تفرشی: رفراندومی در بحرین برگزار نشد


مینا علی اسلام
1081 بازدید

کافه خبر اردیبهشت ماه میزبان مجید تفرشی، پژوهشگر ارشد ایرانی در آرشیو ملی بریتانیا ‏بود. او با بیش از سه میلیون سند تاریخی مرتبط با ایران سر و کار دارد که ‏می‌تواند نوری به زوایای ناپیدای روابط ایران و بریتانیا، حقوق و مالکیت‌های ‏قانونی ایران و بسیاری از ابعاد منافع ملی کشورمان در ارتباط با قدرت که سال ‏های سال در خلیج فارس اعمال نفوذ داشته و دارد، اندازد. ‏
 
***
 ‏بحث جزایر سه‌گانه ایرانی به مساله‌ای سیاسی با تاریخ پر فراز و نشیب در ‏طول روابط ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس تبدیل شده است. در آخرین ‏نشست وزیران خارجه شورای همکاری خلیج فارس قبل از اوج‌گیری تحولات ‏خاورمیانه، در مورد موضوع مالکیت این جزایر نوعی سکوت از سوی اعضای ‏شورا دیده شد که به علامتی مثبت از سوی اعراب به ایران تعبیر شد. تاریخچه ‏این جزایر در اسناد بریتانیا چه مسائلی را آشکار می‌کند؟
 نباید این سکوت را نشانه‌ای مثبت دانست. در کشورهای مختلف عربی به خصوص ‏امارات، عربستان سعودی و حتی مصر و سوریه و عراق، به طور سیستماتیک و نهادینه ‏در مورد نام خلیج فارس و مالکیت ادعایی امارات بر جزایر سه‌گانه بحث می‌کنند. در ‏تمام کتاب‌های درسی آن‌ها نام خلیج فارس به نام خلیج عربی ذکر شده است. ‏بحث خلیج فارس و ادعا‌هایشان علیه ایران، برای کشورهای عربی بحثی منطقه‌ای و ‏نوعی مفر و گریزگاه برای پنهان کردن شکست‌ها و ناامیدی‌هایشان در شکست بر ‏سر مساله فلسطین و اسرائیل و دیگر مناقشات جهانی است. در واقع نوعی برون افکنی ‏اعراب است. آن‌ها هم به ایران هیچ‌گاه به عنوان شریک یا دوست استراتژیک نگاه نکرده‌‏اند. ‏
 بگذارید مثالی بزنم: چند سال قبل در کنفرانسی با حضور جک استرا وزیر خارجه وقت ‏بریتانیا و سعود الفیصل همتای سعودی او حاضر بودم. یک خبرنگار امریکایی از وزیر ‏خارجه سعودی پرسید: «نظر شما در مورد روابط عربستان و ایران و عربستان و ‏امریکا در مقایسه با هم چیست؟» سعود الفیصل جمله مهمی را گفت که به نظرم شاه کلید روابط اعراب با ایران است: ‏‏«ایران برادر و همسایه امت عرب است و امریکا دوست و متحد استراتژیک امت عرب ‏و البته آدم‌ها برادر و همسایه‌هایشان را خودشان انتخاب نمی‌کنند و مجبورند با او ‏تعامل و همزیستی داشته باشند.» ‏
 در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی باید توجه داشت که یکی از معضلات مهم ایران در این ‏مساله آن است که سیاست واحد و هماهنگی در برخورد با مساله در داخل ندارد. چه ‏در بعد پژوهشی و آکادمیک و چه در بعد تبلیغاتی و دیپلماسی عمومی. ‏من شخصا امسال از سه طریق مختلف پیگیر برگزاری کنفرانسی در آذرماه هستم به ‏مناسبت چهلمین سالگرد اعاده حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه خلیج فارس که در ‏سی‌ام نوامبر ۱۹۷۱ تحقق یافت. ولی تشتت جدی در بین مسئولان ایرانی در این مورد ‏وجود دارد و حمایت جدی برای کار جدی نیست. اغلب حمایت‌ها از کارهای نمایشی و ‏ظاهری است. ‏
 به نظر می‌رسد که مساله جزایر سه‌گانه در چند سال اخیر دومین چالش بزرگ ‏منطقه‌ای و بین‌المللی ایران است. حتی فکر می‌کنم حل و فصل چالش هسته‌ای زود‌تر ‏از موضوع جزایر سه‌گانه امکان پذیر باشد چرا که مساله جزایر وصل به کل کشورهای ‏عربی است. کشورهای عربی در مساله هسته‌ای ایران سیاست آشکار ضد ایرانی ندارند ‏اما در مساله جزایر این گونه است. ‏
 
 به نظر می‌رسد بسیاری از چالش‌های امروز ‏با بررسی آن‌ها قابل درک‌تر می‌شود. ‏
 سه اتفاق مهم از اواخر نوامبر تا اوایل دسامبر سال ۱۹۷۱، در فاصله یک هفته، در ‏منطقه رخ داد؛ اول، خروج کامل نیروهای نظامی بریتانیا از خلیج فارس، دوم ورود ‏نیروهای ایرانی به جزایر سه‌گانه و سوم تاسیس دولت امارات است. ‏از پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵، دولت بریتانیا به شیخ‌نشین‌های مستعمره ‏عرب خود در منطقه قول داده بود که به آن‌ها استقلال ببخشد. از سال۱۹۶۸ هم ‏پارلمان بریتانیا تصویب می‌کند که نیروهای بریتانیا از خلیج فارس خارج شوند و ‏مناطق تحت استعمار را به شیخ‌نشین‌ها واگذار کنند.
 در این فاصله تا ۱۹۷۱ سه شیخ‌نشین از سایرین راه خود را جدا می‌کنند: کویت در سال ۱۹۶۱ و زود‌تر از بقیه ‏استقلال کسب می‌کند. بحرین هم با یک رفراندوم غیرواقعی استقلال پیدا می‌کند. البته ‏در آن زمان، ایران در بحرین به مانند جزایر سه‌گانه نیروی مستقر نداشت اما از ‏دعاوی خود بر سر حاکمیت بحرین در سال ۱۹۷۰ کوتاه آمد. حدود دو ماه قبل از ‏خروج نیروهای بریتانیا از خلیج فارس، حکام قطر اعلام می‌کنند که نمی‌خواهند در ‏چارچوب فدراسیون امارات عربی متحده قرار داشته باشند. از سال ۶۸ تا ۷۱ مذاکرات ‏بسیار فشرده‌ای میان ایران و بریتانیا وجود داشته و امیال و خواسته‌های کشورهای ‏عربی هم از طریق بریتانیا به ایران اعلام می‌شد. کشورهای عربی منظور دولت در ‏آستانه تاسیس امارات بود که دو شیخ‌نشین آن در مورد جزایر ایرانی اختلاف نظر ‏داشتند. (راس الخیمه در مورد جزایر تنب بزرگ و تنب کوچک و شارجه در مورد ‏ابوموسی). ‏
 اما حکومت پهلوی مطلقا حاضر به مذاکره با اعراب نبود و در این مورد منطق درستی ‏هم داشت، چرا که معتقد بود آن‌ها هنوز دولتی تاسیس نکرده و رسمیتی ندارند که با ‏ایران به مذاکره بنشینند. بر همین اساس تنها با بریتانیا در مورد جزایر مذاکره می‌شد. ‏شاه تنها در اواخر خود هیاتی از شارجه را برای مذاکره به حضور پذیرفت که برخورد ‏با آن هم صرفا در حد معاون وزیر بود. جالب است که دو نفر در این هیات حضور ‏داشتند: یک حقوق‌دان امریکایی به نام نورتکات ایلی که عنوان مشاور حاکم شارجه و ‏دوم مهندس جوانی که به دلیل مذهب پدری و تبار مادریش تعمدا انتخاب شده بود. ‏او مادری قاجاری و ایرانی داشت و پدرش شیعه عراقی بود. این فرد «حمید ضیاء ‏جعفر» نام دارد که هم اکنون صاحب کمپانی بزرگ و جنجالی کرسنت است که ‏سال‌هاست می‌خواهد گاز ایران را خریداری کند. او فردی بود که از سوی شیخ شارجه ‏به ایران آمد تا از طریق مذاکره مانع بازپس گیری جزایر و به خصوص شارجه از سوی ‏ایران شود. او در آن زمان تازه از دانشگاه کیمبریج فارغ‌التحصیل شده و به امارات ‏آمده بود.
‏تا سال ۱۹۷۱ تحولات زیادی میان ایران و بریتانیا بر سر جزایر رخ می‌دهد و حتی دو ‏کشور تا مرز قطع روابط هم پیش می‌روند. وزیر خارجه وقت ایران یعنی اردشیر ‏زاهدی در این میان تغییر می‌کند. به نظر سر ویلیام لوس، نماینده تام‌الاختیار لندن ‏در خلیج فارس، زاهدی مواضع بسیار سخت و غیر قابل انعطافی در مورد مالکیت ‏ایران بر جزایر داشت و وجودش در راس دستگاه دیپلماسی ایران مانع پیشبرد ‏مذاکرات تهران و لندن بر سر جزایر بود. ‏از قضا، دو نفر از کسانی که قضاوت عمومی تاریخ‌نگاران درباره آنان منفی است، بر ‏سر موضوع جزایر و مالکیت ایرانی آن، بسیار پایداری کرده‌اند؛ یکی عبدالحسین ‏تیمورتاش در دوره رضا شاه و دومی اردشیر زاهدی در دوره محمدرضا شاه. ‏
 
