مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تأکید کرد:

ضرورت راه‌اندازی نهضت بازتولید و ترجمه آثار دفاع مقدس به ادبیات دنیا

در چارچوب برنامه ریزی برای برگزاری چهلمین سالروز دفاع مقدس

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با تأکید بر ترجمه آثار مکتوب در حوزه دفاع مقدس به ادبیات دنیا، گفت: با توجه به تغییر زمانه و نسل‌ها، توسعه فن‌آوری اطلاعات و تولید کتب صوتی، آثار دفاع مقدس برای جذب مخاطبان نیامند بازآفرینی، بازاندیشی و بازتولید است.

آیین‌های هفته دفاع مقدس هر سال از ۳۱ شهریورماه و همزمان با سالروز آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال ۱۳۵۹ در نقاط مختلف کشور برگزار می‌شود، امسال با توجه به چهل سالگی دفاع مقدس، این برنامه‌ها متفاوت‌تر از گذشته از سوم خردادماه همزمان با سالروز آزادسازی خرمشهر همزمان در سراسر کشور  شروع شده و تا ۲۸ اسفندماه سال جاری در قالب ۴۰ هفته برنامه‌ریزی شده است در این راستا با توجه به نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسداشت مفاهیم و ارزش‌های دفاع مقدس بر آن شدیم تا در یک نشست تخصصی با حضور محمدرضا سوقندی، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور ایثارگران، ضمن تشریح برنامه‌ها و فعالیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت چهلمین سالگرد دفاع مقدس، عملکرد نهادها و دستگاه‌های زیربط را در زمینه ترویج فرهنگ و ادبیات ایثار و شهادت مورد بررسی قرار دهیم.

 یکی از مهمترین رسالت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حمایت و حفاظت از فرهنگ ارزشمند دفاع مقدس و پدیدآورندگانی است که در این ساحت مقدس گام برمی‌دارند، با توجه به اینکه در آستانه سالرز گرامیداشت ایام هفته دفاع مقدس قرار داریم، این وزارتخانه چه برنامه‌هایی برای این ایام در نظر گرفته است؟

امسال به مناسبت چهلمین سالگرد دفاع مقدس از سوم خرداد که روز فتح خرمشهر و روز ایثار و پیروزی است، برنامه گرامیداشت چهلمین سالگرد دفاع مقدس شروع شده است و تا پایان سال ادامه دارد و برنامه‌ها در هفته دفاع مقدس به صورت ویژه برگزار می‌شود. از اردیبهشت‌ماه سال جاری که مسئولیت ستاد گرامیداشت دفاع مقدس در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به اینجانب محول شد، با همکاری اعضا شروع به تدوین برنامه‌های وزارتخانه کردیم که در دو بخش عمومی و تخصصی تدوین و براساس تقویم زمانبندی ارائه شد. بخش عمومی شامل برنامه‌هایی مانند دهه کرامت، هفته دفاع مقدس، دهه فجر، هفته بسیج و ایام شهادت شهید سلیمانی است که این مناسبت‌ها عمومی هستند و همه باید حضور داشته باشند.

 بخش دوم شامل برنامه‌هایی است که به حوزه‌‌های تخصصی وزارت ارشاد مربوط می‌شود. مثلاً روز قلم (در حوزه کتاب و ادبیات پایداری)، 17 مرداد و روز خبرنگار، سالروز رحلت مرحوم شهریار که روز شعر و ادب نامگذاری شده و در این روز به بررسی نقش مداحان و شاعران در دفاع مقدس می‌پردازیم یا روز کتاب و کتابخوانی که به این مناسبت، نقش کتاب‌های دفاع مقدس مورد بررسی قرار می‌گیرد و بدین ترتیب بر اساس تقویم، مسئولیت‌ها توزیع شده‌اند. به عنوان مثال برخی مناسبت‌ها مثل اهل قلم و شعر به معاونت امور فرهنگی محول شد، هفته کتاب به نهاد کتابخانه‌ها و روز خبرنگار به معاونت مطبوعاتی واگذار شد و در کل تقسیم کار صورت گرفت و مسئولیت‌ها به بخش‌های مختلف ابلاغ شد.

