رئیس علی دلواری در تاریخ مبارزات مردم ایران علیه استعمار

از آنجا که برای شناخت هر پدیده اجتماعی بررسی اوضاع سیاسی- اجتماعی و بستر تاریخی آن ضروری است قیام تنگستان نیز مستلزم این بررسی است بنابراین نظر به اینکه عصر رئیس علی و نقش وی در جهت گیری و نضج قیام مردمی مورد توجه این مقاله است. مبدأ بررسی را سال 1299 هـ ق یعنی سال تولد رئیس علی دلواری که مصادف با سی و پنجمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار می باشد قرار داده ایم و اوضاع سیاسی- اجتماعی ایران را از 1299 تا 1333 از نظر گذرانده ایم.
 در طول این دوران که سلطنت چهار تن از پادشاهان این سلسله یعنی ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمدشاه را شامل می شود بدلیل ضعف ریشه ای حکومت شاهی و بی کفایتی شاهان مذکور مواردی چون ضعف قدرت مرکزی، فقر عمومی، اختلاف شدید طبقاتی، درهم ریختگی نظام اداری، شیوع رشوه خواری، ناامنی عمومی، وابستگی کشور به بیگانگان و دخالت های اجانب در سرنوشت مردم ایران مشخصه اصلی کارنامه این پادشاهان است. اوضاع آشفته مملکت علماء و روشنفکران را به مبارزه جدی واداشت و برخورد قهرآمیز محمد علی شاه ، مبارزه را ابعاد گسترده تر بخشید که منجر به تثبیت انقلاب مشروطیت گردید .
 واکنش محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس به دستور اجانب خصوصاً دولت روس، دوران استبداد صغیر را موجب شد. گرچه مقاومت آزادیخواهان سقوط محمد علی شاه را سبب گردید ولیکن دخالت بیگانگان را از بیم نبرد موجب گردید و قرارداد 1907 بین دولتین روس و انگلیس ، ایران را تقسیم نمود. وقوع جنگ جهانی در سال 1914 در مسائل مختلف جهانی موجبات اشغال جنوب کشور را توسط استعمارگر انگلیس فراهم آورد که مقاومت دلیرانه مردم این خطه را در پی داشت. نقش رئیس علی دلواری در انقلاب مشروطیت و دفاع قهرمانانه او در برابر قوای انگلیس در خور توجه است.
حد فاصل انقلاب مشروطیت و جنگ جهانی اول (1324 تا 1333) اوضاع نواحی جنوبی فارس نیز سخت آشفته بود. عواملی چون تأثیر رخدادهای مرکزی کشور و رویارویی آزادیخواهان با مستبدین رقابت قشقایی و خمسه، تعارضات مرزی میان ایالات فارس و حکمرانی بنادر، همچنین تلاش انگلیسی ها در جنوب کشور برای توسعه حوزه نفوذ خود و سیطره بر ایالات بزرگ فارس و نیز رقابت میان قدرت های محلی ، همگی ویژگی های این دوره نواحی جنوبی فارس بود.
مراکز قدرت و حکام هم عصر رئیس علی دلواری در فاصله سنوات فوق بدین قرار بود
1. بوشهر : (مرکز حکومت بنادر ) ابتدا در دست احمدخان دریابیگی، سپس در اختیار میرزا علی خان موقرالدوله و مجدداً دریابیگی بود .
2. چاه کوتاه : یکی از مضافات بوشهر در دست شیخ حسین خان چاه کوتاهی از مبارزان ضد استعماری بود.
3. انگالی : در دست احمدخان انگالی بود که گرایش به اجنبی داشت.
4. دشتستان : در دست میرزا محمد خان غضنفرالسلطنه بود که از مبارزان ضد استعماری محسوب می شد.
5. تنگستان : در اختیار زائر خضرخان بود که از مبارزان ضد استعماری بشمار می رفت.
6. دلوار و تنگستان ساحلی : در دست رئیس علی دلواری بود که از پیشقدمان مبارزات استعماری بود.
7. شبانکاره : در دست اسماعیل خان شبانکاره ای بود وی با بیگانگان همراه و مشغول جدال با غضنفرالسلطنه بود.
8. حیات داوود : در دست حیدرخان حیات داوودی بود که با بیگانگان همراه بود.
9. دشتی : در دست محمدخان دشتی بود که موضع فعالی در مبارزه نداشت.
10. بردخون : از نواحی ساحلی دشتی بود که کدخدای آن خالو حسین بردخونی بوده و از مبارزین ضد استعماری محسوب می شد.
رئیس علی دلواری در انقلاب مشروطیت در کنار « سیدمرتضی علم الهدی اهرمی » مبارزه چشمگیر داشت و مدت نه ماه کنترل بوشهر را در دست داشت. در جنگ جهانی « رئیس علی » جلودار قیام مردمی علیه استعمار انگلیس بود. گرچه عمر او کوتاه بود اما با تکیه بر ایدئولوژی اسلام و حس وطن دوستی آغازگر حرکتی شد که با ضربات کوبنده خود ، راه مبارزه با اجنبی را برای همرزمان خویش هموار نمود.
رئیس علی با خصوصیات بارز روحی و جسمی که متأثر از تربیت خانوادگی او بود و ریشه در تعلیمات دینی و گرایش های انسانی وی داشت ، شخصیت برجسته ای را از خود به یادگار گذاشت که در طول حیات ، موجب ترس و دلهره دشمنان و برخی رقبای خود گردید و پس از شهادت، تأثر همگان را برانگیخت بطوریکه انعکاس شهادت وی موجبات تحریک عواطف و احساسات مذهبی- ملی مردم خطه جنوب و فارس را فراهم آورد و شعاع مبارزه را به مناطق همجوار کشاند . بدینسان نام خود و دیگر همرزمان را برای همیشه زنده نگه داشت.