مگر موضوع جزایر سه‌گانه به دوره رضا شاه هم می‌رسید؟
 بله موضوع جزایر طولانی و دیرپا است. مساله تنها منحصر به جزایر سه‌گانه مورد ‏بحث ما هم نبوده است. از ابتدای قرن نوزدهم، این سه جزیره و چند جزیره دیگر به ‏طور جدی مورد طمع بیگانگان بوده است. در سال ۱۹۰۳ در زمانی که دولت ‏مظفرالدین شاه در شرایط متزلزل و ناکارآمدی قرار داشت، نیروهای بریتانیایی این ‏جزایر را اشغال می‌کنند و ۶۸ سال این اشغال طول می‌کشد. ‏نکته جالب و مهم این است که در طول این سال‌های اشغال هیچ یک از دولت‌های ‏ایرانی (از خوب تا بد، از مردمی تا غیر مردمی) زیر بار این تحمیل نرفتند که جزایر، ‏ایرانی نیست. تاکنون به هیچ سندی در بررسی‌های خود برخورد نکرده‌ام که دولت‌‏های ایرانی، قبل از اشغال جزایر، در طول این ۶۸ سال و پس از آن، ادعای حاکمیت ‏عربی بر جزایر سه‌گانه را پذیرفته باشند. ‏
 
بحث عربی بودن این جزایر از چه زمانی مطرح شد؟
 در سال ۱۹۰۳ به زور انگلیسی‌ها این جزایر از ایران گرفته شد. تا قبل از آن بعضا ‏دزدان دریایی به جزایر می‌آمدند یا بریتانیایی‌ها دخالت می‌کردند اما حاکمیت ‏جزایر بیشتر با ایران بود. از این سال به بعد زمانی که اقتدار بریتانیا در خلیج فارس ‏افزایش یافت، پرچم خود را در جزایر بالا بردند و جزایر را متعلق به خود دانستند. ‏نکته اینجاست که در بررسی اسناد انگلیسی متوجه شدم که مساله حضور بریتانیا در ‏جزایر خلیج فارس منحصر به این سه جزیره نیست. اولا چند جزیره دیگر در اختیار ‏ایران بود که در دوره اقتدار بریتانیا در اشغال بوده و بعدا ایران آن‌ها را بازپس گرفته ‏است. مانند جزیره فرور یا جزیره فارسی. اما از آنجا که دعوای جزایر سه‌گانه ‏همچنان ادامه یافته، شهرت یافته است. ‏علاوه بر آن، بیش از دو هزار سند را اخیرا به دست آورده‌ام که نشان می‌دهد در ‏طول دوره چهار ساله جنگ جهانی اول، دولت بریتانیا اصرار عجیبی برای خرید یا اجاره ‏بلند مدت چند جزیره ایرانی از دولت ایران داشته و در این راستا از فشار سیاسی تا ‏اعمال نفوذ را به کار گرفته است. ولی با وجود شرایط سخت و مواضع ضعیف، هیچ ‏کدام از دولت‌های ایرانی آن دوران زیر بار این پیشنهاد‌ها نرفتند و با آن مخالفت ‏کردند. ‏
 
پس به نظر می‌رسد که جزایر سه‌گانه در میان ایران و اعراب به وجه‌المصالحه ‏ای تبدیل شده که داستانش به درازا کشیده است. نظر شما چیست؟
 من معتقدم اگر روزی مشکلات ایران و غرب و به خصوص ایران و امریکا حل و فصل ‏شود، مساله جزایر سه‌گانه و حاکمیت ایرانی تثبیت و مناقشه به خودی خود برطرف ‏می‌شود. اکنون مساله جزایر سه‌گانه به اهرم فشاری از سوی امریکا بر ایران تبدیل ‏شده که نوعی گروکشی را تداعی می‌کند. هر زمان روابط ایران و غرب تیره شده، ‏این موضوع هم بیشتر در صدر موضوعات روز قرار گرفته است. ظاهرا اعراب در این ‏ماجرا بازیچه و ملعبه هستند. ‏جالب است بدانیم که شیخ‌نشین شارجه به تنهایی چندان علاقمند به طرح مسائل ‏جزایر به طور مجزا از امارات نیست و فشارهای دیگر کشورهای عربی و شرکای ‏غربی، آنان را به ادامه طرح ادعاهای آنان کشانده است. با این وجود فشار دولت ‏امارات، قدرت‌های عربی و امریکا در موضوع جزایر همچنان ادامه دارد. در هر حال ‏ممکن است از بعد سیاسی قدرت به نفع طرف مقابل باشد اما به لحاظ تاریخی و ‏حقوقی قدرت ایران بیشتر است. ‏
 
اگر ممکن است درباره اسناد و مدارکی که در سال‌های اخیر درباره مساله جزایر ‏سه‌گانه آزاد شده توضیح دهید. ‏
 اسناد مربوط به موضوع بازگشت مالکیت جزایر سه‌گانه به ایران، طبق قوانین ‏آرشیوی در بریتانیا می‌بایست پس از طی یک دوره کامل سی ساله در آخر سال ‏‏۲۰۰۱ و یا ابتدای ۲۰۰۲ آزاد می‌شد اما این اتفاق نیفتاد. دلیلی که مسئولان دولتی ‏بریتانیا برای این امر ارایه کردند این بود که موضوع این اسناد هنوز به تاریخ نپیوسته ‏و انتشار اسناد ممکن است کفه ترازو را به سوی یکی از طرفین دعوا سنگین کند. به ‏دلیل سابقه طولانی و همچنان جاری حمایت لندن از ادعاهای امارات در این مورد، ‏مشخص بود که نگرانی مقامات بریتانیایی از تقویت مواضع ایران بوده است. ‏چندی بعد من بر اساس قوانین بریتانیا شکایت کردم و تاکنون به تدریج توانسته‌ام به ‏حدود چهار هزار برگ از مجموع شش هزار برگ سند تاریخی این موضوع دست ‏رسی پیدا کنم. نکته اینجاست که این اسناد کاملا موید دیدگاه‌های ایران در مورد ‏جزایر است و نشان می‌دهد که چقدر ادعای اعراب بی‌پایه و اساس و صرفا متکی به ‏زور و حمایت بریتانیا بوده است. ‏
 یکی از مشکلات جدی اعراب در آن زمان فقر بالای شیخ‌نشین‌ها بود که می‌خواستند ‏با طرح ادعای مالکیت بر جزایر ایرانی، پولی از ایران دریافت کنند و از ادعای خود ‏بگذرند. در‌‌ همان زمان هم شاه مبلغی حدود ده میلیون دلار به شیخ شارجه و راس ‏الخیمه می‌دهد که حتی میان حاکمان این دو شیخ‌نشین برای دریافت پول بیشتر از ‏ایران دعوا بوده است. ‏در واقع آن‌ها در آن زمان دنبال درآمد بودند و بحث مالکیت ارزشی ملی، حقوقی و ‏سیاسی چندانی برای آن‌ها نداشت. البته آن‌ها نگرانی آن بودند که با چشم پوشی از ‏جزایر سه‌گانه، مورد خشم تندروهای عربی در کشور‌هایشان قرار گیرند. حدود دو ‏ماه پس از آنکه ایران جزایر را پس گرفت، طی یک شبه کودتا شیخ خالد بن محمد ‏القاسمی، حاکم شارجه، کشته شد و معلوم شد این نگرانی‌ها هم درست بوده است. ‏
 
 شما زود‌تر حل و فصل شدن موضوع هسته‌ای ایران را از مساله جزایر سه‌گانه ‏محتمل‌تر می‌دانید اما تحولات جاری خاورمیانه ممکن است شرایط را تغییر ‏دهد. شما چه ارزیابی دارید؟
 خیر، بعید می‌دانم چرا که کشورهای عربی هر کدام با یکدیگر به خصوص در حوزه ‏خلیج فارس با هم اختلافات نظرهای شدید مرزی دارند. مساله نام خلیج فارس و ‏جزایر سه‌گانه از معدود مواردی است که این کشور‌ها را به هم نزدیک کرده و آن‌ها ‏تلاش دارند نشان دهند که با هم اتفاق نظر دارند. ‏به یاد دارم که حدود سی سال پیش یک روزنامه انگلیسی زبان کاریکاتوری را چاپ ‏کرده بود که در آن شیوخ عرب دست بر گردن همدیگر انداخته بودند اما در صحنه ‏پشت سر آن‌ها، هر کدام خنجری در دست دارند که بر پشت دیگری فرو می‌کنند. ‏
 