در این راستا از سال گذشته جلساتی با بخش‌های مختلف مانند معاونت‌ها، سازمان‌ها و امور حوزه‌های ستادی برگزار شد تا مشخص شود که در حوزه ترویج فرهنگ ایثار و شهادت هریک از بخش‌ها چه کارهایی می‌توانند انجام دهند. هرکدام از بخش‌ها بر اساس رسالت‌هایی که برعهده دارند، برنامه هایی را ارائه کردند، سپس در شورای هماهنگی اعلام شد و امسال به مناسبت چهلمین سالگرد دفاع مقدس، این برنامه‌ها را نیز به عنوان برنامه‌های بخش سوم که برنامه‌های تخصصی حوزه‌های کارشناسی است، در دستور کار خود داریم. مثلاً سازمان فرهنگ و ارتباطات در بخش ترجمه، معاونت امور فرهنگی در بخش کتاب و معاونت مطبوعاتی و خبرگزاری در حوزه رسانه و رسانه‌های دیجیتال در بخش تولید محتوا و تشکیل بانک اطلاعات و ... همکاری دارند.

 خوشبختانه تاکنون در برخی بخش‌ها خوب ورود کرده‌ایم. مثلاً بخش کانون‌های مساجد بحث «سه‌شنبه‌های تکریم» را راه‌اندازی کرده است که روزهای سه‌شنبه بعدازظهر انجام می‌شود و از منزل شهیدان خالقی‌پور شروع شد و ادامه پیدا کرده است که با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت ویدئوکنفرانس در مسجد یا منازل شهدا انجام می‌شود.

  عدم توجه به نقش راهبردی وزارت ارشاد در حوزه فعالیت‌های فرهنگی و انتشار کتاب، عاملی در عدم استفاده از ظرفیت‌های این نهاد شده است، نظر شما در این باره چیست؟

حوزه کتاب یکی از بخش‌های پیشرو است که نقش خود را درست شناخته و ایفا کرده است، اگر چه هنوز جای کار دارد. همانطور که رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند: «این کتاب‌ها باید صد برابر شود»، اما وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این بخش بجای اینکه با توجه به قوانین و مقررات و و اسناد بالادستی، نقش راهبردی، جریان‌سازی و معرفتی خود را ایفا کند به دلایلی تبدیل به بخش خدمات شده، یعنی بخش‌های دیگر از این نهاد انتظار خدماتی مانند ارائه مجوز، اختصاص غرفه در نمایشگاه و سایر تسهیلات را دارند و حال اینکه غیر از این موارد، این وزارتخانه، یک وزارتخانه مادر است و در حوزه تولید و توزیع و همچنین نمایشگاه کتاب به صورت تخصصی فعالیت می‌کند. در این راستا به نظر می‌رسد باید در چهلمین سالگرد دفاع مقدس، نقش راهبردی، زیرساختی و جریان‌سازی وزرات ارشاد را در فرهنگ مکتوب برجسته کنیم تا از یک نقش خدماتی خارج شود. این نهاد در حوزه مستندسازی، اطلاع‌رسانی، تحلیل محتوا و نقد و بررسی باید حضور جدی‌تر داشته باشد.

 راه‌اندازی نهضت ترجمه یکی از نیازهای امروز ما در کشور است، کتب ارزشمندی در حوزه دفاع مقدس نگاشته شده که با ترجمه این آثار به زبان‌های زنده دنیا می‌توانیم فرهنگ مقاومت را به خارج از مرزهای ایران انتقال دهیم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای زیربط تا چه حد در این زمینه ورود پیدا کرده‌اند؟ 

با توجه به تأکیدات رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه کتاب، فکر نمی‌کنم در منظومه‌های اندیشه رهبری در حوزه فرهنگ، مقوله‌ای بالاتر از «کتاب» باشد و این دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه کتاب سرمایه بزرگی است، همچنین از تأکیدات ایشان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ارتباطات و بقیه بخش‌ها همواره این بوده که نهضت ترجمه را راه بیاندازید. 

 به همین منظور در نظرداریم که کتاب‌های فاخر در حوزه دفاع مقدس را به سایر زبان‌ها و به تعبیری به ادبیات دنیا ترجمه کنیم. زیرا دو نوع ترجمه داریم، زمانی به زبان‌های زنده دنیا ترجمه می‌کنیم، مثلاً از فارسی به انگلیسی و عربی و ... ترجمه می‌کنیم، اما گاهی منظور ترجمه به ادبیات دنیاست و این متفاوت است. وقتی بحث ادبیات مطرح می‌شود به این معنا است که ما مخاطب پیدا می‌کنیم، آن وقت دیگر هر اثری را ترجمه نمی‌کنیم، مثلاً کتابی در زمینه دفاع مقدس مثل «دا» چاپ شده است، این کتاب برای زنان ایرانی و خرمشهری مخاطب دارد، اما ممکن است وقتی به زبانی دیگر ترجمه شد، مخاطب پیدا نکند، چون مفاهیمی که در کتاب به کار رفته با ادبیات آنها سازگار نیست، بنابراین باید متناسب با ادبیات آنها این کار را انجام دهیم.

