اسناد بلدیه

ایران، دارای قدمتی دیرینه در تاریخ شهرنشینی جهان است. شهرنشینی، با تشکیل حکومت مادها آغاز شد و در دوره‌ی هخامنشیان و سلوکیان نیز، گسترش یافت؛ اما بیش‌تر شهرهای دوره‌ی باستان در زمان ساسانیان به اسناد بلدیه به مناسبت یکم فروردین 1300 اعلام تشکیل بلدیه در تهران وجود آمد. در دوره‌ی اسلامی نیز، به دلیل گسترش چشمگیر داد و ستد، شهرنشینی رونق فراوان یافت.

درباره‌ی چگونگی مدیریت شهری در ایران باستان، بویژه در دوران پیش از اسلام، اطلاعات کافی و دقیقی در اختیار نیست. با این حال، آگاهی ما از گستردگی و عظمت شهرهای باستانی ایران مانند هگمتانه، شوش، سیلک و شهر سوخته، این موضوع را روشن می‌سازد که زندگی در آن شهرها، بدون وجود دستگاه منظم اداره‌کننده‌ی شهر امکان پذیر نبوده‌است.

اما درباره‌ی چگونگی اداره کردن شهرها در دوره‌ی اسلامی، اطلاعات کافی در دست است. با فروپاشی تشکیلات سیاسی ساسانیان، شیوه‌ی اداره کردن شهرهای کشور نیز دست‌خوش تغییرات بسیاری گردید و قوانین اسلامی وارد زندگی شهری ایران شد. تشکیلات مدیریت شهری را در این دوران، می‌توان به چهار گروه زیر تقسیم کرد: الف - امور اداری، سیاسی و امنیتی شهر و منطقه‌ی تحت نفوذ آن که بر عهده‌ی حاکم یا امیر شهر بود؛ ب - امور اجتماعی، اقتصادی و خدماتی که برعهده‌ی رئیس شهر، کلانتر و کدخدایان محله‌ها بود؛ ج - امور انتظامی شهر که عسس و داروغه عهده‌دارش بودند؛ د - امور قضائی که مسئولیتش با قاضی‌ها بود.

در دوره‌ی قاجار، به دستور ناصرالدین‌شاه، با تشکیل اداره‌ای موسوم به احتسابیه - که دارای دو شعبه‌ی احتساب و تنظیف بود - ساماندهی امور شهری وارد دوره‌ی جدیدی شد. با پیروزی مشروطیت در سال 1285ش.، به دلیل مشکلات متعددی که در اداره‌ی امور شهرها در زمینه‌هائی مانند بهداشت شهری، آبرسانی و ... وجود داشت، نمایندگان مجلس اول درصدد تدوین قانونی برای اداره‌ی امور شهرها برآمدند. از این رو، قانون بلدیه در تاریخ نوزدهم خرداد 1286 ش. به تصویب نمایندگان مجلس رسید. هدف از تأسیس بلدیه، تأمین منافع شهرها و رفع نیازهای شهرنشینان اعلام شد. در این قانون، تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود که اعضای آن را مردم انتخاب می‌کردند. با آن‌که انجمن‌های بلدی اقدام‌هائی را در سطح شهرها انجام دادند ولی درعمل تشکیل اداره‌ی بلدیه و انجمن به صورت قانونی با مشکلات بسیاری روبه رو شد. با توجه به شرایط نامناسب سیاسی بعد از پیروزی مشروطه و چالش‌ها و تقابل‌های دولت و مشروطه‌خواهان بر سر مسائل مختلف، اقدام‌های اصلاحی بلدیه تحت تأثیر این عوامل قرارگرفت. در کنار این عوامل، کمبود بودجه و درآمدهای مالی بلدیه و ضعف عملکرد اعضای انجمن‌های بلدی، در کاهش کارآئی آن مؤثر بود. درواقع با توجه به شرایط و فضای سیاسی کشور در اوایل مشروطیت، حمایت جدی از تشکیل بلدیه‌ی قانونی انجام نگرفت. تأثیرگذاری این عوامل به حدی بود که با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته، بلدیه به مفهوم قانونی در اوایل مشروطه شکل نگرفت؛ چنان که اولین بلدیه‌ی قانونی در تهران در 1289 یعنی نزدیک به سه سال پس از تصویب قانون تأسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شکل گرفت. اولین بلدیه‌ی قانونی تهران، به هنگام نیابت سلطنت عضد‌الملک قاجار (رئیس ایل قاجار)، به ریاست دکتر خلیل‌خان اعلم‌الدوله‌ی ثقفی تأسیس شد. این اداره، مقابل سبزه‌میدان، در محلی به نام خِیام‌خانه یا چادرخانه استقرار یافت.