 یعنی شما فکر می‌کنید که حتی تغییر حاکمیت دولت‌های عربی هم باز به اتحاد ‏آن‌ها بر سر مقابله با ایران با اتکا به موضوع جزایر سه‌گانه و نام خلیج فارس ‏لطمه وارد نمی‌کند؟
 نمی‌توان با قاطعیت گفت که این اتحاد در شرایط متحول شده خاورمیانه هم باقی ‏خواهد ماند. همه چیز بستگی به جنس روابط این کشور‌ها با امریکا دارد. اکنون نوع ‏روابط مصر با امریکا تغییر کرده است. البته مصر دشمن امریکا نمی‌شود اما به مانند ‏سابق دیگر متحد استراتژیک ابدی امریکا نخواهد بود. در روابط با ایران هم همین طور ‏است. ‏
 معتقدم که متاسفانه ایران در زمینه دیپلماسی عمومی و مردم محور در کشورهای ‏عربی قوی عمل نکرده است. بخشی از دید دولت‌های آینده عرب به ایران بستگی به ‏فعالیت‌های ایران در منطقه دارد. دیپلماسی عمومی دیپلماسی‌ای نیست که تنها با ‏نمایش چند فیلم و برگزاری چند مسابقه فرهنگی و چند جشن ظاهری بی‌محتوا بتواند ‏به نتیجه برسد بلکه یک کار فرهنگی ریشه‌دار و دراز مدت است که جنبه‌های مختلف ‏داشته و نیازمند استفاده از کار‌شناسان تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. ‏اکنون در بسیاری از کشورهای عربی منطقه تلاش‌های متمرکزی وجود دارد که ‏ریشه‌های ایرانی را در منطقه محو کنند. به عنوان نمونه اخیرا دولت قطر به یک ‏موسسه امریکایی سفارش داده که کتابی با عنوان تاریخ معاصر قطر را منتشر کند. ‏خانواده شیخ قطر تبار ایرانی و بحرینی دارند. در کل فهرست این کتاب حدودا چهار ‏صد صفحه‌ای که بنده مورد مطالعه قرار دادم، حتی یک مورد از نام ایران دیده نمی‌‏شود در صورتی که حتی تا ۵۰ سال پیش دولتی به نام قطر وجود نداشته و عمده ‏مراوده شیخ‌نشین‌ها تنها با ایران بوده است. این اقدامات به هدف تغییر هویت ‏منطقه‌ای و انزوا و یا امحای هویت و تاریخ حضور ایران در این منطقه انجام می‌شود. ‏
 یکی از کارهایی که در ایران کمتر انجام گرفته و خوب است به آن پرداخته شود، بحث ‏جمع آوری تاریخ شفاهی شیوخ موجود منطقه است که با ایران ارتباط داشته‌اند، مانند ‏خانواده گله‌داری در امارات. در این فرایند با ضبط خاطرات آن‌ها می‌توان ریشه‌های ‏ایرانی این شیوخ را اثبات کرد. اکنون بحرین ۷۵ درصد شیعه دارد که این تعداد اکثرا ‏ایرانی تبار هستند اما به مرور این هویت ایرانی آن‌ها در حال کم رنگ‌تر شدن است. ‏
 
آیا یکی از اقدامات هدف‌دار کشورهای عربی در حذف هویت‌های ایرانی از ‏منطقه اصرار بر نام جعلی خلیج «عربی» است؟
 دقیقا. در اواسط دهه ۶۰ میلادی زمانی که برای اولین بار جمال عبدالناصر به طور ‏جدی مساله خلیج ع/ر/ب/ی را مطرح کرد، بسیاری جدی نگرفتند و مسخره کردند. خود او ‏زمانی که بر سر کار آمد و خواست در مورد انقلاب امت عرب سخن بگوید، با شعار «‏من الخلیج الفارسی الی المحیط الاطلسی» سخنرانی می‌کرد. در واقع حتی او هم از ‏واژه خلیج فارس استفاده می‌کرد اما به مرور با افزایش اختلاف نظر عبدالناصر و شاه ‏ایران و پذیرش دوفاکتوی اسرائیل از سوی دولت ایران، واژه خلیج ع/ر/ب/ی مورد ‏استفاده اعراب قرار گرفت. ‏
 در اسناد تازه آزاد شده از آرشیو وزارت خارجه بریتانیا مربوط به سال ۱۹۸۰ سندی ‏را پیدا کرده‌ام که سفیر بریتانیا در امریکا از اداره کل خاورمیانه وزارت خارجه ‏کشورش دستورالعمل کار برای استفاده از نام خلیج فارس را سوال می‌کند. این سوال ‏ده سال قبل از آن هم عینا مطرح شده بود. در سال ۱۹۷۰ پاسخ داده شده که باید ‏تنها از عنوان خلیج فارس استفاده شود و نام‌هایی مانند خلیج یا خلیج ع/ر/ب/ی از نظر ‏وزارت خارجه بریتانیا فاقد اعتبار رسمی، حقوقی و تاریخی است. در ۱۹۸۰ پاسخ این ‏است که «سیاست رسمی ما استفاده از نام خلیج فارس است و در مکاتباتمان با ‏کشورهای عربی برای جلوگیری از خشم اعراب، از واژه خلیج استفاده می‌کنیم اما خلیج ‏ع/ر/ب/ی هرگز مورد استفاده نیست.» ‏
 در بررسی همین اسناد من دو پرانتز باز کرده‌ام و دو سند را آورده‌ام که نشان ‏می‌دهد که ادعای لندن نادرست است و با وجود این تاکید، در مواردی به طور ‏رسمی از عنوان خلیج ع/ر/ب/ی استفاده شده است. ‏اکنون در سال ۲۰۱۱ متاسفانه بسیاری از دیپلمات‌ها و مقامات رسمی بریتانیا از واژه ‏خلیج ع/ر/ب/ی استفاده می‌کنند. بخشی از این مساله به دشمنی با ایران مرتبط است. ‏بخشی دیگر به دوستی راهبردی غرب با اعراب مرتبط است. اما بخش عمده به ضعف ‏دیپلماسی عمومی ما در منطقه و جهان و به خصوص با اعراب بازمی گردد. ‏
 
در واقع شاهدیم که در طول مدت فعالیت جمهوری اسلامی ایران از سی و سه ‏سال قبل تاکنون روند استفاده از واژه خلیج عربی تسریع شد. نظر شما چیست؟
 بله بخشی از این مساله به مقابله با جمهوری اسلامی ایران برمی گردد. اتفاقا با ‏آمارهایی که گرفته‌ام مشخص است هر زمان که رابطه ایران و غرب سرد می‌شود، ‏در رسانه‌های بریتانیایی استفاده از خلیج ع/ر/ب/ی بیشتر و برعکس هر زمان که رابطه ‏بهبود می‌یابد، استفاده از خلیج فارس بیشتر می‌شود. ‏به هر حال بخشی از مساله سمت‌گیری اعراب بر ضد ایران بر سر نام خلیج فارس در ‏قبل از انقلاب هم مطرح بوده در واقع دولت بریتانیا همواره طرفدار اعراب بوده ‏است. از زمان آغاز به کار نظام جمهوری اسلامی ایران این روند تشدید شد. ‏
 
