نقش روحانیت اصفهان در انجمن ولایتی بر اساس مندرجات روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان (قسمت دوم)

برای مطالعه قسمت اول به اینجا مراجعه کنید. 

روزنامه‌ انجمن ارگان انجمن اصفهان
یـکی دیـگر از موضوعات درخور توجه پیرامون انجمن مقدس ملی اصفهان ضرورت شناخت‌ اجمالی‌97ارگـان آن روزنـامه‌98انجمن مقدس ملی اصفهان است.نـخستین شماره این‌‌ روزنامه در تـاریخ یـکشنبه 21 ذیقعده 1324 مطابق 6 ژانویه 1906 در شهرستان اصـفهان مـنتشر گردید.مسئول یا مدیرکل آن آقا سید سراج الدین صدر جبل عاملی الموسوی،نـگارنده و دبـیر اداره آن‌ میرزا‌ محمد علی کـه در مـطبعه سـعادت اصفهان هریک‌شنبه طـبع و دوشـنبه‌99-بعضا جمعه‌ها طبع و شـنبه‌ها-مـنتشر می‌شده است‌100روزنامه در داخل و خارج از کشور توزیع‌ می‌گردید101و در طول‌ پنج‌ سال تا مورخ پنـج‌شنبه 8 ذیـحجه 1329 آخر نوامبر 1911 انتشار یافته است.102البـته در دوره اسـتبداد صغیر روزنـامه انـجمن مـقدس ملی اصفهان نیز هـمچون سایر جراید کشور تعطیل‌ بود‌.روزنامه از ابتدا تا شماره 21 سال دوم با نام روزنامه‌ «انجمن مـقدس مـلی اصفهان»چاپ شد و از شماره 22 سال دومـ‌103بـه بـعد بـا نـام انجمن‌ مقدس‌ ولایـتی‌ اصـفهان‌ و از سال سوم به بعد‌ با‌ نام‌ انجمن اصفهان منتشر گردیده است.
روزنامه از ابتدا تا شماره 6 دارای 4 صـفحه‌104و از شـماره 7 بـه بعد در 8صفحه چاپ‌ می‌شد‌.105‌قیمت‌ روزنامه تـا شـماره 7 سـالانه 15 قـران و از شـماره‌ 8 بـه‌ بعد به دلیل افزایش‌ تعداد صفحات سالانه 20 قران اعلام گردید.در صفحه اول نخستین شماره روزنامه هدف و جایگاه‌ روزنامه‌ را‌ این‌چنین شرح داده است:«این جریده مطلق و آزاد است و از‌ تمامی فوائد و مـصالح ملت و نتایج و مذاکرات انجمن مقدس ملی اصفهان و وقایع مهمه آن و هرگونه مطلبی‌ که راجع به‌ مواد‌ سیاسی‌ و پلتیکی و تجارتی و اجتماع ملی بوده باشد درج می‌شود.».106 روزنامه هدف‌ خود‌ را توسعه دایره اسلامیت و نـوامیس شـریعت و قواعد تمدن و توسعه افکار و آرای ملت ذکر می‌نماید.107در‌ کنار‌ این‌ هدف به نظر می‌رسد روزنامه ضمن حمایت از اسلام‌ و انجمن مقدس ملی‌ اصفهان‌ خود‌ را موظف به حمایت کامل از نظریات و موضع آقـای‌ ثـقة الاسلام می‌دانسته و بجد از‌ ایشان‌ حمایت‌ کرده است.108
روزنامه نسبت به حکومت سلسله قاجار مواضع مخالف صریح اتخاذ کرد‌ و صریحا‌ نوشت‌ که:«آل قاجار در حـق مـلت ایران سیئات بزرگ انجام داده اسـت‌».109‌هـرچند‌ که نباید از نظر دور داشت که بروز حوادث جزئی و کاملا شخصی خصوصا مالی‌ کافی‌ بود تا روزنامه را تحت‌ تاءثیر خود قرار دهد.110
