چه زمانی پایان خواهد یافت؟

کشورمان در تاریخ 25 تیر 1397 تنظیم شده علیه ایالات «دادخواست» دو سند تقدیم دیوان کرد؛ یکی «درخواست» ایالات متحده  آمریکا که حاوی تشریح مسئولیت بین المللی این دولت و نقض پیمان مودت است و دیگری  از دیوان برای صدور دستور موقت که در صورت تحقق آمریکا موظف خواهد بود از اِجرای تحریمها تا زمان صدور رأی نهایی خودداری کند.

در حال حاضر دیوان در حال رسیدگی به درخواست قرار موقت است. پس از جلسات استماع قرار موقت که این هفته در لاهه برگزار می شود، در فاصله کمتر از یک ماه دیوان قرار موقت خود را صادر می کند. پس از آن، رسیدگیِ معمول به این پرونده آغاز خواهد شد که همانند سایر رسیدگی های دیوان بین المللی دادگستری زمان بر است. مدت زمان اعلام رای نهایی دیوان بستگی به عوامل مختلف به ویژه درجه همکاری اطراف دعوی دارد.

 آیا آراء صادره از سوی دیوان بین المللی دادگستری دارای ضمانت اجراست؟

ضمانت اجرای آراء محاکم قضایی در حقوق بین الملل با آنچه در نظام داخلی با آن مواجه هستیم متفاوت است. معذلک کشوری که دردیوان بین المللی دادگستری محکوم می شود، هزینه سیاسی و اعتباری زیای را برای نادیده انگاشتن رای دیوان می پردازد. ضمن آنکه سایر دولت ها نیز معمولا در روابط بین المللی خود به یافته ها و آرای دیوان بین المللی دادگستری اعتنا می کنند. البته طبق ماده 94 منشور سازمان ملل متحد آراء صادره توسط دیوان بین المللی دادگستری برای اعضای سازمان ملل لازم الاجراست و در صورت عدم اجرای تعهدات مندرج در آن توسط هر یک از طرفین دعوا، طرف دیگر می تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در این صورت، شورای امنیت نیز اقدام به صدور توصیه نامه یا اتخاذ تصمیم خواهد کرد.

برنامه جلسه استماع درخواست قرار موقت چیست و به چه طریق قابل پیگیری است؟

جلسه استماع عمومی درخصوص صدور دستور موقت در پرونده نقض تعهدات عهدنامه مودت روابط اقتصادی و حقوقی کنسولی (جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا) از تاریخ دوشنبه 27 الی پنجشنبه 30 اوت 2018 (پنجم الی هشتم شهریور 1397) در مقر دیوان بین المللی دادگستری در لاهه برگزار خواهد شد.

اطلاعات تکمیلی در خصوص زمان بندی رسیدگی دیوان به پرونده ها از طریق تارنمای آن (بخش اطلاعیه های مطبوعاتی و رسانه ها) قابل دسترس می باشد.

اسناد دیوان بین المللی دادگستری در کجا قابل دسترسی هستند؟

اسناد دیوان از جمله احکام و قرارهای دیوان به زبان های انگلیسی و فرانسوی بر روی تارنمای این مرجع قضایی به نشانی  www.icj-cij.org   در دسترس می باشند.