 دفاع مقدس، یک ژانر برای فرهنگ مقاومت است، اما در دنیا ژانر جنگ است و با این ژانر دفاع مقدس نمی‌توانیم در همه جای دنیا مخاطب پیدا کنیم. ما باید ژانر جنگ را در ترجمه اصل بدانیم، بحث صلح نیز در مقوله زبان بین‌المللی است، همانطور که جنگ در همه دنیا مخاطب دارد، زیرا همه از جنگ آسیب دیده‌اند، لذا اگر درست ورود پیدا کنیم این آثار مخاطب دارد، درواقع وقتی با دنیا صحبت می‌کنیم باید با ژانر جنگ و صلح صحبت کنیم و این یک کار تخصصی است، لذا فعالیت‌هایی که در حوزه ترجمه انجام می‌شود خوب است، اما مطالبه رهبر معظم انقلاب اسلامی، راه‌اندازی نهضت ترجمه است و چهلمین سالگرد دفاع مقدس فرصت خوبی است که خبرگزاری کتاب به عنوان بخش تخصصی، تحقق مطالبات رهبر معظم انقلاب اسلامی درمورد نهضت ترجمه را در بخش‌های مرتبط مثل سازمان فرهنگ و ارتباطات، معاونت فرهنگی وزارت ارشاد، انتشارات و ... مورد بررسی قرار دهد.

 حوزه خاطرات دفاع مقدس از جمله حوزه‌هایی است که از خلأهای قانونی رنج می‌برد. بسیاری از مسائل در مراحل چاپ این دست از آثار هنوز از نظر قانونی یا واضح و روشن نیست و یا رعایت نمی‌شود. به عنوان نمونه، حقوق نویسنده و راوی در این امور اصلاً مشخص نیست و گاه ناراحتی‌هایی را ایجاد کرده است. فکر می‌کنید که وجود ضعف‌های موجود در ترجمه‌های امروز چقدر از این دست از مسائل نشأت می‌گیرد؟

در این زمینه پیشنهادی به معاونت حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون وزیر دادگستری مبنی بر مالکیت معنوی ارائه شده است، با توجه به اینکه یکی از همایش‌های سالیانه که در حوزه مالکیت معنوی وزارتخانه برگزار می‌شود، بخش دفاع مقدس و فرهنگ ایثار است در واقع این یک بحث حقوقی است و باید مشخص شود، قوانین و مقرراتی که وجود دارد، چقدر پاسخگوی این بحث است. در بحث ترجمه نیز چون بحث کپی‌رایت مورد قبول قرار نگرفت باید مشخص شود که آیا نپذیرفتن قانون کپی‌رایت و بعضی قوانین حقوقی به این کار لطمه می‌زند یا خیر؟ و راهکار چیست؟ پیشنهادی که در راستای نهضت ترجمه ارائه شده این است که طبق فرمایش رهبر معظم انقلاب اسلامی، کارگروه تخصصی با محوریت سازمان فرهنگ و ارتباطات تشکیل دهیم که در آنجا معاونت فرهنگی و سینمایی و بخش‌های مختلف هم حضور داشته باشند و به صورت تخصصی این بحث دنبال شود. در این زمینه اقداماتی در دستور کار قرار گرفته است. مثلاً در نظر است در سازمان ارتباطات مرکز نهضت ترجمه تأسیس شود و بررسی‌های لازم در این زمینه انجام شده، اما هنوز عملیاتی نشده و یک بخشی از این موارد مربوط به بحث حقوقی است که شامل بحث حقوقی و بین‌الملل می‌شود.

 چهلمین سالگرد دفاع مقدس فرصت خوبی برای بلوغ فکری و محتوایی نسل جوان در زمینه فهم و انتشار فرهنگ دفاع مقدس است. چه برنامه‌ای برای ایجاد انگیزه در نسل جوان برای نوشتن و مطالعه آثار دفاع مقدس را دارید؟

