300 هزار نسخه خطی فارسی در دنیا گمنام هستند
مدیر مؤسسه الجواد معتقد است که در دنیا بیش از ۳۰۰هزار نسخه خطی فارسی موجود است، اما اکثر آنها در گمنامی به سر می‌برند. به‌گفته او؛ تا زمانی که این نسخ خطی شناسایی نشود، نمی‌توان تاریخ ادبیات جامعی از زبان و ادب فارسی تدوین کرد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، صحبت کردن درباره نسخ خطی فارسی در خارج از کشور امری سهل ممتنع است؛ هم می‌دانیم که منظورمان چیست و هم نمی‌دانیم که دقیقاً از چه سخن می‌گوییم. هرچند به نظر می‌رسد که نسخه‌های خطی فارسی در داخل کشور وضعیت نسبتاً قابل قبولی طی سال‌های گذشته به دست آورده‌اند و با فهرست‌نویسی و یا ایجاد بانک نسخ خطی در کتابخانه‌های متعدد در کشور، شرایط نگهداری آنها به‌عنوان میراث مشترک گذشتگان بیش از پیش فراهم شده است، اما وضعیت نسخ خطی فارسی در دیگر کشورها وضعیت نامشخصی دارد. هم تعداد مشخصی از آنچه از ایران فرهنگی به دست امروز رسیده مشخص نیست و هم وضعیت آنها در کتابخانه‌های برخی از کشورها مناسب ارزیابی نمی‌شود.
اگرچه طی سال‌های گذشته تلاش‌هایی برای احیای مواریث گذشتگان صورت گرفته، اما این تلاش‌ها عمدتاً به‌صورت فردی و از سوی مؤسسات شخصی و خصوصی بوده و کمتر نهادهای دولتی متولی این امر آستین بالا زده و تلاش کرده‌اند تا آنچه از تمدن ایران باقی مانده است، به دست آیندگان برسد. مع‌الاسف، برخی از نهادها نیز از آب گل‌آلود نبود بودجه در نهادهای خصوصی و شخصی سوء استفاده کرده و تلاش این مؤسسات را به نام خود منتشر کرده‌اند؛ آمارسازی‌هایی که طی برخی از سال‌ها در تعدادی از مراکز دولتی به چشم می‌خورد.
حجت‌الاسلام و المسلمین مصطفی درایتی، مدیر مؤسسه پژوهشی الجواد(ع) و محقق نسخ خطی، از جمله پژوهشگرانی است که به فهرست‌نویسی نسخ خطی اهتمام دارد. تلاش وی در فهرست‌نویسی نسخ خطی ایران منجر به چاپ فهرستگان نسخ خطی ایران یا فنخا شد که در آن از میان بیش از 500 فهرست معتبر نسخه‌های خطی استخراج شده، بیش از 320 هزار عنوان نسخه خطی موجود در ایران ثبت شده است. وی در حال حاضر مشغول بررسی و فهرست‌نویسی نسخ خطی فارسی در کشورهای منطقه است. هرچند او برای اتمام این پروژه با نهادها و مراکز مختلفی از جمله سازمان اسناد و کتابخانه ملی نامه‌نگاری کرده، اما هنوز پاسخ قاطع و روشنی دریافت نکرده است. او درباره جزئیات طرح جدید مؤسسه الجواد به تسنیم گفت: در حال حاضر سه منطقه شبه‌قاره، آسیای میانه و ترکیه را مد نظر قرار دادیم؛ البته از دیگر کشورها نیز غفلت نخواهیم کرد، اما هم‌اکنون این سه منطقه، هدف اصلی طرح قرار داده شده‌اند. هدف از این طرح شناسایی نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌ها و در صورت امکان، در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی است تا فهرستی از آنها تهیه شود.
این محقق ادامه می‌دهد: همیشه آمارهای عجیب و غریبی از تعداد نسخ خطی فارسی موجود در جهان ارائه می‌شود که همه اینها نشأت گرفته از عدم شناخت و ناآشنایی با نسخ خطی فارسی در جهان است. پیش‌بینی ما این است که در داخل کشور با تعداد 180 تا 200 هزار نسخه خطی فارسی مواجه باشیم و در خارج از کشور نیز این تعداد، به 300 تا 350 هزار نسخه خواهد رسید.
درایتی درباره وضعیت نسخ خطی فارسی در شبه‌قاره به‌عنوان یکی از مراکز اصلی زبان فارسی گفت: در شبه‌قاره با توجه به شرایط آب و هوایی که وجود دارد، امکانات به‌صورت یکسان نیست؛ گاه در برخی از مراکز مانند نهادهای و کتابخانه‌های دولتی وضعیت نسخ خطی زبان فارسی، وضعیت خوبی است، اما این شرایط در همه نقاط شبه‌قاره حاکم نیست. گاه شنیده می‌شود که برخی از این نسخ به سرقت رفته‌اند و یا حتی به‌دلیل نبود شرایط مناسب، از دست رفته‌اند. آمار و اطلاعات داده شده در این زمینه متنوع است. چون شناختی درباره نسخ خطی فارسی در هند وجود ندارد، عمدتاً ارزیابی‌ها نیز براساس آن، خیلی درست نیست. حقیقت این است که تعداد قابل توجهی نسخه خطی فارسی در شبه‌قاره نگهداری می‌شود که ثمره تمدن فارسی در هند بوده است. برخی از این منابع نفیس هستند و اهمیت ویژه‌ای دارند. تلاش‌هایی برای شناسایی نسخ خطی فارسی در کشورهایی مانند پاکستان صورت گرفته که نتیجه آن، بهتر شدن وضعیت نگهداری این نسخ بوده است، اما این نوع تلاش‌ها درباره نسخ خطی فارسی در هند صورت نگرفته است.
