نقد و بررسی کتاب تمامیت ارضی ایران؛ مساله بحرین

با گذشت بیش از دو قرن از اشغال نظامی بحرین توسط نظامیان بریتانیایی و کمتر از نیم قرن از استقلال آن منطقه، مساله بحرین هنوز برای ایران امری مهم و راهبردی است.در سال‌های قبل از استقلال بحرین، آثار زیادی درباره این موضوع نوشته شده است. در این میان آثار اساتیدی چون فریدون آدمیت، عباس اقبال، سدیدالسلطنه، جهانگیر قائم‌مقامی، منشورگرکانی و سعید نفیسی مشهور و معتبر هستند. پس از آن نیز محققان ارجمندی چون مرحومان احمد اقتداری و فریدون زندفرد و جناب هوشنگ طالع در موضوع ایران و بحرین به تفصیل پژوهش کرده و نوشته‌اند.

در سال‌های اخیر دکتر محمد علی بهمنی قاجار با انتشار چندین اثر مستند، عمدتا در موضوع مسائل تاریخی منطقه‌ای و مناقشات مرزی ایران و بعضا مرتبط با خلیج فارس خدمت شایانی به این دست مطالعات از نگاه و داوری تاریخی ایرانی داشته است. تحقیقات بهمنی قاجار در این مقوله، منحصر به مساله بحرین و خلیج فارس نیست و به حوزه‌هایی چون مناسبات تاریخی افغانستان و شبه‌قاره هند نیز مربوط می‌شود.

امروزه در موضوع ایران و بحرین معمولا با دو رویکرد کاملا متنافر مواجه هستیم. دو رویکردی که اغلب واکنش‌هایی عکس‌العملی،انتزاعی وبعضا تحت‌تاثیرجریان‌های سیاسی روزهستند.

نخست رویکردی غیرواقع‌بینانه و ایران‌ستیز که ایران را نه‌تنها از هرگونه توجه و پیگیری موضوع بحرین منع می‌کند که اساسا ابراز نظر و حتی ابراز همدردی با مصایب اکثریت تحت ستم شیعه و ایرانی‌تبار بحرین را نادرست و غیرقابل قبول می‌داند و در عمل موافق واگذاری کامل بحرین به سعودی و متحدان غربی آن است.در مقابل این رویکرد، جریانی قرار دارد که خواهان مداخله مستقیم سیاسی- نظامی در موضوع بحرین و حتی توصیه به ورود به دام-چاله لشکرکشی و فتح نظامی آن منطقه، بی‌اعتنا به تبعات خطرناک چنین تبلیغاتی، از جمله دشمن‌تراشی و دادن بهانه به دست حکومت بحرین در سرکوب مخالفان خود به عنوان وابستگان به ایران است.

به گمان من، مناسب‌ترین رویکرد فراروی ایران در موضوع بحرین، نخست اشاعه مطالعات راهبردی درباره پیوندهای ایران و بحرین و دوم، همگام با مجامع و نهادهای بین‌المللی، تاکید بر حقوق نادیده گرفته شده اکثریت شیعه و ایرانی‌تبار بحرین توسط حکومت نامردمی اقلیت آن منطقه است.

بهمنی قاجار تاکنون در مساله تمامیت ارضی ایران، سه جلد کتاب منتشر کرده که این کتاب سومین جلد از این سه‌گانه است. این کتاب به مساله بحرین در دوران حکومت پهلوی براساس اسناد عمدتا منتشرنشده ایرانی اختصاص دارد. فصل نخست کتاب، به اختصار به تحولات بحرین از عصر باستان تا 1304 پرداخته است. او در کتاب‌های قبلی‌اش، به تحولات بحرین در دوران قبل از سلسله پهلوی پرداخته است. گفتار دوم کتاب عمدتا بحثی حقوقی و نظری در موضوع «غیرقانونی بودن سلب حاکمیت ایران بر بحرین» توسط بریتانیا است. در این بخش ابعاد مختلف روند قانونی و حقوقی رسمیت بخشیدن به جدایی بحرین از ایران و اعلام استقلال آن بررسی شده است. موضوعات مورد بحث در این قسمت، شیوه‌های مشروع سلب حاکمیت، از دست دادن کنترل و اداره سرزمین، اشغال و تصرف به وسیله خارجی، واگذاری، کشورگشایی، شورش و ادعای استقلال بحرین هستند.