در دهه 60 که دوران دفاع مقدس است و همزمان ادبیات دفاع مقدس شکل گرفت، در آن زمان تولیداتی در حوزه فرهنگ مکتوب وجود داشت و بعد از آن هم در حوزه خاطرات و غیره انجام شده، سؤالی که مطرح است این است که الان که 40 سالگی دفاع مقدس را داریم و از جغرافیا و تاریخ جنگ فاصله گرفته‌ایم و نسل‌ها هم تغییر کرده‌اند، آیا اگر ما همان آثار را عرضه کنیم مخاطب دارد یا باید نهضت بازتولید آثار دفاع مقدس را راه‌اندازی کنیم؟ در واقع پاسخ این است که به گونه‌ای باید این آثار را بازآفرینی، بازاندیشی و بازتولید کنیم، زیرا هم زمانه و هم زمینه تغییر کرده و نسل‌ها عوض شده‌اند و با توجه به توسعه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، نوع ابزارها هم تغییر کرده و کتاب‌های صوتی، تبلیغی، مولتی‌مدیا و چندرسانه‌ای‌ها به بازار آمده‌اند، مثلاً اکر در گذشته متنی را می‌خواندیم که از عملیاتی صحبت می‌کرد، اطلاعات عملیات را یا باید در کتاب دیگری جستجو می‌کردیم یا نویسنده در پاورقی می‌آورد، اما امروزه وقتی از یک شهید یا عملیات صحبت می‌کنیم در فضای دیجیتال به راحتی لینک می‌شود و ممکن است فیلم مربوط به حادثه را هم ببینیم و این قدرت رسانه است، لذا امروز در حوزه فرهنگ مکتوب ضمن اینکه نیازمندیم اصل را به عنوان پایه و مبنای کار حفظ کنیم باید آن را مبنای تولید چندرسانه‌ای‌ها هم قرار دهیم.

 نکته بعد بحث اقتباس است. ممکن بود در سال‌های دهه 60 و 70 حال و حوصله خواندن رمان بلند و سفرنامه و داستان زیاد باشد، اما با کم شدن حوصله‌ها و شفاهی شدن انسان‌ها نیازمندیم که کتاب‌هایی که در گذشته چاپ شده را یا به صورت اقتباسی یا گزیده چاپ کنیم. خیلی از کتاب‌ها باید خلاصه شود. نکته دیگر حوزه نقد و بررسی است. با توجه به اینکه نسل مخاطب امروزی در زمان جنگ نبودند، برای اینکه مخاطب خود را اغنا کنیم و به شبهات پاسخ دهیم، حوزه نقد و بررسی می‌تواند موثر باشد و با نقد و بررسی است که گفتمان شکل می‌گیرد و مخاطب اغنا می‌شود، البته کارهایی انجام شده اما کمرنگ است.

 نکته دیگر ارتباط حوزه مکتوب با سایر حوزه‌های فرهنگی است اینکه بر ادبیات کتاب تأکید می‌کنیم بخاطر این است که کتاب، جان‌مایه و ستون فرهنگ است. امروز اگر سینما داریم، حتماً فیلمنامه داریم و این فیلمنامه یعنی کتاب، اگر تئاتر وجود دارد، قطعاً نمایشنامه داریم و این نمایشنامه یعنی کتاب، اگر موسیقی داریم، حتما ترانه و شعر وجود داشته و این یعنی کتاب، لذا اگر ما به حوزه کتاب بپردازیم فقط به حوزه کتاب نپرداخته‌ایم، بلکه به هنر، سینما، موسیقی و دیگر بخش‌ها هم پرداخته‌ایم.

 با توجه به اینکه نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دوران دفاع مقدس بسیار مهم بود و تبلیغات جنگ را به عهده داشت آیا اسناد و مدارک کافی از آن دوران در این وزارتخانه وجود دارد تا در اختیار نویسندگان و پژوهشگران قرار گیرد؟ 

آثاری در گذشته به صورت سند و مواد خام وجود دارد که ارتباط بین آن مواد خام، اطلاعات، دیتاها و افرادی که می‌توانند این‌ها را پرورش دهند یا قطع است یا اطلاعات وجود ندارد یا افرادی که متخصص این کار هستند ورود پیدا نکرده‌اند و این از آن دسته خلأهاست که برخی از آنها در رسانه‌ها وجود دارد و کسی در آن زمان فکر نمی‌کرده که این‌ها می‌تواند کتاب شود و این هم یک سرمایه و بخشی از مستندات است. مثلا سندهای مرتبط با شهدا و عملیات‌ها در همه یگان‌ها مثل ارتش، سپاه، جهاد و مراکز پژوهشی وجود دارد و خانه کتاب باید پل و مرکز ارتباطاتی باشد که تولیدکنندگان را با این منابع مرتبط کند.

