کتابخوانی در عصر قاجار

دوره قاجار مصادف با رواج مظاهر جدید اروپایی از جمله ورود صنعت چاپ به ایران و رواج کتاب های چاپ سنگی در کشور است . استفاده از این صنعت تحول فرهنگی بزرگی در ایران به وجود آورد .

از آن پس ناشران توانستند از هر عنوان کتاب 800 و در برخی موارد تا بیش از 1000 نسخه به چاپ برسانند . شمارگان زیاد کتاب های چاپ سنگی در مقایسه با کتابهای خطی و نیز غیر مرغوب بودن کاغذ و جلد کتاب های چاپ سنگی سبب ارزانی تولید کتاب و امکان دسترسی گروه زیادی از کتاب دوستان به کتابهای مورد علاقه شان گردید .

برخی از پژوهشگران ایرانی بر این نظرند که نخستین کتاب چاپ سنگی ، قرآن به خط میرزا حسین خوشنویس به سال 1248 ق و سپس زادالعماد است که به خط هم او و به سال 1251 ق در تبریز به چاپ رسیده است . اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که نخستین کتاب چاپ سنگی به نام جهادیه است که به کوشش میرزا بزرگ قائم مقام در 1234 ق در تبریز به چاپ رسیده است .

نخستین کتاب چاپ سنگی که در تهران به چاپ رسید دیوان عبد الوهاب معتمدالدوله نشاط یا دیوان غزلیات حافظ است که در 18 محرم 1254 ق به چاپ رسیده است . اما برخی دیگر نخستین کتاب چاپ سنگی تهران را المعجم فی آثار ملوک العجم دانسته اند که در 1259 ق به چاپ رسیده است . پیش از انتشار کتب چاپی فارسی در ایران این کتابها در خارج از کشور چاپ می‌شدند . به نوشته شاردن فرانسوی در سیاحتنامه ، وی در 1087 ق همراه با وزیر اعظم شاه سلیمان اول صفوی کتابهای فارسی چاپ شده در خارج از کشور را به نظر شاه رساند .

نخستین دستگاه چاپ سنگی فارسی در 1225 ق در هند دائر شد که از جمله اولین آثار چاپی آن انوار سهیلی است که در 2 رجب 1243 ق در چاپخانه بمبئی به چاپ رسیده است . از جمله مطبعه های فارسی زبان هند ، « مطبعه نولکشور » است که در 1270 ق تاسیس شد و تا 1330 ق بیش از 12000 عنوان کتاب معتبر فارسی از جمله فرهنگ های لغت و دیوان شعرای فارسی گوی ایرانی و هندی را تصحیح و به چاپ رساند .

قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی فارسی در عثمانی « فرهنگ شعوری» است که در 1255 ق به چاپ رسیده است . در مصر نیز « مطبعه بولاق » که در 1235 یا 1237 ق دائر شد به چاپ کتابهای فارسی نیز می پرداخت . نخستین کتاب چاپ فارسی مطبعه بولاق « مفاتیح الدریه فی اثبات القوانین الدریه » است که در 1242ق و سپس گلستان سعدی و پند نامه عطار است که در 1244 ق چاپ و منتشر شدند . در شهر های اروپایی مانند پطروگراد ، وین ، لندن ، رم ، پاریس و لیدن نیز کتابهای فارسی نفیس چاپ و منتشر می شده است .

چاپ سربی نخست در 1227 ق در تبریز دائر شد و مدتی بعد کتاب فتحنامه با چاپ حروفی منتشر گردید . پس از آن می‌توان از مآثر سلطانی عبدالرزاق بیک دنبلی ( اواخر رجب 1241 ق ) و رساله آبله کوبی یاد کرد که اندکی پس از آن انتشار یافت . ظاهرا در همان وقت که در تبریز چاپخانه سربی دائر بوده ، چاپخانه دیگری در تهران در حدود 1240 ق دایر بوده است بدون آنکه چاپخانه تبریز به تهران منتقل شود .

از نخستین کتابهای چاپ حروفی تهران می‌توان از محرق القلوب ( 1239 ق ) ، عین الحیات و حیات القلوب در 1240 ق نام برد . قدیمی ترین کتابی که به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد دو کتاب داستان مسیح و داستان سن پیدرو است که با ترجمه لاتین در 1049 ق در لیدن هلند به چاپ رسیدند . گرچه چاپ سربی زودتر از چاپ سنگی در ایران دائر شد اما پس از چند سال جای خود را به چاپ سنگی داد و این صنعت به مدت 60 سال در ایران ، تبریز ، اصفهان ، شیراز ، مشهد و چند شهر دیگر دایر بود .