در بخش بعدی کتاب مواضع عمدتا ضدایرانی حکومت بریتانیا در موضوع بحرین در دوره رضاشاه از منظر سیاست توسعه‌طلبانه و مطامع استعماری آن کشور در حوزه جنوبی خلیج فارس بررسی شده است. در بخش بعدی کتاب به مساله بحرین در شرایط بحرانی ایران در دهه 1320 شمسی در پرتو تحولات دولت‌های مستعجل، به خصوص دولت قوام‌السلطنه پرداخته شده است. در این دوره برای اولین بار به مدد فضای باز سیاسی، پارلمانی و رسانه‌ای بی‌سابقه در ایران، موضوع بحرین از یک مناقشه پنهان به یک گفتمان جدی مردمی و عمومی تبدیل شد.

بالا گرفتن بحث بحرین و اشغال آن توسط بریتانیا در دل نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران، محور بخش بعدی کتاب است. در این دوره ایران با ورود به گفت‌وگو با قدرت‌های جهانی و ورود عناصر توسعه‌طلب جدیدی چون عراق و سعودی به ماجرا، توجه به نظرات افکار عمومی اهالی ایران دوست بحرین مورد توجه جدی حکومت ایران واقع می‌شود.

بخش بعدی کتاب به اقدامات سیاسی، فرهنگی، مدنی و اجتماعی داخلی اکثریت اهالی بحرین به حفظ، گسترش و مطرح کردن پیوندهای ایرانی- شیعی اکثریت مردم بحرین، از طریق تاسیس گروه‌های سیاسی و نهادهای مدنی، فرهنگی و آموزشی ایران‌مدار و آزادیخواه است؛ اقداماتی که در چند برهه به خیزش‌های سیاسی و مدنی منجر شد.

کوتاه آمدن حکومت محمدرضا شاه در موضوع حاکمیت ایران بر بحرین و روند اقدامات بین‌المللی که منجر به برگزاری یک نظرسنجی موردی غیرقانونی به جای رفراندوم متعارف قانونی در آن منطقه توسط ویتوریو گیچاردی نماینده اعزامی دبیرکل سازمان ملل متحد شد موضوع بخش بعدی این کتاب است. اقدامی که خلاف مذاکرات و تعهدات بریتانیا و سازمان ملل بود و خواسته اکثریت مردم بحرین نیز در آن نادیده گرفته شد.

بخش پایانی کتاب به موضوع ایران و بحرین در سال‌های منتهی به پیروزی به انقلاب اسلامی و پس از آن، تحولات مناسبات دوجانبه در سال‌های اخیر و تاثیرات مختلف و چند وجهی انقلاب بر بحرین اختصاص دارد که طبعا بخش تکمیلی است و نسبت به بدنه اصلی کتاب، کمتر در آن از منابع منتشر نشده استفاده شده است.

بهمنی قاجار با استفاده از اسناد و به مدد نگرش تاریخی و تخصص حقوقی خود موفق شده که منابع مورد استفاده را از حالت صرفا خام به اثری تحلیلی و تبیینی کاربردی برای هر دو مخاطب خاص و عام، قابل استفاده و به مرجعی درجه یک و کاربردی تبدیل کند. با این حال، جای خالی استفاده از اسناد انبوه دست نخورده و نادیده اروپایی و عربی در این موضوع همچنان در این نوع تحقیقات وجود دارد که توجه به آنها مکمل کارهایی از این دست است.

در این کتاب، از جای تصاویر اسناد خالی است و حتی از فهرست پایانی منابع نیز خبری نیست. فهرست عمومی اعلام کتاب نیز کامل نیست و در برخی موارد یا اسامی از قلم افتاده یا ناقص ضبط شده است. انتشار یک گاه‌شمار تحولات نیز می‌توانست به درک بهتر خواننده از روند رخدادها کمک کند.کتاب بهمنی قاجار اثری مهم در مطالعات معاصر بحرین و خلیج فارس است و به همین دلیل بحق در فهرست آثار برگزیده بخش تاریخ در جایزه کتاب سال 1398 قرار گرفت.

مشخصات کتاب: تمامیت ارضی ایران در دوران پهلوی: بحرین، نوشته: محمدعلی بهمنی قاجار، ناشر: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 368 صص، زمستان 1397

http://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/143399/