«بانک استقراضی» ابزار سلطه روسیه

 بانک استقراضی در 1308 ق، اندکی پس از بانک شاهنشاهی، تأسیس شد. پولیاکف (Poliakov) از اتباع روسیه، تأسیس آن را به ناصر‌الدین شاه پیشنهاد داد؛ ناصر‌الدین شاه که علاقة زیادی به پولیاکف داشت، اجازه تأسیس شرکتی را صادر کرد که به معاملات رهنی بپردازد و امور بانکی را نیز بر عهده داشته باشد. به موجب مفاد امتیاز‌نامه، ناصر‌الدین شاه به پولیاکف، رایزن عمومی (جنرال کنسول) ایران، و روشر (Roscher) و عده‌ای دیگر اجازه می‌داد تا شرکتی استقراضی به اعتبار رهن و یک مغازة حراج، با اعتبار 75 ساله، تأسیس کنند. این امتیاز نامه را ناصر‌الدین شاه، امین‌السلطان صدر اعظم و قوام‌الدوله وزیر خارجه امضا کردند. پولیاکف بخشی از سهام را به سرمایه‌داران روسی و بلژیکی فروخت و مؤسسه، با سرمایة ابتدایی دو کرور و دویست و پنجاه هزار منات مسکوک طلا تخمیناً معادل ششصد هزار تومان پول نقرة ایران، شروع به کار کرد. مرکز آن در دارالخلافة تهران و شعب دیگرش بیشتر در شهر‌های واقع در منطقه نفوذ روسیه ـ تبریز، ارومیه، جلفا، رشت، انزلی، شهر‌های استان مازندران، همدان، کرمانشاه، قزوین، اصفهان، مشهد، سبزوار، قوچان و زابل ـ بود.

در پی درخواست پولیاکف، دولت ایران طبق اعلان رسمی در 1309 ق، نام این مؤسسه را از انجمن استقراض به بانک استقراضی تغییر داد و آن را به استحضار دولت روسیه نیز رسانید. در 1311، به دلیل عدم سودآوری بانک استقراضی، نمایندة آن در ایران، پیشنهاد انحلال آن را داد؛ اما دولت روسیه که در تمام زمینه‌ها، از جمله بانک، با بریتانیا رقابت داشت، از تعطیل آن جلوگیری کرد و با مداخلة وزارت مالیة آن کشور در کار بانک، کلیة سهام آن به بانک پطرزبورگ منتقل شد. از آن پس، بانک استقراضی عامل اجرای مقاصد سیاسی دولت روسیه شد و اهداف اقتصادیش تحت‌الشعاع هدف‌های سیاسی آن کشور قرار گرفت و به همان نسبت که مداخلة روسیه در ایران بیشتر می‌شد سرمایة بانک فزونی می‌یافت. برای هماهنگی میان سیاست دولت روسیه و بانک، وابستة بازرگانی سفارت روسیه در تهران، مسئولیت بانک را به عهده گرفت و سرمایة آن در اختیار رایزنی‌های وابسته در ولایات قرار گرفت تا در موقع لزوم از آن استفاده شود. از اهداف دیگر مدیران بانک استقراضی، ترویج کالاهای روسی در ایران و تهیة موارد مورد نیاز روسیه از ایران بود. این بانک با افزایش حجم بازرگانی بین دو کشور، می‌خواست معاملات ایران را در جهتی سوق دهد که مکمل اقتصاد روسیه باشد. بانک استقراضی، برای رسیدن به اهداف سیاسی خود، به دولتمردان، سیاستمداران، بازرگانان و اشخاص سرشناس وام‌هایی با شرایط سهل می‌داد؛ اعطای این وام‌ها اهداف متفاوتی را دنبال می‌کرد؛ از جمله آنکه با انعطاف در برابر بدهکاران سرشناس و وارد ‌آوردن فشار به انواع حیله‌ها امکان مداخله دولت تزاری در دربار و مراکز حساس را فراهم سازد و علاوه بر آن، با پرداخت وام و گرو گرفتن املاک و مستغلات، به ویژه در شمال کشور، مداخلة نمایندگی‌های روسیه در زندگی روزمرة مردم را تشدید و زمینة مادی تجزیه قسمت‌های شمالی را آماده کند. بانک استقراضی از لحاظ سیاست بانکی موفق نبود، زیرا کل سرمایة خود را صرف معاملات رهنی کرده بود و از سی میلیون منات، تنها سه میلیون در حساب بانک باقی مانده بود. سپردة مردم به بانک بسیار اندک و ناچیز بود و دلیل آن، ناچیزی بهره‌ای بود که بانک می‌پرداخت؛ به حساب‌های یکساله 5%، دو ساله 5/5% و سه ساله 6% سود تعلق می‌گرفت.

بانک استقراضی در مقابل مشکل مالی دولت ایران و استقراضِ دولت از آن، در زمان‌های مختلف، رفتار‌های متفاوتی داشت. سیاست‌های توسعه‌طلبی بانک ادامه داشت تا آنکه، پس از سقوط حکومت تزاری، به موجب مادة 19 عهد‌نامه 1921 بین ایران و شوروی، بانک استقراضی روس به ملت ایران واگذار و قرار شد که فقط رایزنی‌های (کنسولگری‌ها) شوروی، با اجازة دولت ایران، از ابینه و عمارات و سایر ملزومات آن، استفاده کنند. این عهدنامه را چیچرین (Chicherian)، کاراخان (Kara khan) و مشاور‌الممالک در 1339ق/1921 م امضا کردند و در زمان عقد آن، از کل دارایی بانک تنها 05/76 قران در صندوق موجود بود. این بانک، پس از واگذاری به دولت ایران، بانک ایران نام گرفت و از آن پس، کوشش متصدیان آن صرف تصفیة محاسبات شد و بالاخره در 1312 ش، به موجب اجازة تأسیس بانک فلاحتی و صنعتی (بانک کشاورزی ایران)، به دلیل فقدان سرمایة نقدی و مشکلات زیاد در وصول مطالبات، بانک ایران ضمیمة بانک کشاورزی ایران شد.