جشنهای 2500 ساله ، کسب اعتبار کاذب

در مهر ماه 1350 ایران شاهد یکی از عظیم ترین و پرهزینه ترین جشنهای تاریخ معاصر ایران و جهان بود . این جشن که بنا بود در سال 1340 برگزار شود بارها به علت وضعیت بغرنج اقتصادی و مضیقه مالی دولت که قادر به پرداخت هزینه های سنگین پیش بینی شده جشن نبود به تعویق افتاد . ولی از آن جا که شاه همواره در رؤیای برگزاری پرشکوه بزرگداشت 2500 سال شاهنشاهی در ایران بود مصرانه در تلاش بود که در تخت جمشید این جشن را برگزار کند . شاه از برپایی این جشنها هدفهای چندی را دنبال می کرد . وی با اجرای این مراسم سعی داشت که بر وجود نهاد سلطنت در ایران به مدت دو هزار و پانصد سال و تداوم این نهاد تا فرمانروایی خود تأکید کند و به ایرانیان بفهماند که ایران کشور بزرگی شده است ، و او به عنوان پادشاه این کشور ، خود را " وارث و نگهبان یک تاج و تخت 2500 ساله " (1) می داند .
وی همچنان در پی کسب وجهه بین المللی برای حکومت خود و تحکیم مشروعیت سلسله پهلوی بود تا بتواند در سایه آن ، اعتماد دولتمردان بیگانه را برای سرمایه گذاری بیشتر در ایران به دست آورد.
خود بزرگ بینی و برتری جویی از دیگر انگیزه های شاه برای برگزاری جشن 2500 ساله می باشد . شاه ، در مقایسه با بسیاری از شخصیتهای مطرح جهان که از وجهه مردمی برخوردار بودند ، در میان مردم ایران جایگاهی نداشت . وی هیچ امتیاز ویژه ای نداشت تا در برابر آن به خود ببالد . نه از نسب بهره ای داشت و نه از کمال . او برای جبران این سرخوردگی و نیز کسب اعتبار کاذب امیدوار بود که با پیوند دادن حکومت خود به کورش و 2500 سال پادشاهی و احیای باستان گرایی یا نادیده گرفتن تأثیر انکار ناپذیر اسلام در تاریخ هزار و چهارصد ساله گذشته ایران ، خود را در برابر جهانیان به عنوان پادشاهی توانا و بی همتا قلمداد کند . شاه در ضیافت نخست وزیر سوئد در استکهلم در سال 1339 چنین می گوید : " ما سابقه 25 قرن استقلال و شاهنشاهی داریم ، و این سابقه ممتد به ما نیروی ملی خاصی داده است که شکست ناپذیر است . " (2)
پیشنهاد جشنهای 2500 ساله بدوا از طرف شجاع الدین شفا ، مشاور فرهنگی دربار در سال 1337 مطرح شد . ولی در دو سال اول مقدمات برپایی این جشن ، وظیفه دبیر کل شورای جشنها را به عهده داشت ، و طرح تشکیل کمیته های خارجی برای شرکت ممالک مختلف جهان در این جشنها تحت سرپرستی عالیه رؤسای کشورها و با شرکت بزرگترین شخصیتهای سیاسی و فرهنگی آنها را در همان موقع تنظیم کرد و به مورد اجرا در آورد و و اولین کمیته که بعدا سرمشق سایر کمیته ها قرار گرفت در سال 1960 در پاریس ایجاد شد . (3)
در اوایل دهه 1340 دولت علم ضمن رایزنی با اسرائیل از آنها می خواهد که برای توسعه جهانگردی در ایران طرحی ارائه نمایند . آنها نیز با ارائه طرحهایی توصیه کردند که برای شناساندن تسهیلات جهانگردی در ایران ، لازم است در کشورتان رویداد مهمی برپا کنید . خانم سینتیا هلمز همسر سفیر امریکا در خاطرات خود چنین می نویسد :
" در اوایل دهه 1960 اسدالله علم نخست وزیر برای توسعه جهانگردی در ایران از دولت اسرائیل درخواست کرد تا طرحی تنظیم نماید . تدی کولک (Teddy kollek ) ، رئیس اتحادیه توریستی دولت اسرائیل و شهردار بعدی اورشلیم به ریاست میسیون برنامه ریزی برگزیده شد . کولک توصیه کرد که ضمن تأسیس هتلها ، جاده های جدید و وسائل نقلیه مدرن در تخت جمشید ، ایران باید واقعه مهمی بر پا کند تا خارجیان را به این تسهیلات جهانگردی جدید جلب کند .
