بانک روس و ایران (1302-1359)

به دنبال وقوع انقلاب شوروی در اکتبر 1917 و ناآرامیها و اغتشاشات متعاقب آن روابط تجاری‌ ـ اقتصادی ایران با آن کشور سخت دچار بحران شد و این روند با نوساناتی چند تا سالهای نخست دهه 1920م/1300ش ادامه یافت. در این فاصله زمانی بسیاری از تجار و بازرگانان ایرانی که پیش از آن با روسیه روابط تجاری داشتند سخت ضربه دیدند. به همین دلیل بلافاصله پس از امضای قرارداد مودّت میان ایران و شوروی در 26 فوریه 1921 که در روابط سیاسی ایران و شوروی گشایشی حاصل شد هم اولیای امور دولت ایران و نیز گروههایی از تجار و بازرگانان به لزوم گسترش روابط تجاری دو کشور تأکید می‌کردند. چنانکه محمدعلی فروغی وزیر مالیه وقت همزمان با عزیمت حمید سیاح برای عقد قراردادی تجاری با شوروی در جوزای 1302 طی نامه‌ای که برای سید حسن تقی‌زاده می‌نویسد به تبعات سوء نکث تجارت ایران و شوروی طی سالهای گذشته و لزوم عقد قراردادی بازرگانی با آن کشور چنین اشاره می‌کند:

              مطلب این است که به واسطه چند سال توقف تجارت روسیه مردم شمال ایران نهایت فقیر و پریشان شده‌اند و حقیقهَ ممکن نبود قبل از این پیشامد کسی بتواند تصور کند که تجارت روسیه برای ایرانیها این اندازه فوز عظیم بوده است. متصل از اطراف تلگراف و عریضه به مجلس و دولت می‌رسد و التماس می‌کنند که عهدنامه تجارتی با روسیه منعقد کنید. قبل از آنکه این کابینه تشکیل شود به واسطه اینکه روسها در تجارت را بسته بودند، مردم مازندران و گیلان روزگار بدی داشتند. ما که آمدیم و روسها برای جلب قلوب در را باز کردند مثل این بود که روحی به قالب مردم دمیده شد. قیمت بعضی اجناس سه چهار برابر شد و مردم شادیها کردند. این است که گذشته از ملاحظات سیاسی ترس ما از قطع مذاکرات این بود که این مردم بدبخت طاقت تحمل و صبر نداشته باشند. به محض اینکه در تجارت بسته شد ناله و فریاد آنها بلند شود و دولت ایران دوباره با استیصال داخل مذاکره گردد و در این حال توقعات حضرات بالا رود و از این هم که هست بدتر گردد. ¹

در همان حال دولت جدید شوروی هم جهت گسترش منظم روابط تجاری خود با دولت ایران اشتیاق نشان داده و ترجیح می‌داد که پس از چندین سال وقفه در مبادلات تجاری دو کشور مراودات بازرگانی طرفین طبق عهدنامه ‌های جدید از سرگرفته شود. طی سالهای نخست دهه 1920 روابط تجاری دو کشور چارچوب منظم و تعریف شده‌ای نداشت و تجار هر دو کشور با عرضه کالاهای قابل صدور در قلمرو دو کشور نیازهای اقتصادی خود را تأمین می‌کردند. ضمن اینکه گفته می‌شد طی همین مبادلات هم بیشترین سود نصیب تجار روسی می‌گشت که به دلایل عدیده به بازرگانان ایرانی برتری داشتند و از اصول تجاری جامع‌تری پیروی می‌کردند.² بدین ترتیب زمینه‌های لازم برای عقد قرارداد تجاری جدید میان دو کشور فراهم شد و نهایتاَ در 12 سرطان 1303 نمایندگان دو کشور قراردادی را امضا کردند که بر اساس آن روابط اقتصادی‌ـ‌ تجاری دو کشور بر مبنای جدیدی شکل گرفت و از تحمیلات رژیم سابق تزاری بر دولت ایران کمتر نشانی داشت. ³

طی سالهای آتی روابط تجاری ایران و شوروی در قالب قراردادهای تکمیلی دیگری قاعده‌مندتر شد و دولتمردان هر دو کشور با توجه به مصالح اقتصادی ـ تجاری و سیاسی خود در برخی از مفاد قرارنامه‌های تجاری سابق جرح و تعدیلهایی به وجود آوردند. ⁴ چنانکه دولت ایران چند سال بعد جهت کنترل هر چه بیشتر تجارت خارجی و حمایت از اقتصاد ملی بازرگانی خارجی را انحصاراَ در دست گرفت و این اقدام البته در روابط پیشین تجاری ایران و شوروی تغییراتی بر جای نهاد. ⁵ ضمن اینکه دولت شوروی هم در توسعه روابط تجاری خود با ایران بیش از هر چیز منافع کشور و مردم خود را مد نظر داشت و به ویژه در رقابت با کشورهای جهان سرمایه‌داری برای گسترش و نفوذ تجاری ـ اقتصادی خود در ایران می‌کوشید. دولت شوروی این سیاست را در تمام دوران سلطنت رضاشاه ادامه داد. تا جایی که گفته شده است در سالهای حکومت رضاشاه شوروی به بزرگترین شریک تجاری ایران تبدیل شده بود. ⁶

