اخراج علمای شیعه از عراق

در سال ۱۹۲۲(همزمان با سال ۱۳۰۲)، دولت بریتانیا که پس از سقوط امپراتوری عثمانی کنترل عراق را در دست داشت، برای تحکیم سلطه خود و جلوگیری از نفوذ روحانیت شیعه، اقدام به اخراج جمعی از علمای برجسته شیعه از عراق کرد. این اقدام در پی مقاومت گسترده علمای شیعه علیه سلطه استعمار انگلیس و حمایت آن‌ها از قیام مردم عراق، به‌ویژه در جریان انقلاب ۱۹۲۰، صورت گرفت. علمای طراز اولی مانند آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله نائینی که دارای نفوذ اجتماعی و سیاسی بالایی بودند، به دلیل مواضع ضد استعماری تحت فشار قرار گرفتند و برخی به ایران تبعید شدند.

در ادامه روایتی بخشی از این جریان  را که در صفحات ۲۴۹ تا ۲۵۲ از کتاب «از قاجار به پهلوی(بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا)» آمده از نظر می‌گذرانیم. این کتاب توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر شده است.

اخراج مخالف
دهم نوامبر ۱۹۲۲، کنسول آمریکا در بغداد گزارش می‌دهد که علمای شیعی با صدور فتوایی، از شرکت شیعیان در انتخاباتی که به دست انگلیسی‌ها برگزار می‌شود، جلوگیری کردند.(۱) اونس می‌افزاید: «لازم به ذکر است که اکثریت مردم عراق شیعه هستند و شرکت آنها برای تشکیل دولتی استوار ضروری است. از آنجا که این جمعیت کثیر گوش به فرمان چند تن از مجتهدین یا همان رهبران مذهبی می‌باشند، شرایط خطرناکی به وجود می‌آید؛ همچنین تعصب و شور مذهبی این مردم نباید فراموش شود. بسیاری از مردم سنی با برنامه مذکور موافق هستند.»(۲) در ۵ جولای ۱۹۲۳:«مفتخرم گزارش کنم که شیخ خالصی(۳)، از اهالی کربلا و برجسته‌ترین رهبر شیعه در عراق، که از مخالفین جدی برگزاری انتخابات است، دستگیر و از کشور اخراج شده است. به نظر می‌رسد دولت با این کار به نوعی با جناح مخالف دست و پنجه نرم می‌کند... شیخ خالصی و بسیاری از رهبران شیعی در عراق، ایرانی هستند و گفته می‌شود که صدها تن از ایشان در حال بازگشت به ایران هستند.»(۴) حسین علاء در گزارش خود به تاریخ ۱۱ جولای ۱۹۲۳، اخراج مجتهدین شیعه را به وزارت خارجه آمریکا اعلام می‌کند. علمای شیعه زمانی که به مرزهای ایران می‌رسیدند ادعا می‌کردند که بریتانیا ایشان را اخراج کرده است. اما مقامات بریتانیایی مدعی شدند که مجتهدین به انتخاب خود کشور را ترک کردند و آزادند «هر زمان که خواستند به عراق بازگردند.»(۵) اونس در ۲۳ آگوست ۱۹۲۳ می‌نویسد:«دستگیری و اخراج شیخ خالصی، یکی از برجسته‌ترین رهبران شیعی، به دلیل مخالفت با برگزاری انتخابات، تأثیر بسیار عمیقی داشته است. شماری از رهبرای شیعی که اصالتاً ایرانی هستند و در شهرهای مقدس کربلا، نجف و کاظمین ساکن بودند، در اعتراض به اخراج شیخ خالصی، داوطلبانه عراق را ترک کردند و در نتیجه به شدت روابط ایران و عراق را خدشه‌دار ساختند... شیعیان به شدت از ملک فیصل و دولت او متنفر هستند و در هیچ یک از تجمعات و انتخابات شرکت نمی‌کنند.»(۶) در ۱۲ سپتامبر: «مفتخرم گزارش کنم انتخابات در بسیاری از نقاط عراق در حال برگزاری است اما اثری از شیعیان دیده نمی‌شود و از میان سنی‌ها شمار اندکی در این انتخابات شرکت کرده‌اند. در کل اوضاع بسیار مضحک و مسخره است.»(۷)

