شکل گیری و فروپاشی سنتو

کشور ایران در جریان رساندن کمکهای متفقین در جنگ جهانی دوم به اتحاد جماهیری شوروی به پل پیروزی معروف گردید.
این کمکها با اشغال ایران توسط متفقین و با استفاده از راههای آهن و شوسه انجام گرفت و مقرر شد که شش ماه پس از پایان جنگ اشغالگران از ایران خارج شوند؛ امام علی رغم تخلیه قوای انگلیس و آمریکا که به وابستگی رژیم حاکم بر ایران به غرب اطمینان داشتند روسها ضمن تحریک عوامل دست نشانده خود در ایران چون حزب توده و احزاب دمکرات آذربایجان و کردستان حاضر به خروج نشدند، اما وقتی که پس از وقوع حوادثی و تحت فشار آمریکا ناگزیر به ترک ایران شدند؛ مشخص شد که تجزیه ایران و اشغال دائمی آن مثل برخی از کشورهای اروپای شرقی چون لهستان و رومانی و چکسلواکی و .... همواره از اهداف فرمانروایان شوروی بوده است.
با توجه به اهمیت استراتژیک و ژئوپلیتیک ایران و نیاز مبرم اروپا و آمریکا به منابع عظیم طبیعی ایران چون نفت و گاز، غرب درصدد برآمد که به هر طریق ممکن ایران را از جمله متحدان خود سازد.
انعقاد پیمان نظامی بغداد که در پنجم اسفند 1334، (1955 م.) میان ترکیه و عراق در بغداد انجام گرفت زمینه این مهم را فراهم کرد و سرانجام نیز دولتهای انگلیس، پاکستان و ایران به ترتیب در پانزدهم فروردین 1335، و اول مهر و دوازدهم آبان همان سال به پیمان مزوبور پیوستند.
ابتدا پایه گذاران این پیمان آن را یک اتحادیه نظامی برای جلوگیری از بسط نفوذ کمونیسم که در آن روزها با ظاهر ضد استعماری خود جایگاه مطلوبی در میان ملتهای جهان سوم یافته بود قلمداد کردند؛ اما هدف واقعی از تشکیل آن حفظ منافع استعماری و دراز مدت غرب بود. در روزهای 7 و 8 تیر 1337، جلسات شورای وزیران پیمان بغداد در لندن تشکیل شد و هدفهای پیمان توسط اعضا، تأیید شد و آمریکا که به عنوان ناظر در جلسه های این پیمان شرکت می کرد، قول مساعدتهای بسیاری را داد. اما عمر پیمان بغداد دیری نپایید. زیرا در سال 1958 عبدالکریم قاسم طی کودتایی توانست حکومت پادشاهی عراق را که وابسته به انگلیس بود سرنگون سازد و به طور رسمی در این کشور اعلام جمهوری نماید. جمهوری عراق در 24 مارس 1959 به طور رسمی خروج خود را از پیمان بغداد اعلام کرد.
به دنبال خروج عراق، مرکز پیمان به آنکارا انتقال یافت و با وساطت آمریکاییها نام آن به پیمان مرکزی یا سنتو(CENTO )1 تغییر یافت.
سه عضو پیمان بغداد که ایران، ترکیه و پاکستان می شدند با کمک آمریکا و جهت حفظ منافع غرب با یکدیگر متحد شدند و سنتو را که در حقیقت پر کننده خلاء موجود میان سیتو2 و ناتو3 بود به وجود آورند، و بدن ترتیب حلقه محاصره غرب پیرامون شوروی سابق تکمیل شد.
ایرانیان همواره خشم خود را از ایجاد چنین اتحادیه هایی که منابع کشور را در اختیار اجانب قرار می داد، ابراز می داشتند، به طوری که در زمان نخست وزیری حسین علاء نیز که قرار بود وی راهی بغداد شود و پیمان بغداد را امضاء کند، در مسجد سلطانی تهران به سوی وی تیراندازی شد، ضارب که مظفر ذوالقدر یکی از فداییان اسلام بود سعی داشت با ترور حسین علاء از سفر وی به بغداد جلوگیری کند؛ اما وی پس از مجروح شدن راهی بغداد شد و پیمان مزبور را امضا کرد . پیوستن به این اتحادیه که با خشم مردم و روحانیت همراه بود. شهید نواب صفوی طی اعلامیه شدید اللحنی اعلام کرد که مصلحت مسلمین دنیا پیوستن به هیچ یک از دو بلوک نظامی جهان و پیمانهای دفاعی نیست و آنها باید برای حفظ تعادل نیروهای دنیا و استقرار صلح و امنیت، یک اتحادیه دفاعی و نظامی مستقلی تشکیل دهند.
آیین نامه سنتو در برگیرنده نظریات آمریکا، و شامل همکاریهای اقتصادی، سیاسی، نظامی و اطلاعاتی می شد. اتصال راه آهن ایران به ترکیه نیز در همین رابطه بود. یکی از مواد آیین نامه، تشکیل کمیته مبارزه با خرابکاری بود که در حقیقت دستور العمل سرکوب هر حرکت ضد استعماری به شمار می رفت.
موقعیت استراتژیک ایران و تسلط این کشور بر خلیج فارس و تنگه هرمز بر اهمیت سنتو افزوده بود. به همین دلیل ایران به عنوان یکی از ارکان اصلی قدرت آمریکا در منطقه درآمده و با پذیرش وظیفه ژاندارمی، قدرت برتر منطقه شد.
به بهانه اجرای مفاد قراردادهای سنتو آمریکا با گسیل نظامیان خود به داخل ارتش ایران کشور را به پایگاه دیدبانی و جاسوسی خود علیه شوروی سابق درآورد و در زمانهای لازم از ارتش ایران در جهت پیشبرد اهداف مختلف خود در گوشه و کنار جهان استفاده می کرد.
از دیگر اهداف عمده آمریکا و غرب از این پیمان این بود که چاههای نفت منطقه را تحت کنتزل خود داشته و از گذرگاههای دریایی مانند تنگه هرمز و راههای زمینی از جمله مسیر ایران- ترکیه- اروپا به نفع خود حداکثر استفاده را بنمایند.
بعد از پیروزی انقلاب، جمهوری اسلامی با تکیه بر سیاست نه شرقی – نه غربی بی درنگ از پیمان سنتو خارج شد، و این پیمان از هم پاشید.

پی نوشت :
1- سازمان پیمان مرکزی: Central Treaty Organization
2- سیتو : Southeast Asia Treaty Organization
3-  ناتو : North Atlantic Treaty Organization