بعدها اعتراف کرد که هرگز تصور نمی کرده اسراف کاری که در جشنهای بیست و پنجمین قرن بنیانگذاری امپراتوری ایران پیش آمد همان است که او توصیه کرد . (4)
همان گونه که جشن تاجگذاری محمدرضا در سال 1346 با الگو گرفتن از تاجگذاری پادشاهان کشورهای پادشاهی مانند انگلستان ، سوئد ، هلند و غیره به انجام رسید . (5) در این جشن نیز از راهنمایی و مشورت بریتانیا بهره گرفته شد . پیتر رمسباتهم سفیر بریتانیا در نامه ای محرمانه به تاریخ 28 اوت 1971 به هرمز قریب چنین می نویسد :
" زمانی که در 21 ژوئیه با شما ملاقات کردم غیررسمی از من درخواست نمودید تا در صورت امکان نظرات اداره تشریفات خود را در لندن درباره اولویت مهمانان و مدعوین جشنهای یادبود 2500 ساله شاهنشاهی جویا شوم . در پی مذاکرات ما ، آقای عیسی مالک لیستی از مهمانان را به من داد و من نیز آن را به اداره تشریفات فرستادم . هم اکنون اخباری از لندن به دست من رسیده است . البته ایشان از من خواسته اند این نکته را متذکر شوم [که] هر پیشنهادی از جانب آنها باید کاملا غیررسمی تلقی شود چون مایل نیستند در مسأله ای که فقط دولت ایران در تصمیم گیری اش ذیصلاح است هیچ گونه مسؤولیتی داشته باشند . بنابراین ایشان سعی نکرده اند که لیست اولویتی از فهرست کامل مهمانان ارائه دهند . لیکن ، با توجه به تاریخ به سلطنت رسیدن و کسب مقام آنها ، اصول کلی و مشخص را ارائه کرده اند و امیدوارند که در تهیه یک دستورالعمل کلی برای مشخص نمودن حق تقدم مدعوین شما را یاری نمایند . "
بالاخره محمدرضا به رؤیای خود جامه عمل پوشاند و در تخت جمشید شهرک مدرنی بنا کرد که همه چیز آن ، از ساختمان گرفته تا مبلمان و سایر وسایل ، غیرایرانی بود . در این جشن بیست پادشاه و امیرعرب ، پنج ملکه ، بیست و یک شاهزاده ، شانزده رئیس جمهور ، سه نخست وزیر ، چهار معاون رئیس جمهور و دو وزیر خارجه از 69 کشور شرکت کردند . از جمله مدعوین نیکلای پادگورنی ، صدر هیأت رئیسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی ، مارشال تیتو ، از یوگسلاوی ، یحیی خان ، از پاکستان ؛ و . و . گیری ، از هندوستان ؛ ملک حسین پادشاه اردن ؛ و امپراتور هیلاسلاسی ، از اتیوپی بودند . گذشته از مقامات مزبور ، دهها تن از شخصیتهای علمی ، هنری ، فرهنگی و نمایندگان رسانه های خبری ایران و جهان در جشنی که یک هفته طول کشید حضور یافته بودند . (6)
