به مناسبت 16 اردیبهشت ماه سالروز انتشار

روزنامه «قرن بیستم»

به مدیریت میرزاده عشقی

روز 16 اردیبهشت 1300 خورشیدی اولین شماره روزنامه «قرن بیستم» در 16 صفحه به مدیریت میرزاده عشقی در تهران منتشر شد.

این روزنامه همچون صاحبش میرزاده عشقی عمر کوتاهی داشت، اما بارقه‌ای بود از شور آزادیخواهی در وانفسای بستن نطفه استبداد پهلوی. عشقی که نام اصلی‌اش سیدمحمدرضا کردستانی است، در سال 1273 خورشیدی در همدان زاده شد و در همان جوانی، به دنیای پرتلاطم سیاست ایران پانهاد.

 در جنگ جهانی اول و در کشمکش سیاست متفقین و دول متحده، انزجار از روس و انگلیس او را به هواخواهی از عثمانی‌ها واداشت و به استانبول رفت. چند سالی در استانبول ماند و در شعبه علوم اجتماعی و فلسفه دارالفنون باب عالی جزو مستمعین آزاد حضور ‌یافت. سپس از استانبول به همدان بازگشت و آنگاه به تهران شتافت. عشقی در اینجا بود که روزنامه «قرن بیستم» را با قطع بزرگ در 4 صفحه در «مطبعه روشنایی تهران» منتشر ‌کرد. «قرن بیستم به صورت سری منتشر می شد و اکثر مقالاتش به قلم میرزاده عشقی بود که در آن زمان از بهترین و تاثیرگذارترین مقاله ها به شمار می رفت. او که شاعر سیاسی و اجتماعی بود تلاش می‌کرد تا واقعیت جامعه را در شعرهایش منعکس ‌کند. در انتقاد از شخصیت‌های سیاسی و اوضاع آن روزگار هیچ ابایی نداشت، دیدگاه‌های تند سیاسی و اجتماعی‌اش فراتر از خط قرمزهای آن روزگاران پا گذاشته بود بر همین اساس  حکومت تاب تحمل آن را نداشت. روزنامه  عشقی بیش از 17 شماره انتشار نیافت. شماره اول سال دوم این نشریه در 28 جمادی الاولی 1341 مطابق به 25 دی 1301 هجری خورشیدی به مدیر مسئولی عباس اسکندری منتشر شد. این شماره به جای روزنامه «سیاست» به چاپ رسید که باز میرزاده عشقی صاحب امتیاز آن بود. این بار مندرجات «قرن بیستم» سرمقاله های تند و آتشین به همراه قسمتی از اشعار عشقی و مقالات اجتماعی و اخبار داخله بود که تا 28 فروردین 1302 هجده شماره آن در دور دوم چاپ و منتشر گردید. عشقی در مقالات خود ، سیاست ، مجلس ، دولت و سرانجام عملکرد رضاخان را به چالش کشید.

  در آغاز قدرت‌یابی رضاخان و همزمان با نغمه جمهوریت ، عشقی دوباره روزنامه «قرن بیستم» را با قطع کوچک در 8 صفحه منتشر کرد که یک شماره بیشتر انتشار نیافت و بر اثر مخالفت، روزنامه‌اش توقیف شد. مطالب و مقالات همین شماره بود که سرانجام باعث کشته شدن صاحب امتیاز آن میرزاده عشقی گردید. این شماره که در 24 ذیقعده 1343 مطابق با هفتم تیر 1303 منتشر شد مطالب و اشعاری را در بر میگرفت که محمترین عناوین آن عبارت است از : «آرم جمهوری» ، «نوحه جمهوری» ، «جمهوری سوار» همراه با کاریکاتوری که در صفحه 8 روزنامه به چاپ رسید. اینها همه بر ضد جمهوری خواهی رضاخان تدارک دیده شده بود. با انتشار همین شماره ، روزنامه «قرن بیستم» توقیف گردید و میرزاده عشقی در 12 تیر 1303 در نخستین ساعات بامداد در منزل مسکونیش واقع در دروازه دولت تهران توسط دو مرد مسلح به قتل رسید.

 میرزاده عشقی روزنامه‌نگاری پرشور بود که گاه افکار و اعمالش به آنارشیسم پهلو می‌زد. هم از این رو از رضاخان و احمدشاه گرفته تا چهره‌های ملی مانند مشیرالدوله پیرنیا و حتی مرحوم سیدحسن مدرس را به باد انتقاد می‌گرفت. اما چنان که ملک‌الشعرای بهار نوشته، بتدریج پرده‌ها پیش چشمش کنار رفت و از حقیقت اقدامات رضاخان و جمهوریخواهی او آگاه شد. از این زمان بود که با شعر و قلم پرشور خود به مبارزه با دیکتاتوری در حال شکل‌گیری رضاخانی پرداخت.

ملک الشعرای بهار می نویسد :

«عشقی بازیهای سردارسپهی را دیده و از دسایس سیاسی او واقف شده بود. او ترور و دفن خود را نیز در خواب دیده بود. ما از خواب او به خود لرزیدیم و به او تسلیت دادیم»

  وی در جای دیگری می نویسد « یکی از رجال فاضل و آزادیخواه که به سمت وزارت معرفی شده بود گفن روز نشر روزنامه «قرن بیستم» به هیات وزیران رفتم رئیس دولت را دیدم که از هیات بیرون می آمد و مثل شاه توت سیاه شده بود. به ملاقات وزیر فرهنگ رفتم او را پریشان دیدم . کفیل یکی از وزارتخانه ها به من گفت اگر اتفاق سوئی برای مدیر این روزنامه همین امشب و فردا نیفتد خیلی عجیب خواهد بود زیرا حضرت اشرف خیلی اوقاتشان تلخ بود. »

به گفته بهار قاتلان عشقی دو نفر بودند که یکی را فراری دادند و در یکی از شهرها به او حقوق هم میدادند ولی دیگری علنا از شهربانی جایزه دریافت کرد و در معابر به می خوارگی مشغول بود و با قلدری به عمل خودش افتخار هم می کرد ....

منابع :

• تاریخ احزاب سیاسی ایران ، ملک الشعرای بهار ، انتشارات امیرکبیر ، ج دوم ، ص 104 تا 113
• روزشمار تاریخ معاصر ایران ، هدایت الله بهبودی ، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ، ج 2 ، سال 1301 خورشیدی ، ص 640 و 641