اداره‌ی بلدیه، بعدها زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌‌کرد. وظیفه‌ی عمده و اساسی بلدیه در تهران قدیم و در زمان عضدالملک، سنگفرش کردن چندین خیابان بود با نظافت خیابان‌ها و کوچه‌های دارالخلافه. در جریان نخستین اقدام‌هائی که انجمن بلدیه انجام داد، ضعف‌های آشکاری مشاهده شد. به همین خاطر نمایندگان مجلس، درصدد اصلاح قانون بلدیه برآمدند. در همین راستا، در سال1290ش. با پیشنهاد دولت مبنی بر انفصال انجمن‌های بلدی، موافقت کردند. این موضوع به معنای نسخ قانون بلدیه نبود بلکه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان کارآئی انجمن‌های بلدی، چنین تصمیمی گرفته شد. اداره‌ی بلدیه، همچنان براساس قانون به کار خود ادامه داد. با وجود این‌که دولت کوشید بلدیه را به خود وابسته کند، ولی این کار تا کودتای 1299 عملی نشد. پس از کودتای 1299 و روی کارآمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبائی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست‌وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت تا نهادهای مستقل را مانند بلدیه به دولت وابسته کند. از این رو، با تدوین نظامنامه‌ای در هیئت دولت در سال 1300ش. اداره‌ی بلدیه وابسته به دولت شد و بدین‌سان، تحولات آن تحت تأثیر تصمیم‌های قدرت سیاسی قرارگرفت. براساس این نظامنامه، ریاست تشکیلات بلدیه‌ی تهران، زیر نظر ریاست وزرا قرارگرفت و نخست‌وزیر از طرف خود کفیلی برای اداره‌ی بلدیه تعیین می‌کرد. ضمناً در همین سال ساختمان مرکزی بلدیه به میدان سپه انتقال یافت. با روی کارآمدن رضاشاه، روند تمرکزگرائی دولت با شدت بیش‌تری دنبال شد و از همین رو، دولت در 30م اردیبهشت 1309 قانون جدیدی برای تشکیلات بلدیه تصویب‌کرد. هرچند مطابق این قانون تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود، ولی نظامنامه‌ی انجمن‌های بلدی طوری تدوین شده‌بود که دست دولت در نحوه‌ی اداره‌ی آن آزاد بوده و طبق هدف‌های دولت کار می‌کرده‌است. همچنین، رئیس بلدیه را وزارت داخله انتخاب می‌کرده‌است. درواقع هدف دولت، این بود که انجمن بلدیه به عنوان بازوی کمکی‌اش در اجرای طرح‌های شهری باشد نه این‌که با اظهار نظرها مشکلی برای دولت ایجاد کند.

در سال 1308 در تهران چهار شعبه‌ی بلدیه به نام بخش، در چهار نقطه‌ی شمال، جنوب، شرق و غرب تشکیل گردید. در سال 1315ش. تعداد بخش‌ها به هشت رسید. بعلاوه، در شهرری و شمیران هم دو بخش عهده‌دار وظایف شهرداری شد. در سال 1319، برای آن‌که بخش‌های مذکور تا حدی استقلال و آزادی عمل داشته باشند، به چهار برزن کامل تبدیل گردیدند که هر یک، وظیفه‌ی شهرداری را در برزن خود انجام می‌دادند. در سال1325ش. شمار برزن‌ها به 16 افزایش یافت. با روی کار آمدن محمد‌رضاشاه، روال کار شهرداری به همان ساختار پیشین تا 1328 ادامه یافت.

بازه‌ی زمانی اسناد ارائه‌شده در این نمایشگاه مجازی، سال‌های 1288تا 1325ش. را در بر می‌گیرد.