قیام خونین مردم قم در 19 دى 1356

رحلت مرموز آیه الله مصطفى خمینى فرزند امام (ره ) در آبان 1356، شتاب خاصى به حرکت انقلاب اسلامى بخشید که مى توان موج برخاسته از آن را بـه عنوان آغاز قیام عمومى مردم دانست . مجالس یادبود متعددى در سرتاسر کشور برگزار و در پى هر کى از این مجالس ، تظاهرات گسترده اى عـلیـه رژیم شاه به راه افتاد و بار دیگر امام (ره ) به عنوان رهبر حرکت اسلامى در جامعه مطرح گردید. از این رو دستگاه حاکم و بویژه شخص شـاه بـر آن شـد تا با توهین به ساحت امام (ره ) چهره ایشان را در انظار عمومى مشوه سازد و با نوشتن مقاله اى با صراحت به آن بزرگوار توهین نماید.
در اواسط دى 1356، که پاکت ممهور به مهر دربار از دفتر هویدا وزیر دربار شاه خارج مى شد، کسى از کارگزاران رژیم گمان نمى برد که این نـامـه مـانـنـد آتـش بـه دامـن رژیـم شـاه بـیفتد و آن را براى همیشه در این کشور بسوزاند. پیک دربار نامه را به داریوش همایون ، وزیر اطلاعات و جـهـانـگردى داد و او نیز نامه را جهت انتشار به روزنامه اطلاعات داد. مسعودى صاحب امتیاز روزنامه پس از با خبر شدن از مفاد مقاله ، آن را براى آینده روزنـامـه خطرناک یافت و نگران واکنش علما و روحانیون شد. اما در تماسهایى که با وزیر اطلاعات و جهانگردى و نخست وزیر (آموزگار) گرفت ، دریافت که برخى از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده شده است .
شـاه دسـتـور نـگـارش "ایـران و استعمار سرخ و سیاه " را در حالى داده بود که پیش از آن ، مضامینش را در گفت و گو با خبرنگار یک مجله آمریکایى بـیـان کـرده بـود. امـا گـزارشى از عراق در این باره که ((آیه الله خمینى در رساله عملیه خود سلطنت را غیر شرعى اعلام کرده و این نظر در چاپ جدیدى از توضیح المسائل ایشان منتشر شده است .)) خشم شاه را به آن حد برانگیخت که دستور نگارش این مقاله را داد.
در ایـن مـقـاله - که نویسنده آن "احمد رشیدى مطلق " ذکر شده بود - بطور صریح بى حجابى را فضیلت دانسته و حجاب ، کهنه پرستى و ارتجاع سیاه معرفى و به ساخت مرجع عالم تشیع ، امام خمینى (ره ) اهانت کرده و قیام پانزده خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفى شده بود.
با پخش سراسرى روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم ، اولین واکنشها آغاز شد. طلاب جوان پس از خواندن مقاله ، به خشم آمدند.
مـدرسـیـن حـوزه عـلمیه قم پس از اطلاع از محتواى مقاله ، در بیت آیه الله حسین نورى گرد آمدند تا اقدامى هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پـس از بـررسـى ابـعـاد گـونـاگـون مـسـئله ، تـصـمـیـم گـرفـتـه شـد کـه هـجـدهـم دى درسـهـاى حـوزه تعطیل شود.
صـبـح هـجـدهـم دى ، طـلاب بـا تـشـکـیـل اجـتـمـاع بـزرگـى ، تـظـاهـرات و راهـپـیـمـایـى خـود را آرام بـه سـوى منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایى به حمایت از امام (ره ) پرداختند. نیروهاى امنیتى ابتدا با یورش به صـف تـظـاهـرکـنـنـدگان سعى در متفرق نمودن و ممانعت از راهپیمایى طلاب کردند. اما وقتى با مقاومت آنها روبرو شدند، اعلام کردند در صورتى که راهـپـیـمـایـان شـعـار نـدهـنـد و آرام حـرکـت کـنـنـد، مـى تـوانـنـد بـه تـظـاهـرات خـود ادامـه دهـنـد. عـده اى از طـلاب در مـقـابل بیت مرحوم آیه الله العظمى گلپایگانى (ره ) تجمع کردند و معظم له طى سخنانى فرمودند: ((اینها به آن آقا [امام خمینى ] توهین نکردند. ایـنـها به ما توهین کردند، براى اینکه اینها با این کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا [امام خمینى ] با ما مخالف است و مفهوم حرفشان ایـن اسـت کـه مـا بـا ایـنـها (رژیم شده ) موافقیم . اینکه ما با اینها موافقیم ، توهین به ماست . ما در گذشته با اینها مخالف بوده ایم و در آینده نیز مخالف خواهیم بود.))