بدین ترتیب دولت شوروی از همان اوان عقد قرارداد مودت 1921 در صدد برآمد برای پیشبرد سیاستهای اقتصادی ـ تجاری خود بانکی در ایران تأسیس کند که به نوعی جایگزین بانک سابق استقراضی گردد. گفته شده است که دولت شوروی در صدد بود با تأسیس بانکی جدید در ایران از تسلط بلامنازع بانک شاهنشاهی در اقتصاد مالی ـ اعتباری ایران ممانعت به عمل آورد. ⁷ با این حال از همان آغاز اولیای دولت شوروی اعلام کردند که در تأسیس این بانک بیش از هر چیز تسهیل مبادلات تجاری ایران و شوروی را مد نظر دارند. ⁸

بانک جدیدی که دولت شوروی در ایران تأسیس نمود به نام بانک روس و ایران خوانده شد و چنانکه از شواهد و قراین موجود بر می‌آید در آغاز اساسنامه و یا قرارنامه خاص هم درباره چگونگی و زمینه‌های شکل‌گیری و فعالیت این بانک جدید تدوین و در اختیار اولیای امور قرار نگرفته بود. با این حال مدارک موجود تاریخ تأسیس آن را 16 شهریور 1302 نشان می‌دهد و اولین اساسنامه آن نیز در 27 اکتبر 1954/ 5 آبان 1333 در مجمع عمومی صاحبان سهام این بانک (بانک روس و ایران) به تصویب رسیده است که آن را شرکت سهامی خاص معرفی می‌کند و هدف از تأسیس آن را انجام فعالیتهای بانکی ـ اعتباری در جهت تسهیل روابط تجاری ایران با شوروی و سایر کشورها ذکر می‌کند. مرکز اصلی بانک تهران و مدت فعالیت آن نیز نامحدود اعلام شده و سرمایه نقدی آن هم 000/000/300 ریال ذکر شده بود که به 600 سهم 000/500 ریالی تقسیم می‌شد. اساسنامه نخست بانک روس و ایران در سال 1351شمسی اندکی تغییر یافت و ضمن افزایش سرمایه نقدی آن به 000/000/600 ریال با توجه به مقررات جدید نظام بانکی کشور بانک روس و ایران هم که پیش از آن شرکتی با سهامی خاص بود به شرکت سهامی عام تبدیل شد. ⁹

سرمایه ثبت شده و پرداخت شده بانک روس و ایران طی سالهای 1348-1349شمسی از 100،000،000 ریال به 000/000/300 ریال افزایش یافت و تعداد کارمندان فعال در تنها شعبه این بانک در تهران به 60 تن بالغ می‌شد. ¹⁰ عمارت بانک روس و ایران در خیابان بهشت در قسمت جنوبی پارک‌شهر واقع شده بود ¹¹ و ضمن اینکه در تسهیل روابط تجاری مشتریان خود با کشورهای مختلف جهان مشارکت داشت کماکان بیشترین خدمات رسانی آن در روابط تجاری ـ اقتصادی ایران با شوروی و سایر ممالک بلوک شرق متمرکز بود. در اعلامیه‌ای که بانک روس و ایران در فروردین سال 1350 منتشر کرد حیطه فعالیت خود را به شرح زیر به اطلاع عموم رسانید:

              به مناسبت حلول سال 1350 شمسی و عید نوروز باستانی ایران تبریکات صمیمانه خود را به ملت ایران عموماَ و به رؤسا و کارمندان بانکهای همکار خود در ایران و بازرگانان محترم تقدیم می‌دارند. بانک روس و ایران که از تاریخ سپتامبر سال 1923 در ایران تشکیل شده است با چهل و هفت سال سابقه فعالیت بانکی همواره کوشیده است که تسهیلات کافی در امر بازرگانی ما بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فراهم سازد و از این جهت به موفقیت‌هایی نائل شده است. سرمایه این بانک مبلغ 300 میلیون ریال می‌باشد که تماماَ پرداخت گردیده است و سهام‌داران عمده آن بانک دولتی و بانک تجارت خارجی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی می‌باشد. بانک روس و ایران روابط محکم با بانکهای کشورهای سوسیالیستی و سایر بانک‌های معتبر دنیا دارد و از این راه مساعدت شایانی به بازرگانان و شرکتهایی که با کشورهای مذکور روابط تجاری دارند با انعقاد قرارداد طویل‌المدت بازرگانی ما بین دولت ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به منظور توسعه بیشتر روابط بازرگانی بین دو کشور این بانک در راه تحقق هدفهای طرفین مساعی و مساعدت لازم را مبذول خواهد داشت.