اعتراض مردم ایران

کرنفلد [وزیرمختار آمریکا در ایران] در ۲۰ جولای ۱۹۲۳ می‌نویسد:«اخراج علما به دست عوامل بریتانیا از عراق، اوضاع کشور را به شدت برآشفته است و تجمعات متعددی در سراسر کشور در اعتراض به این اقدام برگزار می‌شود.» در ۲۲ جولای: «مفتخرم که به اطلاع وزارت خارجه برسانم که بریتانیا رهبران مسلمان را از عراق اخراج کرده است؛ چرا که ایشان انتخابات اخیر در این کشور را غیرقانونی اعلام کرده‌اند. دولت ایران چنین رفتاری را محکوم کرده و مردم ایران نیز به شدت برآشفته‌اند. تقریبا هر روزه از سراسر کشور تلگرام‌هایی به سفارت‌خانه می‌رسد که از خشم و نفرت مردم نسبت به این اقدام حکایت می‌کند. وزیر جنگ به اینجانب خبر داد که دولت ایران خواستار عذرخواهی دولت بریتانیا است.»(۸) دوازدهم آگوست:«مفتخرم که به اطلاع وزارت خارجه برسانم، بعدازظهر ۱۰ آگوست ۱۹۲۳، بسیاری از مردم تهران با تجمع در برابر تمام سفارت‌خانه‌ها در این شهر دست به تظاهرات زده و اخراج علما از عراق را محکوم کردند. زمانی که جمعیت به جلوی در سفارت بریتانیا رسید، نیروهای پلیس آنها را متفرق ساخت.»(۹) ۲۰ اکتبر: «در سه ماه گذشته ایران شاهد تظاهرات و خشم سراسری مردم علیه بریتانیا بود. مخالفت علمای شیعه باعث شد که بریتانیا شمار زیادی از علمای شیعه ایرانی را از عراق اخراج کند که این امر موجی از خشم و نفرت در ایران به راه انداخت...علی‌رغم تمام مخالفت‌ها و در معرض تحریم قرار گرفتن کالاهای انگلیسی و حتی به رغم اظهار تأسف وزیرمختار بریتانیا، علما اجازه نیافتند به عراق بازگردند. در حالی که وخامت اوضاع روز به روز افزایش می‌یابد، کنسول بریتانیا در اهواز بدون معطلی به تهران آمده و کاهش مالیات بختیاری‌ها را پیشنهاد می‌کند؛ بختیاری‌ها از حامیان ویژه بریتانیا در ایران هستند. در تهران، خالصی، پسر عالم برجسته‌ای که از عراق اخراج شد، مدارس آمریکایی را تقبیح کرده و اذعان داشت که هدف آنها تضعیف اسلام است.»(۱۰) پس از اینکه انتخابات برگزار شد، از تعدادی از علما درخواست شد که بازگردند. کرنفلد در ۲۷ مارس ۱۹۲۶ می‌نویسد:«مفتخرم که به اطلاع وزارت خارجه برسانم که آن دسته از علمایی که به دلیل دخالت در انتخابات تابستان سال گذشته از عراق اخراج شده و در ایران سکنی گزیدند، اکنون به درخواست دولت عراق، به این کشور باز می‌گردند. آنها در این مدت در شهر مقدس قم ساکن شدند و امروز ایران را به مقصد عراق ترک می‌کنند. رئیس‌الوزرا (رضا) روز گذشته برای خداحافظی از ایشان به قم رفت.»(۱۱)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

پانوشت‌ها:

۱- گزارش اونس، شماره ۱۸۲، مورخ ۱۰ سپتامبر ۱۹۲۲.