سـپس راهپیمایان ، در مقابل منزل مرحوم علامه طباطبایى (ره ) تجمع کردند. اما به علت کسالت علامه ، آیه الله محمد یزدى ، به نمایندگى از طرف ایشان راجع به شخصیت امام خمینى (ره ) و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوى در اهانت به امام (ره ) و روحانیت ، سخنانى ایراد کرد.
تظاهر کنندگان آنگاه در مقابل منزل و مدرسه آیه الله مکارم شیرازى تجمع کردند و ایشان طى سخنانى فرمودند: ((مساءله ، مساءله هتاکى نسبت به آیه الله العظمى آقاى خمینى نـیـسـت ، ایـن در واقـع هـتـاکـى بـه تـمـام مقدسات و به همه ماست ... طلاب نباید از همدیگر جدا شوند و باید وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانیم همه باید زنده بمانیم و اگر بناست بمیریم ، همه باید بمیریم ، جدایى بین ما نخواهد بود.))
بـعـد از آن طلاب به منزل آیه الله وحید خراسانى رفتند. ایشان در اجتماع طلاب و تظاهر کنندگان درباره مساءله آزادى زن و جایگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنرانى کردند.
بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه هاى خود را روز نوزدهم دى باز نکنند.
روز نـوزدهـم دى بازار قم تعطیل شد. سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانى به کمک نیروهاى کمکى که از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، بویژه در حوالى مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه (علیها السلام ) متمرکز شدند.
اقـشـار مـخـتـلف مـردم و طـلاب در مـقـابـل مـدرسـه خـان و مـیـدان آسـتـانـه تـجـمـع کـردنـد و بـاز راهـپـیـمـایـى بـه سـوى مـنـازل بـزرگـان حـوزه را آغـاز نـمـودنـد. مـنـزل اول ، آیـه الله مـیـرزا هـاشـم آمـلى (ره ) بـود. وقـتـى تـظـاهـر کـنـنـدگـان بـه مـقـابـل مـنـزل ایـشـان رسـیـدنـد، آیـه الله آمـلى (ره ) بـود. وقـتـى تـظـاهـر کـنـنـدگـان بـه مـقـابـل مـنـزل ایـشان رسیدند، آیه الله آملى طى سخنانى به بیان عظمت و شخصیت فوق العاده امام (ره ) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوى را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد.
سـاواک قـم طـى گـزارشى چنین مى نویسد: ((ساعت 30:10 صبح ، بیش از 5000 نفر از طلبه هاى علوم دینى در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آنجا بـه مـنزل چند تن از روحانیون رفتند و از آنان خواستند که از [امام ] خمینى دفاع کنند.)) نیروهاى رژیم با آرایش ضد شورش ، ماشینهاى آبپاش و نـفـربـرهـاى نـظـامـى در انـتـظـار تـجـمـع بـعـد از ظـهـر مـردم قـم بـودنـد کـه مـردم قـصـد راهـپـیـمـایـى بـسـوى خـیـابـان بـیـگـدلى ، و منزل آیه الله نورى را داشتند.
بـعـد از تـجـمـع مـردم ، آیـه الله نـورى طـى سـخـنـانـى چـنـیـن گـفـت : ((هـرکـجـا نـهـضـت قـابـل توجهى به وجود آمده روحانیت راستین اسلام رد پیشاپیش آن رد حرکت بوده و رهبرى نهضت به دست آنان هدایت مى شد، و روحانیت در حرکت جامعه نـقـش مـؤ ثـر و خـلاقـى داشـتـه اسـت . مـردم مـسـلمـان ، بـا روحـانـیـت اصـیـل هـسـتـنـد. روحـانـیـت اصـیـل بـا آیـه الله العـظـمـى آقـاى خـمـیـنـى و در پشت سر ایشان است و مبارزه دستگاه طاغوتى با اسلام و رهبرى آیه الله خمینى به جایى نخواهد رسید.))
آیه الله نورى خطاب به شاه و مقایسه کارهاى امام با شاه ، این دو بیت شعر را خواندند:
چون تو خفاشان بسى بیند به خواب         این جهان ماند یتیم از آفتاب
مه فشاند نور و سگ عوعو کند         هر کسى بر طینت خود مى تند
پـس از سـخـنـان آیـه الله نـورى ، انـبـوه جـمـعـیـت کـه بـه ده هـزار نـفـر مـى رسـیـد، راهـپـیـمایى را آغاز که مى خواستند از طریق خیابان ساحلى به مـنـازل آیـات سـلطـانـى طـبـاطـبائى و مشکینى بروند. اولین نشانه هاى درگیرى بوسیله ماءموران رژیم رخ داد. یکى از آنها شیشه بانک صادرات را شکست و ماءمور دیگرى همان شیشه را با پاره آجر نشانه گرفت . همین بهانه کافى بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیرى شود. با دستور فـرمـانـده نیروهاى امنیتى ، تیراندازى شروع شد. با به زمین افتادن تعدادى از مردم ، جمعیت در کوچه هاى اطراف پناه گرفتند مردم با هر آنچه که بـه دسـت مـى آوردنـد، مـقـابـل مـاءمـوران مـسـلح رژیـم ایـسـتـادند. جنگ و گریز تا ساعاتى از شب ادامه یافت . مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده اى براى آگاهى از اوضاع مصدومین روبروى بیمارستان اجتماع کردند. در این روز دست کم شش نفر شهید و دهها تن زخمى شدند.