خط کتابهای چاپ سنگی بیشتر نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود و کاغذ آنها غالبا روسی و روزنامه مانند بوده و گاهی هم از کاغذهای فرنگی دیگر استفاده می شده است . کتابهای چاپ سنگی را در آغاز همانند کتب خطی ، مصور و مزین می‌کردند . بدین ترتیب که در صفحه اول ترنج یا شمسه می‌انداختند و در صفحه دوم معمولا سرلوحه ای قرار داشت و در سرلوحه ها به جز نقوش هندسی ، گاه شیر و خورشید و گاه دو ملائکه یا دو شیر که تاجی در میان دست های خود دارند دیده می‌شد . مجلس سازی و تصویر هم به همان سیاق نقاشی های عصر قاجاری انجام می‌شد که ممزوجی از شیوه مینیاتورسازی و نقاشی اروپایی بود . تاریخ چاپ کتاب نیز غالبا در صفحه آخر کتاب ذکر می‌شد و یا با نوشتن « ماده تاریخ » (عبارت منثور یا منظومی که بر اساس حروف ابجد حکایت از پایان کتاب داشت ) ، تاریخ پایان نگارش کتاب آورده می‌شد .

با افزایش چاپخانه ها در کشور و رشد تعداد روزنامه ها و کتابهای چاپ شده که بدون کنترل و نظارت دولتی ، چاپ و منتشر می‌شدند ، رژیم ناصری در صدد نظارت بر مطبوعات و کتابهای منتشره برآمد که به صورت اعلان دولتی در شماره 552 روزنامه دولت علیه ایران مورخ 1280 ق چاپ و منتشر شد . برخی پژوهشگران فرمان شاه در 1287 ق و برخی دیگر « قانون جزای 1296 ق » را که از سوی کنت دو مونت ایتالیایی رئیس نظمیه ایران به ناصرالدین شاه عرضه شد ، اولین سند و قانون سانسور یا ممیزی دانسته اند .

به هر روی پس از قانون اخیر ، نظارت بر مطبوعات داخلی و خارجی شدت یافت و روزنامه های فارسی زبانی چون قانون ، اختر ، و عروه الوثقی که مخفیانه وارد کشور می شدند ، دچار ممیزی شدید گردیدند و دولتمردی چون میرزا یوسف خان مستشارالدوله به اتهام نگارش مقاله در روزنامه قانون دستگیر و شکنجه شد . حتی کتابهای میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه که مسئولیت « اداره انطباعات » و سانسور را داشت دچار سانسور گردید . در دوره سلطنت مظفرالدین شاه ( 1313 – 1324 ق ) از شدت سانسور کاسته شد و با پیروزی جنبش مشروطه در 1324 ق تقریبا سانسور از کشور رخت بربست و هرگونه کتاب و مطبوعات ، آزادانه در کشور منتشر شدند . در ماده بیستم متمم قانون اساسی حدود و ثغور آزادی کتاب و مطبوعات تشریح شد و نخستین قانون مطبوعات در 5 محرم 1326ق به تصویب مجلس رسید .

آزادی انتشار کتاب و مطبوعات دیری نپایید ، زیرا پس از تیرگی روابط میان محمد علی شاه و مجلس ، سرانجام شاه دستور گلوله باران مجلس را صادر کرد ( 23 جمادی الاول 1326 ق ) و به دنبال آن بسیاری از آزادیخواهان و روزنامه نگاران دستگیر ، تبعید و برخی نیز کشته شدند و روزنامه های مخالف نیز تعطیل شدند .

پس از فتح تهران در 27 جمادی الآخر 1327 ق به دست مجاهدین گیلانی و بختیاری بار دیگر آزادی سیاسی نسبی در کشور برقرار شد . اما این آزادی بارها توسط قدرت های بیگانه و دولتهای دست نشانده آنها تهدید گردید . چنان که پس از اولتیماتوم 1907 روسیه به ایران ، دولت روسیه به تبریز ، رشت و مشهد لشکرکشی کرد و در 10 محرم 1330 ق برخی آزادیخواهان تبریز را به دار کشید و برخی دیگر دستگیر و تبعید شدند و بسیاری از نویسندگان نیز قلم بر زمین گذاشتند . چند سال بعد که با شجاعت و درایت تنی چند از نمایندگان مجلس ، زیانهای ناشی از قرارداد 1919 ایران انگلیس بر ملا شد ، بعضی از روزنامه نگاران آزادیخواه دولت وثوق الدوله را به باد انتقاد گرفتند که در نتیجه آن بعضی از روزنامه نگاران دستگیر و روزنامه هایشان توقیف شد .

منبع:تاریخ کتاب در ایران ، محمد حسن رجبی ، انتشارات اطلاعات ، 1388 ، ص 35 تا 40