ایران در گرداب فتنه عالم سوز/ امید اخوی

    در نیمه دوم قرن نوزدهم، جهان در التهاب به سر می برد. اختلافات بین کشورهای اروپایی برای در اختیار داشتن هر چه بیشتر امکانات اقتصادی و تصرف برخی از مناطق، اروپا را در آستانه جنگی سهمگین قرار داد. تا آن موقع، جنگ‏های پراکنده‏ای در سطح جهان میان کشورهای مختلف وجود داشت، اما تولید و انباشت سلاح، سازماندهی ارتش‏ها، شکل‏گیری قدرت‏های افزون‏خواه و عقاید و افکار توسعه‏طلبانه نشان می داد که در دوره صلح، جهان در انتظار فاجعه‏ای جهانی قرار دارد. همه منتظر بهانه ای بودند. تلاش ها برای برقراری صلح میان کشورها و کنارگذاشتن اختلافات البته به شکل ظاهری ادامه داشت، اما عزمی برای رفع کدورت ها وجود نداشت. این فاجعه با شلیک یک تیر آغاز شد. در بیست و هشتم ژوئن 1914 فرانتس فردیناند، ولیعهد اتریش و همسرش از سوی یک دانشجوی صرب در جریان سفر این دو به شهر سارایوو ترور شدند و به قتل رسیدند. به دنبال این حادثه، دولت اتریش خواستار دخالت مستقیم در بازجویی و سایر مراحل پرونده این قتل شد. دولت صربستان از توطئه قتل ولیعهد اتریش اطلاع نداشت، ولی متهم به شرکت در این توطئه شد و دولت اتریش ضمن آمادگی برای یک تهاجم نظامی به صربستان، روز بیست و سوم ژوئیه 1914میلادی اولتیماتوم شدید اللحنی به دولت صربستان فرستاد. صربستان برای جلوگیری از وقوع جنگ، قسمت اعظم شرایطی را که اتریش در اولتیماتوم خود عنوان کرده بود پذیرفت. هدف اتریش تصرف صربستان بود و این کشور از مدت ها قبل، دغدغه هایی در مورد تحرکات اسلاوهای جنوبی داشت و منتظر فرصتی بود تا بتواند این نگرانی را رفع کند. از این رو اعلام کرد که پاسخ صربستان قانع کننده نیست. به همین بهانه، اتریش یک ماه بعد از ترور ولیعهد و پنج روز پس از اولتیماتوم، در بیست و هشتم جولای 1914 به‏صربستان حمله کرد و از ماه آگوست همان سال، با حمایت آلمان از اتریش و حمله ارتش آلمان به بلژیک، جنگ جهانی اول، رسما آغاز شد. جنگ که شروع شد همه کشورها درگیر شدند. بسیاری از قدرت های بزرگ علاوه بر اروپا، در مناطق دیگر دنیا از جمله خاورمیانه منافعی داشتند و امکاناتی را فراهم کرده بودند. ایران از مدت ها قبل صحنه رقابت انگلیس و روس بود. حضور این کشورها در جنگ و موقعیت سوق الجیشی ایران، باعث شد که به رغم اعلام بی طرفی کشورمان از سوی احمدشاه، موضع رسمی از سوی قدرت های بزرگ نادیده گرفته شود. در شمال و غرب کشور روس ها فعال بودند و از دیگر سو عثمانی ها هم که از آلمان حمایت می کردند، نیروهای خود را وارد کرمانشاه و تبریز کردند. آلمانی ها هم که از قبل جاسوسانی را در ایران داشتند توانستند در برخی از شهرهای جنوبی و مرکزی ایران، هوادارانی برای خود بیابند. نیروهای انگلیسی هم در جنوب کشور جولان می دادند. ایران جزو طرف های درگیر در جنگ نبود، اما در جریان جنگ جهانی اول، صحنه هایی از هماوردی ها و رقابت میان دولت ها را به خود دید که مصائب و سختی های آن شامل قتل، غارت، قحطی و خرابی تا مدت ها در مناطق مختلف جغرافیایی آن بر جا بود.