آیا در اسناد تاریخی نسبت به تفاوت دیدگاه ملت‌های عرب و دولت‌های ‏عربی بر سر منافع ملی ایران مستنداتی هست؟ در واقع می‌خواهم بدانم که ‏بحث تاکید ایران بر اسلام در طول عمر جمهوری اسلامی ایران توانسته تغییری ‏در نگرش ملت‌های عربی به موضوعات مربوط به ایران ایجاد کند یا خیر؟
 دو مساله مطرح است؛ ایدئولوژی و مسائل ملی. در بحث‌های ملی مردم و دولت ‏های عربی بر سر منافع عرب اختلاف چندانی ندارند. اما در بحث ایدئولوژیک و تاکید ‏بر اسلام ممکن است دیدگاه‌ها متفاوت باشد. ‏
در مساله حاکمیت تاریخی ایران بر بحرین یا مساله جزایر سه‌گانه کمتر کسی در جهان ‏عرب با ایران توافق دارد. من با بسیاری از معارضین عراقی و بحرینی صحبت کرده‌ام ‏و متوجه شدم که آن‌ها هم اختلافات جدی با حکومت‌های خود بر سر منافع کشورهای ‏عربی ندارند. ‏برای نمونه یکی از خواسته‌های دولت جدید عراق باز هم تکرار‌‌ همان خواسته صدام ‏حسین مبنی بر لغو قرارداد الجزایر بود. ‏
 واقعیت این است که منافع ایران و کشورهای عربی در بسیاری از موارد با هم در ‏تعارض است. برای نشان دادن این مطلب که چقدر مساله تبلیغ و تحریک و شعارهای ‏قومیتی عربی برای اعراب اهمیت دارد، به سال ۱۳۵۹ بازمی گردیم. در شهریور این ‏سال زمانی که صدام حسین به ایران حمله می‌کند، سه خواسته مشخص و اولیه را علیه ‏ایران مطرح می‌کند: اول بازگرداندن به ادعای خودش «جزایر اشغالی» به امت عرب، ‏دوم «اعمال حاکمیت و خودمختاری به عربستان اشغالی» یعنی خوزستان ایران و سوم، ‏لغو معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و واگذاری مالکیت کامل «شط العرب» به عراق. ‏
 
موضوع نام خلیج فارس را کامل کنیم. نتیجه این بحث در اسناد تاریخی چیست؟
 در اسناد تاریخی بیش از نود درصد نام‌هایی که در آرشیوهای خارجی موجود است، ‏خلیج فارس است و واژه خلیج یا خلیج ع/ر/ب/ی به ندرت دیده می‌شود. حق این است که ‏بگوییم در طول تاریخ نام خلیج فارس همواره وجود داشته و از ابتدای موجودیت اسناد ‏در آرشیوهای بریتانیایی و حتی تا ابتدای دهه هشتاد میلادی هم اکثریت قریب به ‏اتفاق منابع مستقل هم از نام خلیج فارس استفاده می‌کردند. اما به کندی و به مرور ‏این تناسب در حال تغییر است. ‏
 
اگر بحث نام خلیج فارس را صرفا به لحاظ تاریخی بررسی کنیم، جایی برای بحث نمی‌‏ماند البته اگر مساله سیاسی نشود. البته در اسناد گذشته خلیج ع/ر/ب/ی هم به کار رفته ‏که به لحاظ تاریخی به دریای سرخ اطلاق می‌شود و ربطی به خلیج فارس ندارد. ‏
 
در مورد اسناد رسمی امضا شده میان ایران و بریتانیا در زمان واگذاری جزایر ‏سه‌گانه به ما بگویید؟
 این واگذاری به طور رسمی و در قالب یک قرارداد منعقد است. تشریفات رسمی هم ‏در استقبال از نیروهای ایرانی به جزایر پس از خروج نیروهای بریتانیایی از سه جزیره ‏برپا شد. البته در این قرارداد شیطنت‌هایی به لحاظ حقوقی انجام گرفته اما لحظه به ‏لحظه انعقاد قرارداد در اسناد آمده است. بلافاصله بعد از واگذاری جزایر به ایران، ‏عراق از سوی کشورهای عربی از ایران به شورای امنیت با عنوان اشغال جزایر شکایت ‏می‌کند اما شورای امنیت این مساله را در دستور کار قرار نمی‌دهد و فاقد وجاهت ‏قانونی می‌داند. طبق قوانین شورای امنیت هم اگر بحثی یک بار فاقد وجاهت قانونی ‏تشخیص داده شود، مجددا نمی‌تواند در شورای امنیت مطرح شود. ‏
 
بنابراین دیگر امکان بررسی این موضوع در شورای امنیت وجود ندارد؟
 خیر و برای همین است که اصرار اعراب بر طرح مساله جزایر در دادگاه بین‌المللی ‏لاهه است. یکی از اعتراض‌های اعراب به ایران هم این است که چرا اگر حق با ایران ‏است، برای بررسی به دادگاه بین‌المللی لاهه نمی‌آید. معتقدم که سیاست ایران هم ‏در نظام قبل از انقلاب و هم در جمهوری اسلامی در زمینه مخالفت با حضور در یک ‏دادگاه بین‌المللی برای رسیدگی به موضوع جزایر سه‌گانه ایرانی، کاملا درست و به ‏حق است. چرا که قبول چنین موضوعی آغاز یک فرایند طرح ادعاهای بی‌اساس دیگر ‏در مجامع حقوقی بین‌المللی علیه تمامیت ارضی ایران خواهد بود. ‏
 در ‌‌نهایت باید گفت که مساله جزایر سه‌گانه و نام خلیج فارس به مسائلی سیاسی ‏تبدیل شده است. این موارد همواره به عنوان یک ماجرای ناتمام در جریان است اما ‏می‌توان آن را تعدیل یا تشدید کرد. باید تحقیقات تاریخی و حقوقی و پژوهشی مساله ‏همچنان ادامه یابد تا حقوق ایران اثبات شود. اما نمی‌توان انتظار حل این موضوعات را ‏صرفا با برگزاری چند سمینار و چاپ چند مقاله پژوهشی داشت. ‏با این حال اعراب از این مساله غافل نیستند و مرتبا در حال پر کردن پرونده‌های ‏پژوهشی به نفع خود در این موارد هستند. این در حالی است که دولت و مؤسسات ‏دولتی ایران از موضوع تحقیقات تاریخی، انتشار اسناد تاریخی و حمایت از تحقیقات ‏جدی و مستقل در این مورد خودداری و تنها به برنامه‌های پرهزینه نمایشی، چشم ‏پرکن تجملی و بی‌حاصل بسنده می‌کنند.
 اتحاد ایرانی‌ها در حمایت از منافع ایران در خلیج فارس شرط لازم هست اما کافی ‏نیست. به بیان دیگر حمایت دولتی در ایران از این موضوعات ضعیف است و ‏کنفرانس‌هایی که در این خصوص در داخل ایران برگزار می‌شود، اغلب تبلیغاتی است و ‏مصرف داخلی دارد و بیشتر به جشنواره می‌ماند تا کنفرانس. ‏
 
 به بحرین بپردازیم. در تاریخ نقل است که کوتاه آمدن ایران از دعاوی خود بر ‏سر بحرین در مقابل کسب امتیاز حاکمیت بر جزایر سه‌گانه بود. اسناد تاریخی ‏بریتانیا چه مسائلی را نشان می‌دهد؟
 این مساله صد درصد نیست. البته همواره در مذاکرات مطرح شده اما احتمالا رسمی ‏نیست. بدنبال رخدادهایی که بواسطه تعارض حاکمیت ایران بر بحرین و اقدامات ‏خودسرانه در بحرین صورت می‌گیرد، شاه نهایتا در هند طی یک سخنرانی اعلام ‏می‌کند که «ما به زور اسلحه نمی‌توانیم تا ابد بحرین را تحت اشغال خود نگاه داریم.» ‏در همین سخنرانی بحث همه پرسی را شاه مطرح می‌کند که چراغ سبزی برای ‏جامعه بین‌المللی می‌شود. اما جامعه بین‌المللی در برگزاری همه پرسی شیطنت ‏می‌کند. ‏
 دبیرکل سازمان ملل برای برگزاری این همه پرسی نماینده‌ای ایتالیایی به نام ویتوریو ‏گیچاردی را راهی بحرین می‌کند. خاندان آل خلیفه اصرار می‌کنند که از برگزاری ‏همه‌پرسی صرف نظر کنند. چرا که به گفته آن‌ها، انجام همه‌پرسی خطرناک است و ‏ممکن است مردم روزی برای آینده سلطنت آل خلیفه هم تقاضای رفراندوم کنند. ‏نماینده سازمان ملل هم به جای برگزاری رفراندوم دست به نوعی استفسار و ‏نظرخواهی موردی می‌زند. به این ترتیب که با مراجعه به گروه‌های مختلف مردمی، ‏مثلا در باشگاه‌های تفریحی و فرهنگی یک نظر کلی را از آن‌ها می‌پرسد. ‏به هیچ وجه رفراندومی در بحرین برگزار نشده که سند تاریخی برای آن وجود ‏داشته باشد. ‏
 