بـعـد از ایـن حـادثـه ، طـلاب و عـلمـاى قـم بـا انـتـشـار اعـلامـیـه اى ضـمـن مـحـکـوم کـردنـد کـشـتـار مـردم بـى دفـاع ، ایـن سـئوال را مـطـرح کـردنـد که آیا فضاى باز سیاسى به این معناست که اگر کسانى به مطالب غیر واقعى روزنامه اعتراض ‍ کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟
رژیـم ، شـب بـیـسـتـم دى مـاه شـهـر را مـمـلو از نـیـروهـاى امـنـیـتـى کـرد و بـه نـوعـى در شـهـر حـکـومـت نـظـامـى اعمال کرد.
عکس العمل رژیم
رژیـم پـهـلوى بـعـد از واقـعه خونین 19 دى ، عده اى از کارمندان و اعضاى حزب رستاخیز را جمع آورى و با به راه انداختن تظاهراتى نمایشى سعى کرد وانمود کند که روشنفکران ایران ، "شورش مرتجعین قم " را محکوم مى کنند.
تـظـاهر کنندگان قلابى ، صبح روز 23 دى 1356، سوار بر اتوبوسها راهى قم شدند و طى یک راهپیمایى ، به حمایت از شاه پرداخته و "جاوید شاه " گویان به سمت حرم حرکت کردند.
عـکـس العمل دیگر رژیم ، به منظور انحراف افکار عمومى از رهبرى امام (ره ) اجازه دادن فعالیت به برخى از گروههاى موافق سلطنت بود که خواهان اصلاحات جزیى بودند.
در هـمـیـن دوران ، اعـلام مـوجـودیـت "کـمـیـتـه دفـاع از آزادى و حقوق بشر" در شمار اخبار جالب توجه است . نماینده هیئت اجرائیه این کمیته با دعوت از خبرگزاریهاى معتبر جهان بطور رسمى موجودیت این کمیته را اعلام کرد.
نتایج و پیامدهاى قیام نوزدهم دى
این واقعه به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است :
1- سازش شاه و کارتر و تو خالى بودن شعار فضاى باز سیاسى شاه را به مردم نشان داد.
2- ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبى - سیاسى به رهبرى روحانیت و در راءس آنها امام خمینى (ره ) بیش از هر حرکت سیاسى دیگر وحشت دارد.
3- آنـچـه را کـه رژیـم از آن وحـشـت داشت ، به تبع قیام نوزده دى به وقوع پیوست و حوزه هاى علمیه و روحانیت در خط امام (ره ) به حرکت در آمدند و زمینه اى فراهم گردید که نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد، به نحوى که حتى ترفندهاى بعدى رژیم نیز بى اثر شد.
4- روشـن شـد کـه جـریـان حقوق بشر و فضاى باز سیاسى ، طلیعه اى براى میدان دادن به ملى گراها، لیبرالها و... بوده و آمریکا و رژیم شاه ، عملا در جذب مردم بسوى میانه روها موفقیتى نداشته اند و آنان هیچ پایگاهى در میان مردم ندارند.
5- مـتـحـجـریـن حـوزه هـا و کـسـانـى کـه مـروج جـدایـى دیـن از سـیـاسـت بـودنـد و هـمـواره درس و بـحـث و فـقـه و اصول و... را به مبارزه با شاه ترجیح مى دادند، شکست خوردند و مردم نیز فهمیدند که باید سراغ چه کسانى بروند.
6- مـاهـیـت رژیـم ضـد مـردمى شاه را براى بسیارى آشکار کرد. از آن پس بود که شعار "مرگ بر شاه " شعار اصلى و تکیه کلام توده هاى انقلابى شد.
7- باعث تعمیق و مردمى شدن نهضت و شرکت توده هاى مذهبى ، بویژه جوانان گردید.
8- بـرخـى از احـزاب و جـمعیتهایى که حرکت سیاسى خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضاى باز سیاسى ایجاد شده توسط شاه و در چهار چوب قانون اساسى شکل داده بودند، بتدریج از مردم جدا شدند و به دامن آمریکا و غرب پناه بردند.
9- با قیام قم ، آهنگ حرکت انقلاب به صورت ((استراتژى جهلم ها))ى پشت سرهم ، با صورت و محتواى کاملا اسلامى شتاب فزاینده و گسترده ترى به خود گرفت و رهبرى امام (ره ) به عنوان نقش اصلى مبارزه با رژیم ظاهر شد.