از جمله نقاط‌ مـثبت‌ دیـگر‌ روزنامه توجه جدی آن بـه امـور و حوادث خارج از اصفهان‌ است.111اطلاعات آمده در‌ روزنامه‌ متنوع و دربرگیرنده اهم حوادث مشروطیت در نقاط مختلف ایران مخصوصا صفحات جنوبی‌ کشوری‌ می‌باشد‌.توجه ساکنین این مناطق به روزنامه‌ انجمن آن‌چنان بود کـه تـصور می‌شد که روزنامه تنها‌ محل‌ رجوع‌ انقلابیون جنوب ایران بوده‌ است.112
انجمن در دیدگاه روحانیت اصفهان
همان‌ اهداف‌ و انگیزه‌هایی که روحانیت اصفهان را متقاعد ساخت تا فعالانه در نهضت‌ مشروطیت تلاش کند،او را‌ بـه‌ رهـبری و حمایت از انـجمن مقدس ملی که برآمده از متن نهضت بود‌،وادار‌ ساخت.نحوه نگرش ایشان به مشروطه و مجلس‌ و حدود‌ و ثغور‌ آن قـبل از این گفته‌ شد.113‌به‌ نظر می‌رسد پاسخ به این سؤال مـهم،ضـروری اسـت که در دیدگاه روحانیت‌‌ اصفهان‌،انجمن مقدس ملی چه ویژگیهایی‌ داشت‌ که با‌ همه‌ توان‌ در جهت ایجاد و حـفاظت ‌ ‌از آنـ‌ حرکت‌ کرد؟در پاسخ به این سؤال باید گفت:در اسلام اهتمام به امور عمومی‌ از‌ جـمله‌ وظـایف هـرفرد شمرده شده و در‌ نظر روحانیت،انجمن مقدس‌ ملی‌ سمبل تحقق چنین امری‌ بود‌.آیت‌ اللّه ثقة الاسـلام به عنوان مسئول انجمن اصفهان خدمات و کارنامه انجمن را طی‌ نطقی‌‌ مفصل در 18 مورد بـرای‌ مردم‌ چنین‌ برشمرد:1-انـتخاب وکـلای‌ مجلس‌ طبق نظامنامه 2-انجام‌ انتخابات‌ انجمن‌ مقدس اصفهان طبق نظامنامه 3-جلوگیری از مستبدین در کمال متانت و دانایی 4-همراه کردن هفتصد‌ هزار‌ نفر با مشروطه در ولایت اصفهان‌!5-تاءمین‌ امنیت در‌ شهر‌ و طرق‌ 6-ممانعت از ظلم ظـالمین‌ که تاکنون دیناری تعدی به شهر و بلوک نداشته‌اند 7-اهتمام‌ به فراوانی اجناس و ارزاق در اصفهان‌ 8-تقسیم‌ عادلانه آب زاینده‌رود بدون درگیری‌های‌ مرسوم‌ 9-تأسیس‌ انجمن‌ بلدیه‌ و شروع‌ به کار آن‌ طبق‌ نظامنامه 10-تشکیل انجمن‌های مـتعدد کـه اطاعت از مجلس و مشروطه دارند.و ترویج فلاحت و صناعت در اصفهان‌ 11‌-تشویق‌ تولید منسوجات در داخل و تشویق مردم به‌ استفاده‌ از‌ تولید‌ داخلی‌ 12‌-رسیدگی به امور نظامیان و نظارت دقیق بر فعالیت آنها 13-موضع گرفتن در بـرابر تـعدی دولت عثمانی و کمک به دولت و ملت 14-توسعه معارف و تاءسیس مریض‌خانه و سیزده‌ باب مدارس جدید 15-ترتیب قشون‌ ملی با حضور مردم به استعداد پنجاه هزار نفر به خرج ملت 16-جمع‌آوری و پرداخت مـالیات‌ مـطابق دستور العمل مجلس 17-نظارت انجمن به‌ همه‌ امور و کمک به دولت طبق نظامنامه 18- تلاش جهت ایجاد بانک ملی در اصفهان.114
قبل از این گفته شد که یکی از مشکلات اساسی که بر انـجمن تـحمیل‌ شـد‌ و تقریبا تا آخر نیز کـم‌ وبـیش وجـود داشت،توقع مردم از انجمن در حل مشکلات شخصی و کشاندن آن به جزئیات‌ بود.علی‌رغم این‌ واقعیات‌ اعتقاد راسخ روحانیون انجمن بر‌ آن‌ بـود کـه وظـیفه انجمن پرداختن‌ به امور کلی و اساسی است و انـجمن حـق رسیدگی به همه امور و همه ادارات را داراست.115 اما منظور از‌ رسیدگی‌،اجرا و دخالت مستقیم در‌ امور‌ نبود.