 در مورد اوضاع اخیر بحرین و نقش شیعیان و ایرانی تبار‌ها در اعتراضات شاهد ‏اعمال فشار غرب بر ایران هستیم. آیا در بحرین روند حذف ریشه‌های ایرانی ‏به نتیجه رسید و آیا این اعتراضات به تغییر جهت این نوع فعالیت‌ها کمکی ‏می‌کند؟
 ما به روشنی شاهد برخورد دوگانه غرب در مساله دموکراسی بحرین هستیم؛ در ‏کشوری که سه چهارم یا دست کم دو سوم جمعیت آن شیعه و ایرانی تبار هستند، این ‏اکثریت مطلق، هیچ‌گاه این افراد در طول حکومت آل خلیفه سهمی در اداره حکومت ‏نداشتند. این مساله هیچ‌گاه به طور جدی مورد اعتراض اعراب و حتی غرب واقع ‏نشد. بنابراین با توجه به ریشه‌های تاریخی و آیینی و هویتی و جغرافیایی این منطقه ‏می‌توان گفت که در قدرت هیچ یکی از دولت‌ها و حتی حکومت‌های ایران نیست که ‏از بحرین بگذرد و نسبت به تحولات آن بی‌توجه باشد. ‏
 البته نوع و جنس دخالت و توجه ایران ممکن است گاهی تفاوت کند. در بحرین بر ‏اساس اسناد آزاد شده بریتانیایی، از ابتدای اوج گیری انقلاب اسلامی ایران دغدغه نفوذ ‏حرکت انقلابی شیعه از ایران به جهان عرب از سوی عرب‌ها همواره وجود داشته است. ‏عراق و بحرین هر دو از این مساله نگرانی جدی داشتند و دلیل آن هم معلوم است ‏چرا که این دو کشور تنها کشورهای عرب منطقه هستند که اکثریت شیعه دارند. ‏
در مورد بحرین به واسطه سابقه طولانی حاکمیت ایران بر بحرین، بحث‌های احساسی ‏هم مطرح است. در سال ۱۳۴۹ که ایران از دعاوی خود نسبت به بحرین دست کشید، ‏اعتراضات داخلی اوج گرفت و حتی اردشیر زاهدی به عنوان وزیر امور خارجه که در ‏این خصوص به مجلس رفت تا سخنرانی کند، صراحتا اعلام کرد که شخصا با این کار ‏مخالف است و تنها دستورات شاه را اجرا کرده است. ‏
 
آیا نشانه‌های تاریخی وجود دارد که بر اساس آن بتوان انتظار آن را داشت که ‏تحولات خشونت بار در بحرین منجر به خواست مردم این کشور برای بازگشت ‏دوباره به ایران شود؟
 در مساله رابطه ایران و بحرین معتقدم که صحبت کردن از لشکرکشی ایران به بحرین ‏یا بازگشت بحرین به ایران به عنوان بخشی از خاک ایران نه متصور است و نه عقلانی ‏است. به نظر می‌رسد که بهترین کار دولت و مردم ایران در بحرین ترویج روابط ‏دوستانه و ریشه‌های هویتی مشترک میان دو کشور اعم از آیینی و ملی و زدودن ‏تبلیغات و هراس‌های پان عربیستی از روابط ایران و بحرین و بروز نشانه‌هایی از حسن ‏نیت و حسن همجواری هر دو کشور است. ‏
جنس روابط ایران و بحرین با همه کشورهای حوزه خلیج فارس حتی عراق متفاوت ‏است چرا که ما در آنجا علایق ملی، ایرانی و شیعی را همزمان شاهدیم. فکر می‌کنم ‏تقویت همکاری و روابط دوستانه میان ایران و بحرین در دراز مدت عملی شود به ‏شرطی که حکومت اقلیت عرب غیرمنطقه‌ای بحرین که از دیگر کشور‌ها به بحرین ‏آمدند و به نوعی کوچانده شده‌اند، این اجازه را به اکثریت شیعه بحرین بدهند که ‏آن‌ها هم سهمی در حاکمیت داشته باشند. تا زمانی که این اتفاق نیفتد البته به زور ‏می‌توان مانع ارتباط مثبت ایران و بحرین شد اما در ‌‌نهایت این مساله محقق می‌شود. ‏هر چند که به دلیل وابستگی شدید حکومت آل خلیفه به سعودی و آمریکا فعلا این ‏مساله متصور نیست. ‏
 شرایط به سود حکومت بحرین در ممانعت از دست‌یابی اکثریت مردم به حقوق ‏اساسی‌شان نیست. اکنون آگاهانه نه تنها پست‌های کلیدی بلکه حتی مسئولیت‌های ‏معمولی را هم به شیعیان بحرینی نمی‌دهند و درصد بیکاری در میان شیعیان بسیار ‏بالاست و این در حالی است که دولت برای کارهای معمولی هم از سنی‌های خارجی ‏استفاده می‌کند. ادامه این روند در دنیای امروز ناممکن است. ‏
 
به عراق بپردازیم. با افزایش امنیت در عراق و گسترده شدن حاکمیت دولت ‏جدی عراق در این کشور شاهد طرح موضوعاتی مشابه خواسته‌های صدام ‏حسین از سوی دولتمردان عراقی از ایران بودیم. مواردی مانند لغو قرارداد ‏الجزایر یا اشکال تراشی در خطوط مرزی میان دو کشور. نظر شما با توجه به ‏مطالعات تاریخیتان در اسناد وزارت خارجه بریتانیا چیست؟
 در اسناد تازه منتشر شده از سوی آرشیو وزارت خارجه بریتانیا که بخش عمده این ‏اسناد مربوط به سال ۱۹۷۹ و ۸۰ و مرتبط با مواضع عراق نسبت به حکومت جدید ‏ایران است چند نکته را شاهدیم. از جمله اینکه عراق به عنوان آغازگر جنگ علیه ایران ‏به طور مستند نشان داده شده است. ‏بخشی از این اسناد درباره نگرانی‌ها و دغدغه‌های حکومت صدام حسین پیرامون ‏احتمال صدور انقلاب ایران به عراق و تاثیر انقلاب ایران بر شیعیان عراق در حوزه‌های ‏علمیه بود و بخشی دیگر در مورد تحریکات متقابل ایران و عراق بر علیه منافع ملی ‏یکدیگر بود. ‏
 در سال ۱۹۸۰ چند اتفاق مهم روی داده که همچنان بر روابط ایران و عراق سایه ‏انداخته است. اولین اتفاق گروگان گیری سفارت ایران در لندن در سی آوریل ۱۹۸۰ ‏است. در این رخداد شش ایرانی‌الاصل با پاسپورت جعلی عراقی وارد لندن می‌شوند و ‏سفارت ایران را اشغال می‌کنند و ظرف شش روز دو نفر کشته می‌شوند و چند نفر ‏زخمی می‌شوند و ۵ نفر از گروگان‌گیر‌ها هم کشته می‌شوند. بعد‌ها معلوم می‌شود ‏که همه این افراد تعلیم دیده سازمان امنیت عراق بودند و کل عملیات را سازمان ‏استخبارات عراق برعهده داشته و چند افسر امنیتی عراقی سازمان دهنده عملیات ‏بوده‌اند و به دستور شخص صدام حسین شکل گرفته است.
دومین اتفاق افشای مستند ارتباطات اپوزیسیون سلطنت طلب ایرانی در خارج از کشور ‏با عراق است. به طور مشخص آقایان شاپور بختیار و غلامعلی اویسی با دولت وقت ‏عراق. طی چند ماه اخیر افشا شده که بخشی از پروژه تحریک صدام حسین علیه ایران ‏یا تسریع روند حمله به ایران به دلیل توصیه‌های اپوزیسیون بختیار و اویسی و ‏مشورت‌های آن‌ها به صدام بوده است. ‏
 با توجه به امکانات مالی بسیار زیادی که صدام در اختیار این دو اپوزیسیون قرار داده ‏بود، آن‌ها هم در مقابل به همراه سعودی، اردن و امارات به دولت عراق توصیه کردند ‏که اگر ارتش عراق به ایران حمله کند، ظرف یک هفته می‌تواند ایران را شکست دهد ‏و طی یک ماه می‌تواند حکومت ایران را سرنگون کند و حکومت اصطلاحا ملی ‏اپوزیسیون مورد حمایت عراق را در ایران تاسیس کند. این مساله که در اوج گروگان‌‏گیری در سفارت خانه امریکا در تهران همراه بود، اگر نگوییم با حمایت اما با سکوت ‏رضایت آمیز غرب هم مواجه شد. اما پایداری جوانان ایرانی در مقابله با مهاجمان، به ‏کلی این سناریو را بر هم زد. ‏در واقع می‌توان گفت که نقشی را که سازمان مجاهدین خلق در سال‌های ۶۰ به بعد ‏علیه ایران و در خدمت به عراق عهده‌دار شد ادامه‌‌ همان نقشی بود که اپوزیسیون ‏بختیار و اویسی بر عهده داشت. ‏
 سومین مساله تداوم و فرسایشی شدن گروگان گیری در سفارت امریکا در تهران بود؛ ‏این مساله یکی از عواملی بود که موجب شد غرب در مساله تجاوز عراق به ایران چشم ‏های خود را ببندد. ‏ماجرای گروگان گیری سفارت امریکا در تهران تبدیل به منازعه قدرت میان جناح ‏حزب جمهوری اسلامی با ابوالحسن بنی‌صدر تبدیل شده و به نحوی فرسایشی هم ‏شده بود، این کشمکش عملا تبدیل به یک بازی سیاسی شد که در ‌‌نهایت به زیان ایران ‏تمام شد. ‏
 به نظر من گروگان گیری امری بوده که در بسیاری از کشور‌ها رخ داده. با این همه، ‏ماهیت گروگان‌گیری در سفارت امریکا در تهران آن اندازه زیان بار نبود که تبعات ‏آن زیان بار شد. آنچه تبعات زیان بار این واقعه را زیاد کرد، دولتی شدن این گروگان ‏گیری بود. شاید اگر گروگان‌گیری صورت نمی‌گرفت، زود‌تر حل و فصل می‌شد و یا ‏حکومت ایران مسئولیت آن را برعهده نمی‌گرفت، سرنوشت جنگ ایران و عراق هم ‏تغییر می‌کرد. ‏
 