              نشانی بانک روس و ایران: تهران خیابان جنوبی پارک ‌شهر

              تلفن‌های بانک

              1. رییس هیئت مدیره      52112

              2. اداره اعتبارات             52113 ـ 52114

              3. حسابداری                 52115

              4. اداره بودجه                57869

              5. دائره بروات                 51029 ¹²

بانک روس و ایران تا سال 1359 شمسی به فعالیت خود در ایران ادامه داد و تا آن هنگام کماکان تسهیل روابط تجاری ایران با دولت شوروی و کشورهای بلوک شرق بیشترین فعالیت این بانک را تشکیل می‌داد. با این حال آماده بود تا در سایر کشورهای جهان (بالاخص اروپا و آمریکا) هم به مشتریان خود خدمات رسانی نماید. داراییهای آن در مالکیت دولت شوروی قرار داشت و اکثر کارمندان آن روسی بودند. کادر مدیریتی آن مشخصاَ از سوی اولیای امور دولت روسیه تعیین می‌شدند اما سایر کارمندان و اجزای آن عمدتاَ از روسها و ارامنه ساکن ایران اتنخاب و به استخدام بانک در می‌آمدند. ¹³

در خرداد ماه سال 1359 دولت جمهوری اسلامی‌ ایران کلیه سهام و داراییهای بانک روس و ایران را از دولت شوروی خریداری نموده و با ادغام آن در بانکهای بازرگانی، ایرانشهر، ایران و انگلیس، ایران و ژاپن، ایران و هلند، ایران و خاورمیانه، اعتبارات، صنایع، کار و ایران بانک جدیدی تحت عنوان بانک تجارت تأسیس کرد. ¹⁴

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* برای کسب اطلاع از متن کامل این مقاله به کتاب زیر مراجعه شود: مظفر شاهدی، تاریخ بانک استقراضی روس در ایران، نگاهی گذرا به روند همکاری‌های بانکی ایران و روس، چ 1، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی (وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران)، 1381، صص 909ـ953 .     

1. آینده، سال 19، ش10-12، دی ـ اسفند1372، صص978-979 .

2. مرکز اسناد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند: 34315ـ ق تا سند 34319ـ ق .

3. برای اطلاع از متن قرارداد تجاری فوق بنگرید به:حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج 3، چ2، تهران ، امیرکبیر، 1357، صص 77-84 .  

4. برای نمونه بنگرید به: فتح‌الله نوری ‌اسفندیاری (به کوشش)، رستاخیز ایران (مدارک مقالات و نگارشات خارجی: 1299-1323ش)، چ 1، تهران، سازمان برنامه، 1335، صص 317-321.

5. محمود طاهراحمدی (به کوشش)، ‌اسناد روابط ایران و شوروی (در دوره رضاشاه/1304-1318هـ ش)، چ 1، تهران، سازمان  اسناد ملی ایران، 1374، صص 144-148 .

6. ژرژ لنچافسکی، غرب و شوروی در ایران: سی سال رقابت (1918-1948)، ترجمه حورا یاوری، چ1، تهران، ابن‌سینا، 1351، صص 115-123 .

7. محمدعلی منشور گرگانی. رقابت شوروی و انگلیس در ایران از 1296 تا 1306 خورشیدی، به کوشش محمد  رفیعی ‌مهرآبادی، چ 1، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، 1368، ص 214 .

8. علی ماجدی و حسن گلریز، پول و بانک از نظریه تا سیاست‌گذاری، چ 6، تهران، موسسه بانکداری ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، 1373، ص 175 و آرتور چسلر میلسپو، مأموریت آمریکاییها در ایران، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران،  پیام، بی‌تا، ص 251ـ252 و مصطفی فاتح، پول و بانکداری، چ1، تهران، مطبعه روشنایی،1310، ص 318 .

9. برای کسب اطلاع از متن اساسنامه اول بانک روس و ایران (مصوب 5 آبان 1333) بنگرید به: منوچهر ضیایی، مجموعه اساسنامه‌های بانکها و مؤسسات اعتباری، ج 1، تهران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، 1373، صص 537-548 .

10. هفته‌نامه تهران اکونومیست (تهران اکونومیست سالانه)، اول فروردین 1350، صص 94-95 .

11. هفته‌نامه تهران اکونومیست (تهران اکونومیست سالانه)، اول فروردین 1344 .

12. هفته‌نامه تهران اکونومیست (تهران اکونومیست سالانه)، اول فروردین 1350، ص 118 .

13. مصاحبه نگارنده با یکی از کارمندان روسی بانک سابق روس و ایران .

14. ابراهیم اصلاح‌ عربانی (به سرپرستی)، کتاب گیلان، ج 3، چ 1، تهران، گروه پژوهشگران ایران، 1374، ص 28 .