حفظ بی طرفی ایران و نقش نخبگان
    سوم آگوست 1914میلادی جنگ بزرگی که از سال ها قبل مقدمات آن فراهم شده بود، میان دول اتفاق مثلث (فرانسه، انگلستان و روسیه) با دول اروپای مرکزی (آلمان و اتریش) آغاز شد. به تدریج دولت های صربستان، بلژیک، ژاپن، ایالات متحده آمریکا، یونان، ایتالیا، پرتغال و چند کشور دیگر به دول اتفاق مثلث پیوستند و دولت های عثمانی و بلغارستان نیز به صف دول مرکزی ملحق شدند و جنگ کاملاجنبه جهانی پیدا کرد.1 همزمان با این اتفاقات احمدشاه هم در ایران تاجگذاری کرد. مستوفی الممالک در آن دوران دولت را از علاء السطنه تحویل گرفته بود با مشورت مشیرالدوله و برادرش موتمن الملک متنی را تنظیم کردند تا شاه با قرائت آن اعلام بی طرفی به تمام دول اعلام کند. متن نوشته شده به این شرح بود: «نظر به این که در این اوقات متاسفانه بین دول اروپ نایره جنگ مشتعل است و ممکن است این محاربه به حدود ممالک ما نزدیک شود...... دولت ما در این موقع مسلک بی طرفی را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت می نماید و بدین لحاظ مامورین دولت را باید متوجه نمایند....... و باید از طرفداری با هرکدام از دول متحاربه پرهیز و احتراز نموده مسلک بی طرفی دولت متبوعه خود را کاملارعایت نمایند...» دوازدهم ذیحجه 1332 اول نوامبر1914 2 به هرحال کابینه مستوفی الممالک به علت بحث های طولانی پیرامون برنامه دولت و دودلی نمایندگان سرانجام مجبور به کناره گیری شد. بنا به دستور شاه موتمن الملک از فراکسیون ها تمایلشان را پرسید، عموما رای به مشیرالدوله دادند و شاه مشیرالدوله را خواست و او را مسئول تشکیل کابینه کرد. میرزاحسن هم در یکشنبه بیست و هفتم ربیع الثانی ساعت 4 بعدازظهر کابینه خود را معرفی کرد3 این اولین کابینه ای بود که از طرف مشیرالدوله تشکیل می شد. احمد شاه امیدوار بود مشیرالدوله بتواند از کشیده شدن ایران به طرف جنگ جلوگیری کند و همچنین به خاطر سوابق درخشانی که مشیرالدوله داشت، بتواند تعامل خوبی را با سفارتخانه این دول برقرار کند. از نظر وزیر خارجه انگلیس این کابینه طرفدار آلمان قلمداد می شد4 در ضمن روس ها هم معتقد بودند هیچ گاه نباید با هیچ یک از کابینه های تشکیل شده در ایران روشی ملایم را در پیش بگیرند. کراستوتز، سفیر روسیه هم مشیرالدوله را مردی موقر می دانست که بیش از حد شوق حرف های خیالبافانه درباره بی طرفی ایران، ارتش ملی و اصلاحات قانونی دارد. زمان زیادی لازم نبود انگلیسی ها و روس ها بفهمند دولت مشیرالدوله هم فرق چندانی با کابینه مستوفی الممالک ندارد5 در آن دوران مردم تا حدودی طرفدار آلمان بودند. مشیرالدوله می خواست از این احساسات استفاده کرده، وسیله ای فراهم آورد اقساط قروض دولت را به دو همسایه شمالی وجنوبی در مدت جنگ نپردازد و از این راه تدارک قشونی را برای ایران ببیند. مشیرالدوله در دیدارهایی که با نمایندگان عثمانی و اتریش.... انجام می دهد و در مقابل ترغیب آنها برای رویارویی با متفقین می گوید «کابینه من صلاح ایران را در بی طرفی تشخیص داده و من جز مراعات بی طرفی کامل وعده دیگری به شما نمی دهم...»6 با تمام این احوال مشیرالدوله سفرای روس و انگلیس را در مقابل خود می دید؛ البته در این میان فرستادن نشان شیر و خورشید با حمایل قرمز برای نماینده دولت آلمان مشیرالدوله را بیشتر در مقابل متفقین قرار داد. نمایندگان روس و انگلیس به دیدار شاه رفتند و چند تقاضا را مطرح کردند؛ اول: مشیرالدوله استعفا بدهد، دوم: مجلس منحل بشود، سوم: بستن جراید.....7 مشیرالدوله وقتی شرایط را این گونه دید از مقام خود استعفا داد و به جای او عین الدوله به نخست وزیری رسید. می توان گفت مشیرالدوله در این برهه حساس زمانی با سیاستی که آموخته بود و تجربه سال ها سفارت توانست بی طرفی ایران را حفظ کند. در مجموع با وجود بی طرفی ایران، جنگ جهانی اول تاثیر مستقیم و مخربی بر اقتصاد ایران داشت. ارتش های متخاصم، محصولات کشاورزی، شبکه های آبیاری، روستاها، شهرها و... را به نابودی کشاندند و تمام این سرزمین را با قحطی روبه رو ساختند. به عبارتی، می توان گفت مردم ایران برای جنگی که خود نقشی در به راه افتادنش نداشتند بهای سنگینی پرداخت کردند. پژوهش در مورد نقش هریک از رجال در آن دوران زوایای جدیدی را روبه روی مخاطبان و علاقه مندان به تاریخ این سرزمین می گشاید و در این میان به عقیده نگارنده، میرزا حسن خان مشیرالدوله توانسته نامی نیک از خود به یادگار بگذارد.

پانوشت ها:
    1 مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، انتشارات امیرکبیر، ص342 . 2 مورخ الدوله ، ایران در جنگ بزرگ، انتشارات ادیب، ص46 . 3 باستانی پاریزی، تلاش آزادی ، نشر خرم، ص 234 . 4 اولسون، ویلیام، روابط ایران انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، انتشارات تیراژه، ص 126 . 5 مجد، قلی، انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول، ترجمه مصطفی امیری، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ص 126 . 6 اخوی، امید، سیاستمدار مورخ، انتشارات ابریشمی، ص57 . 7 مجد، قلی، ص127 .