به بحث امروز عراق بازگردیم. اکنون دولتمردان عراقی بعضا برخی خواسته‌هایی ‏را مطرح می‌کنند که در دولت مخلوع عراق از ایران خواسته می‌شد. به اسناد ‏تاریخی در مورد قرارداد الجزایر اشاره‌ای داشته باشید. ‏
 در مورد قرارداد الجزایر بحث این است که حکومت عراق به خوبی می‌داند که در ‏مجموع این قرارداد به نفع ایران است. جنس مخالفت حکومت سابق عراق با حکومت ‏جدید این کشور متفاوت است. حکومت عراق ائتلافی است و نمی‌تواند جز این باشد ‏چرا که اقلیت سنی و اقلیت همکار حزب بعث در کنار لابی‌های سعودی و اردن و ‏کشورهای سنی همسایه عراق در هر حال نفوذ داشته و مطالباتی دارند. توقع آن‌ها از ‏دولت عراق این است که نشان دهد که تحت تاثیر ایران نیست و بر این اساس ‏هر از گاهی آقای مالکی یا طالبانی و دیگر مقامات عراقی مجبورند نشان دهند که به ‏دنبال تحقق منافع ملی عراق در مقابل ایران هستند. در صورتی که قرارداد ۱۹۷۵ ‏معتبر و غیر قابل فسخ است و حتی صدام حسین هم در پایان جنگ مجبور شد این ‏قرارداد را تایید کند. ‏
 اگرچه تاکنون ایران غرامت‌های جنگی از عراق را دریافت نکرده اما دریافت این ‏غرامت مصوبه شورای امنیت سازمان ملل است و ایران باید آن را دریافت کند. اما این ‏که چرا ایران تاکنون این غرامت‌ها را دریافت نکرده است بحث دیگری است. بخشی ‏به دلیل حفظ روابط دوستانه با عراق است و بخشی دیگر هم شاید ریشه در اهداف ‏مهم‌تری داشته باشد که در تعامل ایران و عراق نهفته است. به بیان دیگر اهدافی که ‏حضور ایران در عراق را با عدم دریافت این غرامت‌ها مرتبط می‌کند. ‏حجم این غرامت‌ها آنقدر زیاد است که اگر ایران قصد دریافت آن را داشته باشد می‌‏توان به جرات گفت اگر تقسیط نشود، کل بودجه عراق برای یک دوره طولانی هم پاسخ‌گوی آن نیست. ‏
 
 درست است که دولتمردان عراق با مخالفت‌های گه‌گاه با قرارداد الجزایر ‏تلاش دارند خشم تندروهای عراقی را کنترل کنند اما برای عراق بی‌تردید وجه ‏عربی‌اش در منطقه و زمینه‌سازی برای عضویت در شورای همکاری خلیج ‏فارس هم اهمیت دارد. نظر شما چیست؟
 مساله عراق بغرنج است. یک بار با یکی از سران حکومت عراق صحبت می‌کردم و او ‏به من گفت که ما قانونا حق داریم حکومت مطلق شیعه را با توجه به اکثریت شیعه در ‏کشور داشته باشیم اما اگر این چنین شود، حتی یک روز آب خوش از گلوی ما پایین ‏نمی‌رود. به بیان دیگر تروریست‌های القاعده، بعثی‌های طرفدار حکومت صدام ‏حسین، وهابی‌ها، طرفداران سعودی و اردن و گروه‌های فشار داخلی در عراق اجازه ‏چنین کاری را نمی‌دهند. ‏
 به این ترتیب یک دولت ائتلافی در عراق همه طرف‌ها را راضی می‌کند. کل مساله ‏فشار بر ایران برای دفاع از منافع ملی عراق هم ناشی از این امر است. دولت‌های حاکم ‏در عراق باید پاسخ گوی گروه‌های مختلفی که مخالف اتحاد استراتژیک عراق با ایران ‏هستند هم باشند. ‏
 
بگذارید به اسناد آزاد شده از آرشیو وزارت خارجه بریتانیا در مورد ایران ‏بپردازیم. گستره و عمق اهمیت این اسناد چگونه است؟
 لابد می‌دانید که تنها در آرشیو ملی بریتانیا دست کم سه میلیون برگ سند و بیش از ‏‏۱۵ هزار پرونده درباره ایران وجود دارد. اسناد مرتبط به تحولات سال‌های دهه هفتاد ‏میلادی تا اوایل دهه هشتاد روشنگر تحولات پایانی حکومت پهلوی است و استفاده از ‏آن‌ها در تاریخ‌نگاری ایرانی ضروری و غیرقابل اجتناب است. اما موسسات تحقیقاتی ‏ایران به دلایل مختلف یا توانایی استفاده از این اسناد را نداشته‌اند یا علاقه‌ای نداشتند. ‏بعضا هم ترجیح داده‌اند که به طور غیرمستقیم از منابع دست دوم چاپی از آن‌ها بهره ‏ببرند. ‏
 من اکنون چند پروژه کتاب برای انتشار دارم که مستقیما با این اسناد مرتبط است. اول، ‏یک دوره کتاب در حجمی حدود چهار هزار صفحه که از نظر فرم تقریبا مشابه کتاب ‏آبی در دوران مشروطیت است. این مجموعه که شامل پنج جلد فارسی و دو جلد به ‏زبان انگلیسی است تحت عنوان موقت «کتاب آبی انقلاب اسلامی: ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۹» در ‏حال دست کار است. این کار البته اغراض، مشکلات و نواقص کتاب آبی را نخواهد ‏داشت. این کار شامل متن و ترجمه اسناد، به همراه توضیحات و حواشی و فهارس لازم ‏خواهد بود. درصورت امکان یک سی دی ضمیمه اسناد تکمیلی نیز به همراه این کار ‏آماده و ارایه خواهد شد. ‏
 کار دوم یک کتاب سه جلدی با عنوان روابط ایران و بریتانیا بر اساس اسناد منتشر ‏نشده و محرمانه از ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۹ است. این دوره از روابط تهران و لندن در فاصله ‏‏۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، به ندرت به طور جدی مورد بررسی واقع شده ‏است. ‏کار سوم که هم اکنون آماده انتشار و در دست ناشر است، مجموعه یادداشت‌ها و ‏گزارش‌های و روایت‌های من طی هشت سال اخیر درباره اسناد تازه آزاد شده ‏بریتانیایی درباره ایران در یک جلد است که تحولات سال‌های ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۰ را در ‏برمی گیرد. ‏
 واقعیت امر این است که کارهای در دست اجرای من به لحاظ کمی و کیفی نمی‌توانند ‏زیاد باشند و بدون سرمایه‌گذاری برای آماده سازی کار انجام آن ممکن نبوده است. ‏از سوی دیگر، وجود یک تیم کمکی پژوهشگر برای ارتقای کمی و کیفی بهره‌برداری از ‏این اسناد هم ضروری است. باید حمایت‌هایی در این خصوص صورت گیرد. بدون حمایت گسترده، چنین کارهایی ‏شدنی نیست. بیش از نزدیک ۳ میلیون برگ سند مربوط به ایران در این آرشیو، که ‏عمدتا از ابتدای قرن نوزدهم است. اسناد مربوط به دوره محمد رضا شاه و اوایل ‏انقلاب اسلامی به تنهایی دست کم سیصد هزار برگ سند است. این اسناد عمدتا مورد ‏استفاده قرار نگرفته و حتی بسیاری از آن‌ها از سوی هیچ کسی مشاهده نشده است. من ‏طی بیست سال اخیر عمر و جوانی خود را صرف بررسی این منابع کرده‌ام. ‏
 در بحث جزایر سه‌گانه و اشغال ایران در طول جنگ جهانی و اول و دوم اسنادی وجود ‏دارد که بسیاری از آن‌ها در هیچ کجا دیده و استفاده نشده است. در دوره قبل از ‏انقلاب چند باری تلاش شد که بخش‌هایی از این اسناد به ایران منتقل شود اما این کار ‏به صورت بسیار ناقص انجام گرفت. البته بعد‌ها اسناد بسیار زیادتری آزاد شده است. ‏بعد از انقلاب هم، به جز یک مورد درباره اسناد دوره نخست انقلاب مشروطیت ایران، ‏این انتقال به هیچ وجه منظم و برنامه ریزی شده صورت نگرفته است. ‏بسیاری از این اسناد برای تثبیت حاکمیت و منافع ملی ایران لازم و ضروری است اما ‏متاسفانه تاکنون به آن توجه جدی نشده و لازم است مورد توجه قرار گرفته و ‏گردآوری شوند. ‏
 معتقدم که کار ملی و فراگیری برای انتقال این اسناد به ایران لازم است. برخی از این ‏اسناد البته در آرشیوهای خصوصی یا نیمه خصوصی نگهداری می‌شود. به عنوان مثال ‏اسناد نفت ایران در آرشیو شرکت بریتیش پترولیوم (شرکت سابق نفت انگلیس و ‏ایران) قرار دارد یا اسناد اقتصادی و اجتماعی ایران از اوایل قاجار تا اوایل پهلوی در ‏اختیار بانک اچ اس بی‌سی (میدلند سابق) است. این بانک در واقع نتیجه بانک شاهی ‏ایران در نیمه دوم سلطنت قاجار و اوایل پهلوی و یکی از چهار بانک بزرگ کنونی ‏بریتانیا است. ‏
 نمی‌توان انتظار داشت که این اسناد تا ابد در دسترس ما باشند و ممکن است روزی ‏از اختیار ما خارج شود و بر همین اساس خوب است که کپی از این اسناد در منابع ‏داخلی موجود باشد. دسترسی به این اسناد همچنین می‌تواند خون تازه‌ای به رگ ‏های تحقیقاتی ایران برساند. ‏متاسفانه برای من مشخص شده که برخورد مسئولان فرهنگی ایرانی با این قبیل ‏پروژه‌های پژوهشی و اسنادی چهار دسته است: آن‌ها که پول بهره‌برداری از این اسناد ‏را دارند، درک درستی از این کار ندارند. آن‌ها که درک لازم را دارند، پولی در اختیار ‏ندارند و عده زیادی هم هر دو امکان را دارند اما پرداختن به این اسناد را به مصلحت ‏نمی‌دانند. البته دسته چهارمی هم هستند که نه درک درستی دارند و نه پول لازم، ‏ولی قادرند با سوء نیت و بدخواهی در لباس خیرخواهی مانع انجام چنین کارهایی ‏توسط دیگران شوند. ‏برعکس در کشورهای عربی به خصوص امارات و عربستان سعودی، موسسات ‏تحقیقاتی و استراتژیک متعددی در حال فعالیت هستند و محققین را از سراسر جهان با ‏درآمدهای گزاف به کار می‌گیرند تا تاریخ سازی کنند و هویتی برای خود بسازند. ‏
 
