مختصری از تاریخچه تشکیلات نظمیه تا روی کار آمدن سلسله پهلوی

 اندیشه تشکیل و تأسیس نظمیه (شهربانی) به شیوه کشورهای اروپایی، به زمان ناصرالدین شاه قاجار می رسد. او در دومین سفر خود به اروپا در سال 1295ق با مشاهده قوای پلیس و نظم و انضباطی که در شهرهای اروپایی برقرار بود، تصمیم گرفت در ایران نیز چنین تشکیلاتی به وجود آورد. وی پس از مراجعت از اروپا، مستشاری ایتالیایی به نام «کنت دو مونت فورت» را استخدام کرده، از اتریش با خود به ایران آورد.
قبل از تأسیس نظمیه ناصرالدین شاهی، امور انتظامی شهر توسط قراولها انجام می شد و محل اجتماع آنان یا پایگاهشان قراولخانه بود. در تبریز بیست قراولخانه و در تهران چهل عدد از آنها وجود داشت. امیرکبیر در دوران صدارت کوتاه خود تعداد آنان را افزایش داد و بسیاری از قراولخانه ها را به مفهوم پاسدارخانه در راهها و اطراف شهر ایجاد نمود. قراولها به دسته های ده تایی تقسیم می‌شدند. اما پس از بازگشت ناصرالدین از فرنگ به قول صاحب منتظم ناصری «بر حسب اراده همایونی اداره پلیس به جهت امنیت شهر توسط نواب اشرف والا امیرکبیر نایب السلطنه به ریاست مسیو کنت دو مونت فورت در دارالخلافه برقرار گردید».1
پس از تدارک مقدمات کار روز 16 ذی القعده ۱۲۹۵ق نخستین تابلو شهربانی تهران سردر عمارت واقع در ابتدای خیابان الماسیه (باب همایون) نصب گردید. در تابلو عبارت «دارالخلافه» نقش شده از همان روز مردم با واژه پلیس آشنا شدند و دیری نپایید که کنت به لقب «نظام الممالک» ملقب و به منصب امیر تومانی (سرلشکری) مفتخر و به اخذ نشان و حمایل آن ممتاز گردید. سال بعد یعنی 1296ه.ق کنت قوانینی را که به کتابچه «قانون کنت» معروف شد به شاه ارائه کرد. با تصویب این نظامنامه، دیری نگذشت که اداره جلیله پلیس دارالخلافه و احتسابیه به «وزارت نظمیه» تبدیل گردید و صورت و قیافه جدیدتری یافت و دارای دوایر و تشکیلات ویژه‌ایگشت.2
از آن زمان به بعد حقوق و مزایای نیروهای شهربانی که گه گاه پرداخت می شد و گاه تا ماهها به تعویق می افتاد منظم شد و حقوق و مزایای آنها افزایش یافت. قبل از آن به یک افسر جزء ماهانه پنج تومان و به افراد پلیس ماهانه مقرری ناچیز پنچ الی بیست تومان داده می‌شد. خیلی وقتها پاسبانها و مأمورین رسمی انتظامی به جای انجام وظایف پلیسی در دکانهای قصابی و عطاری مشغول به کار می‌شدند.
اصلاحات کنت دو مونت فورت پس از شهادت امیرکبیر و بی توجهی صدراعظمهای بعدی به جایی نرسید و در نهایت به کناره گیری او انجامید. پس از او ریاست نظمیه به عهده میرزا ابوتراب خان نظم الدوله که مترجم مخصوص و معاون کنت بود گذارده شد و سپس به میرزا عیسی وزیر مختارالسلطنه، آقا بالاخان سردار، حاج سعیدالسلطنه و اعظم‌السلطنه رسید و در اوایل مشروطیت بر عهده مسیو یپرم یکی از سران ارامنه گذارده شد، اما پس از کشته شدن وی در جنگ همدان، کارها به عهده یکی از معاونین ارمنی او به نام سهراب خان و سپس مظفر اعلم (سردار انتصار) محول شد.
در دوران ریاست سردار انتصار یکی از رجال نظامی به نام صولت نظام که بعداً ملقب به سردار شوکت شد، مدرسه ای برای تربیت افسران نظمیه به ریاست و معلمی سیف‌الدین بهمن تشکیل داد و نیروهای پلیس ورزیده و تعلیم یافته تربیت کرد. در اواخر ریاست او به تصویب مجلس شورای ملی مستشاران سوئدی به نامهای: وستداهل، ارفانس و برگدال استخدام شدند و به تهران آمدند. بدین ترتیب وستداهل به عنوان ریاست تشکیلات، ارفانس به ریاست پلیس تأمینات و برگدال به عنوان رئیس پلیس اونیفرم یعنی سرکلانتر مشغول خدمت شد. بعدها به تدریج مستشاران سوئدی افزوده شد.3
هیئت مستشاران سوئدی از تاریخ ۱۲۹۲-۱۳۰۳ش قریب ده سال در ایران کار کردند و نظم و انضباطی در تشکیلات پلیس به وجود آوردند و نام آن را به نظمیه تغییر دادند.
پی نوشت ها:
1. اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1367، ج3، ص2022.
2. مرتضی سیفی قمی تفرشی، نظم و نظمیه در دوره قاجار، تهران، یساولی، فرهنگسرا، 1362، ص55-56 .
3. مجله ایرانشهر، نشریه 22 کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ج 2، ص1070.