هنگامی سران کشورهای جهان پا به این سرزمین نهادند تا در بزرگداشت شاهنشاهی سهیم باشند که در جای جای این سرزمین عده قابل توجهی از فقر و ناداری در آلونکهایی که در حاشیه تهران ساخته بودند زندگی می کردند. بهره ای که این آلونک نشینها از این جشن داشتند خانه بدوشی مضاعف آنان بود زیرا ناچار بودند برای این که در منظر دید میهمانان قرار نگیرند به محل دیگری نقل مکان کنند . عبدالرضا انصاری قائم مقام رئیس شورای مرکزی جشن در نامه ای به نیک پی شهردار تهران در این باره چنین می نویسد :
" فتوکپی نامه شماه 3509/001 مورخ 8/6/1350 کمیته تأمینی و انتظامی جشن شاهنشاهی در خصوص آلونک نشینهایی که در مسیر جاده کن اتوبان کرج – پارک وی سکونت دارند و از نظر وضع ظاهری در منظر دید مهمانان عالیقدر بسیار نامطلوب خواهد بود . جهت استحضار و اقدام لازم به پیوست ایفاد می گردد . "
این جشن نامیمون علاوه بر این که اعتبارات عمرانی را می بلعد ، قسمتی از بودجه دولت را به خود اختصاص می دهد ، درآمدهای ارزی را حیف و میل می کند ، مستقیما مشکلات فراوانی نیز برای اقشار مختلف جامعه به وجود می آورد . سناتور بوشهری در کمیسیون برنامه و تشریفات از وزارت آبادانی و مسکن می خواهد که مهندسان و مقاطعه کاران را ملزم نمایند که مقبره کورش و باغچه بندی اطراف آن را با هزینه خودشان مرمت نمایند . عمده فعالیتهای تدارکاتی این جشن به خارجیان سپرده شد . یکصد هواپیمای باربری ارتش و تعداد زیادی کامیون و تریلر در مدت 9 ماه کلیه اثاثیه اقامتگاه سران را به شیراز منتقل و از شیراز به وسیله کامیونهای ارتشی به تخت جمشید حمل کردند . لباسهای خانواده سلطنتی ، (7) مدالهای یادبود ، (8) لباسها و وسایل گاردهای مراسم و غیره همگی در فرانسه تهیه و به ایران ارسال می شدند. رستوران ماکسیم عهده دار پذیرایی از میهمانان جشن به وسیله انواع غذاهای فرنگی و مشروبات مختلف با 131 نفر کادر مجرب بود ، (9) و شاید از غذای ایرانی که در این جشن دیده می شد فقط بتوان از خاویار نام برد .
مؤسسه ژانسن عهده دار برپایی چادرهای سران می شود . قبل از آن که فکر و پروژه چادرهای سران مطرح باشد همه امکانات و تلاشها مصروف آن بود تا هتل تخت جمشید آماده و بازسازی شود و به عنوان اقامتگاه سران مورد استفاده قرار گیرد ولی در نیمه اول سال 1349 طرح احداث چادرهای مخصوص سران مطرح شد . امیرهوشنگ متقی در گزارشی به علم با تلاش برای جا انداختن پروژه چادرها اعتراف می کند که بدون احداث چادرهای سران نیز امکان برگزاری مراسم جشن وجود دارد : " نمی خواهم که بگویم برنامه جشن در هتل تخت جمشید عملی نیست زیرا اگر تنها راه حل همین باشد مطمئن باشید تا پای جان با سایر همکارانم برنامه را به بهترین وجه انجام خواهیم داد.