در مورد غرامت‌های جنگ ایران و عراق اشاراتی داشتیم. از این غرامت‌های ‏ایران در جنگ جهانی دوم غرامت‌هایی که عراق باید به ایران پرداخت کند، چه ‏اسناد تاریخی قابل توجه است؟
 در اصل این مساله که مظالم متعددی بر ایران طی دو جنگ جهانی اول و دوم رفته ‏است، تردیدی نیست. ایران در هر دو جنگ اعلام بی‌طرفی کرد اما در عین حال اشغال ‏هم شد. ‏اما چند مساله در مورد این دو غرامت مطرح است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ ‏متاسفانه برخی افراد بدون توجه به ریشه‌های تاریخی و تحقیقاتی صرفا به عنوان ‏ابزاری سیاسی و تبلیغاتی وارد ماجرا می‌شوند که تبعات منفی دارد. ‏
 سوال من این است که اولا چرا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری متولی پیگیری ‏پژوهش‌های تاریخ معاصر و یا غرامت‌های جنگ‌های جهانی باشد؟ این بحث‌ها در ‏درجه نخست مربوط به وزارت خارجه، و سازمان اسناد و کتابخانه ملی و در درجه ‏بعدی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران است. ‏متاسفانه دولت فعلی ایران مشاوران تاریخی و جدی ندارد. اگر توان مطالبه ‏غرامت‌های جنگی وجود دارد، باید ابتدا غرامت‌های جنگ ایران و عراق مطالبه شود ‏که هم از نظر تاریخی نزدیک‌تر است و هم مصوبه شورای امنیت هم پشتیبان و ضامن ‏اجرایی آن است. ‏
 