 چهل سال از جنگ تحمیلی می گذرد قطعاً ادبیات و مستندنگاری بهترین امکان برای بازتاب مقاومت است، پیشنهاد شما در زمینه ثبت خاطرات دفاع مقدس چیست و به نظر شما چه مواردی در این حوزه مورد غفلت قرار گرفته است؟

نکته‌ای که باید در چهلمین سالگرد دفاع مقدس مورد توجه قرار گیرد توجه به رزمندگان است. در بخش ایثارگران به دلایلی پرداخته شده اما به رزمندگان کم پرداخته شده و خیلی‌ها هم از دست رفته‌اند و باید به سراغ این‌ها برویم. نکته‌ای که هست اینکه دفاع مقدس با تعریفی که رهبر معظم انقلاب اسلامی دارند، متعلق به همه ایرانی‌هاست، لذا در کنار همه نقش‌ها، نقش مردم را نباید کم‌رنگ کنیم.

 همچنین باید به نقش نیروهای مسلح به صورت متوازن پرداخته شود، یعنی نقش سپاه، ارتش، بسیج و یگان‌های دیگر را در کنار هم ببینیم و در این بخش کمتر پرداخته شده است. وقتی نقش مردم را می‌بینیم باید عشایر و مرزنشینان را هم در نظر بگیریم، شهدا نیز فقط شهدای شیعه نیستند، ما شهدای اهل سنت و سایر ادیان را هم داشته‌ایم و رهبر معظم انقلاب اسلامی هرسال در عید میلاد حضرت مسیح به دیدار یکی از خانواده‌های شهدای مسیحی می‌روند.

 متأسفانه وجود یک نگاه انحصاری مانع از ترویج فرهنگ دفاع مقدس در سطح جامعه شده و یا سرعت آن را کاسته است، نظر شما در این زمینه چیست؟

انحصار اگر به معنای تخصص باشد خوب است و برخی ناشران تخصصی در این زمینه ورود پیدا کرده‌اند، مثلاً بنیاد شهید در حوزه شهید و شهادت به صورت تخصصی کار می‌کند و این را وظیفه خود می‌داند یا ارتش درباره شهدای ارتش، نیروی انتظامی درباره شهدای ژاندارمری و سپاه درباره شهدای بسیج و سپاه کار می‌کنند، اگر نگاه تخصصی باشد اشکالی ندارد و لازم است، اما اگر نگاه تخصصی منجر به انحصار شود، غلط است. در کنار این موارد، بخشی که در حوزه نشر باید جدی‌تر بگیریم، بخش مخاطب عمومی جنگ است. خیلی از کتاب‌هایی که در حوزه تخصصی نوشته می‌شود، کتاب ویژه کتابخانه و مرکز اسناد است و کتاب برای عموم مردم نیست. مثلا کتاب «اسناد و نقشه‌های جنگ» فقط برای پژوهشگران کاربرد دارد.

 در بین صحبت‌های خود به موضوع جریان‌سازی در زمینه انتقال مفاهیم دفاع مقدس اشاره کردید، به نظر شما نقش مسئولان و متولیان فرهنگی در این زمینه چیست؟

اگر می‌خواهیم چیزی تبدیل به فرهنگ شود، باید نمادها و سنبل‌های آن را تولید کنیم که متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته است، البته در راهیان نور مقداری جبران شده اما در سطح شهرها این کار انجام نشده، مثلاً در تهران خیلی جاها موشک اصابت کرد، اما آن مکان ساخته شده و اثری از آن اتفاقات نیست، حال اینکه حداقل می‌توانستند آنجا تابلویی با مضمون حادثه‌ای که در آن محل اتفاق افتاده نصب کنند، این از جمله مواردی است که شهرداری باید مورد توجه قرار دهد و همچنین می‌توان کتابی درباره اماکنی که مثلاً در تهران یا دزفول مورد اصابت موشک قرار گرفته تدوین کرد.

 اوایل انقلاب که جمعیت ایران تقریباً 40 میلیون بود، برخی کتاب‌ها با تیراژ 5 میلیون چاپ می‌شده در حالیکه در آن زمان فقط چندهزار دانشجو در ایران مشغول تحصیل بودند، اما الان با وجود چند میلیون دانشجو و بالای 80 میلیون جمعیت، کتاب‌ها با شمارگان 50 عدد چاپ می‌شود و این نشان می‌دهد ما نتوانسته‌ایم بازاریابی کنیم. برای جذب مخاطبان باید جلوی کتابسازی و خاطره‌سازی در حوزه دفاع مقدس گرفته شود و واقعیت‌ها که در جنگ‌ها گفته می‌شود باید قابل انطباق باشد.