برای برپایی چادرها با مؤسسه ژانسن فرانسوی قراردادی امضا می شود و این مؤسسه برپایی یک چادر مخصوص پذیرایی از میهمانان شاه با گنجایش 650 نفر به مساحت 2500 متر مربع و 50 چادر اختصاصی محل اقامت سران کشورها ، چادر خانواده سلطنتی ، چادر باشگاه ، چادر آرایشگاه ، چادر شب نشیژنی شرقی و غیره را به عهده گرفت و در حدود هفت میلیون دلار بابت مخارج نصب چادرها از ایران دریافت داشت . (10)
همسر سفیر آمریکا ، خانم هلمز ، این جشن و چادرهای سران را چنین توصیف می کند :
" در محوطه ای به مساحت یکصد و شصت آکر [هر آکر یا جریب فرنگی = بیش از 4000 متر مربع ] حدود هفتاد چادر برپا شده بود که توسط ژانسن پاریس به گونه ای مجلل با کریستال ، چینی و پارچه های کتان فرانسوی تزئین شده بود ، و در آن چلچراغهای پر تلألؤ با ابریشم و مخمل قرمز آویزان شده بود . پانصد نفر میهمان از شصت و نه کشور ، شامل نه پادشاه ، پنج ملکه ، شانزده رئیس جمهوری ، و سه نخست وزیر در جشنهای سه روزه دربار حضور داشتند ... لانون برای خانواده ، سلطنتی یونیفورم جدیدی طراحی کرده بود که با نخی از طلا به طول تقریبی یک مایل دوخته شده بود . آشپزهای ماکسیم شام با شکوهی تهیه کرده بودند که شامل پاته دم خرچنگ ، طاووس بریان شده و شکم پر ، * شامپاین و شراب کهنه و گران قیمت فرانسوی بود . فقط خاویاری که برای پر کردن تخم بلدرچین مورد استفاده قرار گرفته بود ایرانی بود . " (11)
پس از خاتمه جشن ، تأسیسات چادرهای سران به سازمان جلب سیاحان واگذار گردید تا مورد بهره برداری توریستی قرار بگیرد ولی مبالغ به دست آمده از این طریق جوابگوی هزینه های هنگفت تعمیرات و نگهداری تأسیسات چادرها نبود و در نهایت بار هزینه های نگهداری آن را می باید دولت متقبل می شد . (12)
پی نوشت :
1. برنامه کامل جشنهای دو هزار و پانصدمین سال کورش کبیر و بنیاد شاهنشاهی ایران ، نشریه دبیرخانه شورای مرکزی جشنهای شاهنشاهی ایران ، اردیبهشت ماه 1340 ، ص 6 ، مصاحبه شده با نمایندگان رادیو تلویزیون فرانسه . تهران 23 بهمن 1337.
2. برنامه کامل جشنهای دو هزار و پانصدمین سال کورش کبیر و بنیاد شاهنشاهی ایران ، نشریه دبیرخانه شورای مرکزی جشنهای شاهنشاهی ایران اردیبهشت ماه 1340 ص 9.
3. نامه شجاع الدین شفا به وزیر دربار.
4. سینتیا هلمز . خاطرات همسر سفیر . ترجمه اسماعیل زند . تهران ، نشر البرز ، 1370 ، ص 79.
5. مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران .
6. غلامرضا نجاتی ، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران – از کودتا تا انقلاب – تهران ، مؤسسه خدمات رسا ، 1371 ، ص 348 و 349 .
7. اسدالله علم دستور می دهد بهای لباسهایی را که شمس پهلوی به مناسبت جشن 2500 ساله به فروشگاه لانون در پاریس سفارش داده بود از محل موجودی جشن پرداخت نمایند . و همچنین بانک مرکزی موظف می شود یک نیم تاجح برلیان و یک جفت گوشواره مروارید و برلیان و یک گردبند از بودجه جشن برای منیژه جهانبانی همسر غلامرضا پهلوی و پری سیمازند همسر عبدالرضا پهلوی بسازد . ( اسناد شماره 39 ، 40 ، 41 و 42 از مجموعه اسناد ارائه شده در همین مقاله ) .
8. ساخت 20 هزار مدال یادبود به مؤسسه آرتوس براتران فرانسوی سفارش داده شد . ( سند شماره 45 از مجموعه اسناد ارائه شده در همین مقاله ) .
9. مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران .
10. سند شماره 36 از مجموعه اسناد ارائه شده در همین مقاله .
11. مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
12. شکست شاهانه ( روانشناسی شخصیت شاه ) . همان ، ص 125 و 126 به نقل از :
Cynthia Helrus , An Ambassador's Wife in Iran (Newyork: Dodd , Mead , 1981) P.69.
* شکم طاووس با Foisaras پر کرده که ترکیبی از دل و جگر غاز و انواع سسهای گران قیمت است.