۲- گزارش اونس، شماره ۱۸۹، مورخ ۷ دسامبر ۱۹۲۲.

۳- آیت‌الله محمدمهدی خالصی از مراجع و علمای مجاهد عراق (۱۲۷۶ ه ق - ۱۳۴۳ ه ق). شیخ مهدی خالصی از برجسته‌ترین علمای مجاهد و ضد استعمار شیعه عراق در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری است. در ۱۲۷۶ ق، در کاظمین به دنیا آمد. در اواخر ۱۳۲۹ ق، و پس از حمله روس‌ها به شمال ایران و اندکی بعد از حمله استعمارگران ایتالیایی به طرابلس غرب لیبی، بسیاری از مراجع و علمای عراق، از جمله شیخ مهدی خالصی فتوای جهاد بر ضد اشغالگران روسی و ایتالیایی صادر کردند. هنگام حمله متفقین به عثمانی، علمای شیعه عراق از جمله آیت‌الله خالصی در حمایت از عثمانی، فتوای جهاد بر ضد استعمارگران انگلیسی صادر کردند. هنگامی که وهابیان حجاز در ۱۳۳۹ ق، به قصد انهدام مراقد ائمه شیعه، تصمیم به حمله به جنوب عراق را داشتند، وی به همراه گروهی از علمای کاظمین و مردم داوطلب به دعوت آیت‌الله نایینی و آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی به کربلا آمد. در ۱۳۴۰ ق، نیز انگلستان تصمیم گرفت که قرارداد اتحاد با ملک فیصل، نامزد پادشاهی عراق را امضا کند که در واقع امر، نوعی تحت‌الحمایگی بود که قبلاً علما با آن مخالفت کرده بودند؛ این قرارداد سال بعد در معرض افکار عمومی قرار گرفت. نمایندگان شیعیان بغداد به کاظمین رفتند و با شیخ مهدی خالصی و سیدحسن صدر ملاقات کردند و از آنان خواستند، با قرارداد اتحاد ملک فیصل با انگلستان مخالفت کرده و پادشاهی فیصل را به رسمیت نشناسند. خالصی با این پیشنهاد مشروط بر موافقت آیت‌الله نایینی و اصفهانی موافقت کرد. پس از موافقت آنان، آیت‌الله خالصی نیز فتوایی صادر کرد و اعلام نمود که درصدد باطل کردن بیعت خود با فیصل است، زیرا او به تعهداتش مبنی بر حفظ استقلال عمل نکرده است. از این‌رو انگلیسی‌ها و فیصل مخالفت علما را جدی گرفتند و آنها را به ایران و حجاز تبعید کردند که شیخ مهدی ابتدا به حجاز و سپس به ایران تبعید شد. آیت‌الله خالصی در ۱۲ رمضان ۱۳۴۳ ق، در مشهد مقدس درگذشت. ر.ک: روزشمار تاریخ معاصر ایران، جلد اول، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص ۵۶۰.

۴- گزارش اونس، شماره ۲۲۶، مورخ ۵ جولای ۱۹۲۳.

۵- ابلاغیه انگرت(کاردار سفارت آمریکا)، مورخ ۱۱ جولای ۱۹۲۳.

۶- گزارش اونس، شماره ۲۳۴، مورخ ۲۳ آگوست ۱۹۲۳.

۷- گزارش اونس، شماره ۲۳۹، مورخ ۱۲ سپتامبر ۱۹۲۳.

۸- تلگرام کرنفلد، شماره ۳۲، مورخ ۲۰ جولای ۱۹۲۳.

۹- گزارش کرنفلد، شماره ۲۲۰، مورخ ۲۲ جولای ۱۹۲۳.

۱۰- گزارش کرنفلد، شماره ۲۳۸، مورخ ۱۲ آگوست ۱۹۲۳.

۱۱- گزارش فصلی کرنفلد از ۱ جولای تا ۳۰ سپتامبر ۱۹۲۳، مورخ ۲۰ اکتبر ۱۹۲۳.