به سابقه روابط ایران و بریتانیا که بی‌تردید بخش عمده از اسناد تاریخی در ‏آرشیو ملی بریتانیا در مورد ایران را به خود اختصاص داده است بپردازیم. از این ‏اسناد تا به امروز که شرایط روابط تهران و لندن به کلی تغییر کرده است، چه ‏موارد تاریخی اثرگذاری را قابل اشاره می‌دانید؟
 در فاصله سال‌های ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۹ روابط ایران و بریتانیا در مجموع به لحاظ سیاسی ‏مثبت بود البته از تنش‌های متعددی رنج می‌برد. در چند مورد این روابط به طور ‏جدی متشنج شد؛ اولین بار در مساله جزایر سه‌گانه، بار دیگر در مساله روابط ‏سرویس جهانی بی‌بی سی با ایران (که برای اولین در تاریخ ایران و آخرین بار تاکنون ‏در سال ۱۹۷۵به دستور شاه دفتر کل بی‌بی سی در ایران تعطیل شد) و در ‌‌نهایت بر ‏سر موضوع نفت. ‏از گذشته مردم و حکومت‌های ایران حتی پهلوی دل خوشی از بریتانیا بواسطه مساله ‏نفت نداشتند. محمد رضا شاه هم تا سال ۱۹۷۳ با این موضوع مشکل جدی نداشت اما ‏از این سال به بعد با گران شدن بهای بین‌المللی نفت، حکومت ایران قدرتمند‌تر و ‏ثروتمند‌تر می‌شود. از این زمان به بعد روابط ایران و غرب و تهران و لندن تبدیل به ‏رابطه عشق و نفرت می‌شود. به بیان دیگر در این دوران هم ایران متحد اول غرب در ‏منطقه است و هم دلخوری‌های متعددی از شاه ایران در میان غربی‌ها وجود دارد. ‏تصور شاه این بود که بریتانیایی‌ها در حال کارشکنی هستند و در امور داخلی ایران ‏دخالت می‌کنند. تصور عامیانه مردم ایران هم این بود که لندن در امور داخلی ‏دخالت‌های فراوان دارند و شواهدی هم برای آن مطرح می‌شد و اکنون هم افرادی ‏که حوصله تحقیق و بررسی ندارند، به نادرستی بحث تاثیر بی‌ بی سی در انقلاب ‏اسلامی ایران را مطرح می‌کنند. ‏
 اخیرا در حال نگارش مقاله‌ای با عنوان «افسانه حمایت بی ‌بی سی از انقلاب اسلامی ‏ایران» هستم که بر اساس اسناد بی ‌بی سی و وزارت خارجه بریتانیا است. نکته اینجا ‏است که در زمان اوج‌گیری انقلاب اسلامی در ایران، تعدادی از ایرانیان و بعضا ‏دانشجوی معترض و مخالف در بخش فارسی بی‌ بی سی کار می‌کردند. تقریبا هیچ ‏کدام از این افراد هم سابقه مذهبی نداشتند اما مخالف شاه بودند. این دانشجویان در ‏روند خبررسانی بی ‌بی سی فارسی در دوران انقلاب اثرگذار بودند اما وزارت خارجه ‏بریتانیا، مدیریت کلان سرویس جهانی بی‌ بی سی و مدیریت بخش فارسی طرفدار ‏انقلاب ایران و ضد شاه نبود. ضمنا مدیریت بخش فارسی هم دانش و توان کافی برای ‏نظارت کامل بر این روند را نداشت. ‏
 با پیروزی انقلاب، عده‌ای انقلاب را وابسته به منویات بریتانیا می‌دانستند و عده‌ای دیگر ‏اعتقاد باور داشتند که لندن قصد براندازی این انقلاب را دارد. بر همین اساس از‌‌ همان ‏ابتدای انقلاب در دولت، شورای موقت و سپس مجلس تازه تاسیس، بحث قطع رابطه ‏ایران و بریتانیا مطرح می‌شود و به این ترتیب تاکنون این رابطه با پایه‌های لرزان ‏ادامه یافته است. ‏
 در ابتدا سیاست رسمی بریتانیا در مورد انقلاب اسلامی ایران این بود که با تهران ‏مماشات کند و از نظر نظامی رابطه خود با ایران را بسیار محدود کند، چرا که ‏قراردادهای نظامی حساس متعددی میان دو کشور وجود داشت. البته از‌‌ همان ابتدا ‏هم نادرستی‌هایی هم در برخورد بریتانیا با ایران در انعقاد قراردادهای تسلیحاتی انجام ‏گرفت. در برخی موارد حتی هزینه تسلیحات از سوی بریتانیا دریافت شد اما جنگ ‏افزار و خدماتی در اختیار ایران قرار نگرفت. همه این موارد بر نگاه منفی مردم ایران ‏به بریتانیا افزود. ‏در دوران جنگ عراق علیه ایران هم سیاست لندن رسما آن بود که بی‌طرف است اما ‏اگر منافع کشور اقتضا کند و ناچار به دخالت شود، طرف عراق را خواهد گرفت. ‏
 در مورد همکاری‌های تسلیحاتی میان ایران و بریتانیا صد‌ها مورد وجود دارد. ولی در ‏اینجا می‌توان به دو نمونه از بدعهدی‌های لندن اشاره کرد که بر اذهان مردم ایران ‏تاثیر داشت. در یک نمونه ایران در زمان شاه از بریتانیا تانک چیفتن خریداری کرده ‏بود و حتی برخی از آن‌ها انحصاری و برای کاربری ایران با پرداخت هزینه بیشتر، ‏سفارش داده شده بود. این تانک‌ها که به تانک «شیر» تغییر نام دادند، بعد از ‏گروگان‌گیری و آغاز جنگ دیگر به ایران تحویل داده نمی‌شوند. بریتانیا نه تنها از ‏تحویل این تانک‌ها بلکه حتی از تحویل قطعات و سرویس خدمات آن‌ها به ایران هم ‏سرباز می‌زند. ‏
 اما‌‌ همان زمان که ایران درگیر پیگیری حقوقی این ماجرا بود، یک ژنرال کرد عراقی از ‏سوی صدام حسین به لندن می‌رود و برای تانک‌های چیفتنی که از ایران غنیمت ‏گرفته شده بود، قطعات و تجهیزات مطالبه می‌کند و لندن هم ظاهرا این قطعات را ‏در اختیار عراق می‌گذارد. عراقی‌ها حتی خواستار قطعات مورد نیاز این تانک‌های ‏غنیمتی که به اردن پیشکش شده بود نیز می‌شوند. ‏
 در موردی دیگر ایران زمان شاه ناو بالگردی از بریتانیا خریداری کرد که به ناو بالگرد ‏خارک شهرت گرفت؛ لندن این ناو را با حیله‌ای دقیق و از قبل طراحی شده به ایران ‏تحویل نمی‌دهد. اسناد تاریخی این مساله بیش از هزار برگ است. قرار بود در آوریل ‏‏۱۹۸۰ این ناو در اختیار ایران قرار گیرد اما لندن برای آنکه خسارتی به ایران ندهد، ‏سوییچ آن را هم به ایران داد اما ۵ سال به بهانه‌های گوناگون، از اجازه خروج آن به ‏این دلیل که از مجوز صادرات برخوردار نیست، خودداری کرد و نهایتا پس از ‏پی‌گیری‌های متعدد قضایی و با دریافت دو برابر هزینه واقعی و کم کردن قطعات ‏حساس راداری به ایران تحویل دادند. ‏همه این نمونه‌ها در کنار نمونه‌هایی که در ایران نسبت به بریتانیا رخ داد مانند دو ‏بار حمله به سفارت لندن در تهران، نشان می‌دهد که بی‌اعتمادی‌ها میان دو کشور، ‏دو طرفه بوده است. ‏
 اما اصلی‌ترین ماجرا که روابط تهران و لندن را برای مدتی طولانی تیره کرد، ماجرای ‏سلمان رشدی بود. بعد از حل و فصل این ماجرا، روابط رو به بهبود گذاشت تا اینکه ‏سرانجام در مساله هسته‌ای ایران مجددا روابط دو کشور بحرانی شد. ‏مشکل این است که افرادی که در مساله روابط ایران و بریتانیا کار می‌کنند، متخصص ‏فن نیستند و از این موضوع به عنوان ابزاری تبلیغاتی و جنجالی استفاده می‌کنند. در ‏خارج هم تاثیر لابی‌های اسرائیلی و گروه‌هایی مانند سازمان مجاهدین خلق و گروه‌های جدایی طلب در سیاست خارجی بریتانیا مشهود است. ‏
در واقع دو طرف در رفتارشان نسبت به دیگری میزانی از افراط را دنبال می‌کنند و ‏همین امر باعث شده که ماجرا حاد‌تر از گذشته شود. چند مساله در این میان تشدید ‏کننده تیرگی روابط تهران و لندن است؛ اول اینکه سازمان امنیت خارجی بریتانیا به ‏طور مستمر و سیستماتیک علیه منافع ایران مطالب جعلی منتشر می‌کند. ‏
 اداره‌ای در سازمان امنیت خارجی بریتانیا (ام. آی. سیکس) وجود دارد که وظیفه آن ‏ایجاد تصویر غلط از کشورهای هدف در میان افکار عمومی داخل کشور است. در ایران ‏هم اقدامات متقابلی صورت می‌گیرد. همچنین مواردی وجود دارد که نفوذ سازمان ‏امنیت خارجی بریتانیا در مذاکرات هسته‌ای غرب با ایران را نشان می‌دهد. شما می‌‏دانید که به اذعان گوردون براون نخست وزیر سابق بریتانیا، سر جان ساورز رییس ‏کنونی‌ ام. آی. سیکس از ابتدا کارمند این سرویس بوده است. می‌دانید که آقای ساورز ‏قبلا مدیر کل سیاسی وزارت خارجه بریتانیا و رییس تیم مذاکره کننده هسته‌ای با ‏ایران و سپس نماینده کشورش در سازمان ملل بوده است. ‏
 با روی کار آمدن دولت ائتلافی جدید در بریتانیا که تقریبا هم‌زمان با آغاز به کار ‏دولت دهم در ایران بود، فضای جدیدی ایجاد شد. لحن دولت ایران در این مدت ‏نسبت به لندن‌تر شده است. تصور در ایران این است که لندن امریکا را برای اتخاذ ‏تدابیر سخت علیه تهران تحریک می‌کند. از طرف مقابل هم طی این دو سال شاهدیم ‏که دولت بریتانیا مواضع خود را نسبت به ایران تند‌تر کرد. آقای ویلیام هگ، وزیر ‏خارجه جدید بریتانیا و معاون خاورمیانه‌ای او، آقای الستر برت، هر دو گرایشات جدی ‏به سوی سیاست خارجی اسرائیل دارند. ‏به عبارت دیگر هفت نفر در کل پارلمان بریتانیا عضو گروهی به نام «دوستان ‏اسرائیل در حزب محافظه کار» هستند که از این هفت نفر یکی وزیر خارجه بریتانیا و ‏دیگری معاون خاورمیانه ای اوست. طبعا این افراد هوشمندانه انتخاب شده‌اند. ‏به طور کلی سیاست خارجی بریتانیا امروز به شدت تحت تاثیر لابی اسرائیل است. ‏روند تاثیرگذاری گروه‌های تندرو در هر دو کشور بر سطح روابط میان تهران و ‏لندن تاثیرگذار است. ‏
 روابط کنونی ایران و بریتانیا قانونا در حد سفیر است و هیچ تصمیم‌گیری برای تقلیل ‏روابط وجود ندارد اما مخالفت ایران با ادامه حضور آقای سایمون گس به عنوان سفیر ‏بریتانیا در ایران باعث شد که او از ایران برود و به جایش کسی به تهران نیاید. از سوی ‏دیگر آقای رسول موحدیان، سفیر ایران در لندن هم از بریتانیا رفته است و جانشینی ‏برای او راهی لندن نشده است. به این ترتیب عملا دو سفارتخانه سفیر ندارند و ‏روابط به سطح کاردار تقلیل یافته است در حالیکه مانند دفعات قبل تصمیم مصوبی ‏برای این کاهش سطح روابط وجود ندارد. ‏در عین حال لحن دیپلمات‌های دو کشور نسبت به دیگری هم بسیار تند شده است. ‏در ایران هم بحث قطع رابطه با بریتانیا رسما رد نشده اما عملا مسکوت مانده است. ‏به نظر من خط کنونی روابط ایران و بریتانیا به نفع هیچ یک از دو کشور نیست و ‏مقامات عالی دو کشور هم خواهان ادامه این وضع نیستند. اما نباید از نقش و نفوذ ‏گروه‌های فشار در هر دو کشور غافل بود.


خبرآنلاین