فرهنگستان رضاخانی و املای لغت مطابق میل حضرت اشرف

زمان رضاشاه، مؤسسه ای به نام فرهنگستان( 1 ) جهت وضع واژه های جدید و رایج ساختن آنها میان مردم به وجود آمد.

تردیدی نیست که به علت پیشرفت های سریع در عرصه های مختلف به ویژه نفوذ و گسترش واژگان بیگانه در زبان فارسی، وجود چنین مؤسسه ای نه تنها لازم که واجب نیز می نمود، اما متأسفانه شماری افراد کم مایه در میان برخی صاحبان فضل در نخستین فرهنگستان ایران جای گرفتند و قبل از هر چیز به دشمنی با زبان عربی پرداختند.

اینان به جای آنکه در مجموعه اقداماتی هدفمند، گام به گام به پالایش زبان فارسی از مجموعه واژه های بیگانه بپردازند و جایگزین متناسب و درخوری را بر جای آنها بنشانند، تلاش کردند که برخی واژه های نامأنوس را جایگزین واژه های عربی سازند. یکی از کسانی که به مخالفت با این شیوه واژه سازی پرداخت «علامه محمد قزوینی» بود.

دکتر عباس اقبال پس از مرگ وی در این باره نوشت:

«درجه حساسیت و تعصب او نسبت به سلامت املاء و انشای فارسی تا آن اندازه بود که گاهی واقعاً برای یک املای غلط یا یک نوشته نادرست که از یکی از معاشرین یا دوستان خود می دید یا به کلی از او می برید و یا به او اولتیماتومی در این باب می داد و اصلاح املاء و انشاء غلط و ترک این روش ناپسند را جداً از او خواستار می شد.

به همین نظر، نسبت به فرهنگستان ایران هیچگونه ارادتی نداشت و کار لغت تراشی و تبدیل کلمات مأنوس و مفهوم را به لغات ساختگی یا مهجور از جانب اعضای آن سخت زشت می شمرد و بسیار تعجب می کرد که چگونه جمعی که خود اهل فضل و کمالند، راضی به ارتکاب چنین عمل ناصوابی می شوند و غالب اوقات رعایت مصالح روز، ایشان را از دفاع حق و حقیقت باز می دارد.

آن مرحوم اختیار این روش را ناشی از دو چیز می دانست: یکی آنکه غالب اعضای فرهنگستان ما از دنیا و وضع کار این قبیل انجمنها در ممالک متمدنه بی خبرند؛ دیگر آنکه با وجود مهارت در رشته های مختلف، غالباً به زبان و ادبیات فارسی و عربی چنانکه باید آشنایی ندارند و این جمله را هم جاهلانه از قیاس لغات و ادبیات السنه اروپایی می دانند.»

عباس اقبال آنگاه حکایتی در این مورد از علامه قزوینی نقل می کند:

«به خاطر دارم که روزی در حضور آن مرحوم (محمد قزوینی) در فرهنگستان بودم. مرحوم فروغی از یکی از فضلا املای لغتی را پرسید که به «صاد» صحیح است یا به «سین»؟ او گفت: هر طور که حضرت اشرف بفرمایند! مرحوم قزوینی بقدری از این مجامله عصبانی شد که مافوق نداشت و همیشه با کمال استعجاب می گفت: آیا ممکن است انسان برای خاطر مصلحت وقت و خوش آمد حضرت اشرف، املای لغتی را هر وقت به شکلی بنویسد؟»( 2 )

پانوشت ها:

1 - نخستین فرهنگستان ایران در تاریخ چهارم اردیبهشت سال 1314 آغاز به کار کرد.

2 - عباس اقبال، به یاد علامه قزوینی، اطلاعات ماهانه، تیرماه 1328.