این پژوهشگر نسخ خطی با بیان اینکه تاکنون از سوی نهادهای دولتی تلاشی برای احیا و یا حفظ نسخ خطی فارسی در خارج از کشور به‌ویژه در شبه‌قاره صورت نگرفته است، یادآور شد: من در حال حاضر مشغول قانع کردن متولیان امر هستم. نسخ خطی فارسی پشتوانه زبان فارسی هستند و نقش و اهمیت خاصی در علوم و فنون در دوره‌های متعدد ایفا کرده‌اند. به‌شخصه اعتقاد دارم که دست به دامن برخی از مسئولان شدن، فقط وقت ضایع کردن است، به همین دلیل کار را برای استخراج اطلاعات در این سه منطقه آغاز کردیم و با همین امکانات محدود ادامه خواهیم داد.
مدیر مؤسسه پژوهشی الجواد(ع) با بیان "تلاش می‌کنیم تا دیگران را برای همراهی قانع کنیم"، افزود: امیدواریم که با این تلاش‌ها بتوان سهم زبان فارسی در معارف و علوم را مشخص و تاریخ ادبیات فارسی را تدوین کرد. هنوز امکانات زبان فارسی برای پژوهشگران به‌صورت مشخص روشن نیست؛ به همین دلیل منابعی که تاکنون با عنوان تاریخ ادبیات نوشته شده‌اند یا بسیار ناقص هستند و یا اطلاعات دقیق ندارند. حلقه‌های مفقوده برای نگارش یک تاریخ ادبیات دقیق از زبان و ادبیات فارسی زیاد است و تاکنون نیز پژوهشگری تمامی این اطلاعات را در دست نداشته است.
به‌گفته درایتی؛ زبان فارسی میراث مشترک و هویت و وحدت ملی ایرانیان است و از ایران به‌عنوان بزرگترین کشور فارسی‌زبان در جهان انتظار می‌رود که نهادهای دولتی‌اش توجه بیشتری به این حوزه داشته باشند. تا چه‌زمانی باید این محرومیت‌ها برای زبان فارسی وجود داشته باشد؟ به ثمر رسیدن این‌گونه طرح‌ها پرهزینه و پر از مشکل است و نیازمند همکاری نهادهای متعدد است. متأسفانه تجربه نشان داده که خیلی نمی‌توان به امید دولتی‌ها ماند.
مدیر پژوهشکده الجواد یادآور شد: یکی از مشکلاتی که ما در حوزه نسخ خطی زبان فارسی داریم، گمنامی این منابع است که حسرت به‌همراه دارد. به‌طور قطع و یقین می‌گویم که هیچ کتابخانه مهم در دنیا نیست که حداقل یک یا دو نسخه خطی فارسی نداشته باشد. نسخ خطی فارسی در جهان پراکنده‌اند، اما ما یا کارشناس مسلط به این زبان نداریم که اینها را شناسایی کند یا امکان ورود این افراد کم است. بیشترین نگرانی از جهت گمنامی این نسخ خطی است. در ایران هم بدون نگرانی نیستیم. این گمنامی شایسته نام ایران و زبان فارسی نیست و رها شدن از آن، عزم جدی می‌طلبد.
وی در ادامه به تأثیر جنگ در منطقه بر نسخ خطی ایران اشاره کرد و افزود: به‌عنوان نمونه، بخش قابل توجهی از نسخ خطی مربوط به تمدن ایران در عراق نگهداری می‌شود. بخشی از این نسخه‌ها تا پیش از شروع درگیری‌ها در عراق فهرست شده و بخشی نیز مانده است که در حال پیگیری هستیم، با توجه به تشابهات فرهنگی بسیار میان ایران و عراق، اطلاعات مربوط به نسخه‌های خطی عراق حائز اهمیت است و باید در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
این پژوهشگر نسخ خطی تصریح کرد: با توجه به اینکه کشور عراق قرابت فرهنگی نزدیکی با ایران داشته و حوزه‌های علمیه شیعه در این کشور گرم و فعال بوده است، نسخه‌های خطی موجود در عراق می‌توانند مکمل بخشی از فرهنگ گذشته ایران باشد، در این راستا از سال‌ها پیش به گردآوری اطلاعات درباره نسخ خطی این کشور پرداختیم.
درایتی افزود: البته نسخه‌های خطی بسیاری در عراق وجود داشته و دارد که هنوز شناسایی نشده‌اند، بخشی از این نسخه‌ها طی تحولات سال‌های اخیر عراق به خارج از این کشور برده شده و دسترسی به آنها ممکن نیست، نسخه‌های خطی بسیاری در کربلا، کوفه، سامرا، نجف، کاظمین و ... وجود دارد که برخی از آنها طی سال‌های اخیر فهرست شده‌اند، حتی در حرم حضرت عباس(ع) کتابخانه‌ای وجود دارد که قرآن‌ها و نسخه‌های خطی بسیاری را در خود جای داده است.
وی ادامه داد: البته تعداد نسخه‌های خطی عراق نسبت به ایران حجم محدودتری دارد ولی به‌دلیل اهمیت مجموعه‌هایی که در عراق وجود دارد و هنوز فهرست نشده‌اند، باید اقدام عاجلی در این زمینه صورت گیرد.
تسنیم
نظرات