ثقة الاسلام در این باب بـه حـاکم اصـفهان نوشت:«انجمن حق عزل و نصب و تغییر ندارد. فقط نظارت دارنـد و شرط نظارت رسیدگی است.دیگر باقی امور با کارگزاران دولت‌ است‌.»116‌لذا دائم این مهم گوشزد می‌گردید که وظیفه فـقط نـظارت مـی‌باشد117و «قوهء مجریه با حکومت است.»118تلاش انجمن بر آن بود که حـتی المـقدور از گرفتار شدن به‌‌ امور‌ اجرایی خودداری‌ کند.اما چون ضرورت ایجاب می‌کرد یا مسئولین امر در انـجام وظـایف مـحوله تعلل می‌ورزیدند،مستقیما وارد‌ به امور می‌شد و مالیات می‌گرفت و لو با تنبیه‌ متخلفین،119مـترصد‌ ایـجاد‌ امـنیت‌ بود حتی به قیمت تغییر حاکم اصفهان،120با منصب‌ فروشی مبارزه می‌کرد،121با مـتعرضین بـه ‌‌حـقوق‌ دولتی برخورد می‌نمود،122متحصنین‌ ظالم در اماکن مقدسه را بیرون می‌کرد.123‌رئیس‌ قشون‌ را مورد بازخواست قـرار مـی‌داد.124به تخلفات افراد و لو اتباع خاجی رسیدگی می‌نمود.125‌اقدام به جمع‌آوری‌ اسلحه و اعلان مـمنوعیت حـمل سـلاح می‌کرد.126با اصرار حکام‌ نالایق را از طریق‌ دولت‌‌ مرکزی تعویض می‌نمود.128یا مقدمات تعمیر اصـطبل مـیرآخور شهر را هم فراهم کرد!129
از جمله ویژگیهای مهم انجمن مقدس ملی اصفهان که شـاید در کـارنامه سـایر انجمن‌های‌ تشکیل‌شده در‌ سطح کشور کمتر مشاهده شده است،موضوع حضور زنان در انجمن و مطرح‌ کردن نـظریات خـود مخصوصا در امور اجرایی و سیاسی بوده است.130از دید روحانیت‌ اصفهان،انجمن طرف‌نظر از بـعد‌ انـقلابی‌ و تـبلور مشروطیت در آن،از آن جنبه که انجمن‌ شمرده می‌شد.اضافه شدن صفت مقدس توسط روحانیون به نام انـجمن ولایـتی اصـفهان خود حاکی از وجود چنین اعتقادی بوده است‌. البته‌ روحانیت اصفهان حق داشـت چـنین ماهیتی را برای انجمن قائل باشد.زیرا انجمن‌ اصفهان با توجه به عملکرد و بافت ویژه‌اش در جهت مـسیری کـه مورد نظر متشرعین بود حرکت‌‌ می‌کرد‌.لذا به نظر می‌رسد تحت تأثیر چـنین واقـعیاتی بود که روحانیت عضو انجمن اصفهان بـه‌ 14 بـلاد کـشور تلگراف زد و حرمت مخالفت با مشروطه را به آنـها گـوشزد نمود‌131‌و با‌ آیت اللّه شیخ فضل اللّه‌ نوری‌ مجتهد‌ اعلم پایتخت‌132و مشروعه‌خواه نهضت مـشروطه‌ درافـتاد133و خلع محمد علی شاه از سـلطنت را اعـلام و علیه او و اطـرافیانش فـتوای شـرعی‌‌ صادر‌ کرد‌.134
موضع انجمن در قبال حـوادث مـهم،افراد‌ و نهادها‌
از دیگر مباحث مهم درخصوص انجمن مقدس ملی اصفهان که بـه شـدت متاءثر از حضور روحانیون و بافت اعضای آنـ‌ بود‌،ضرورت‌ شناخت مـواضع انـجمن در قبال نهادها و اشخاص‌ و حوادث مـهمی بـود‌ که مقارن با حیات انجمن پدیدار گشتند.شناخت این مهم جایگاه ویژه‌ انـجمن اصـفهان و حدود کارآیی و استقلال آن‌ را‌ از‌ اشـخاص و جـریانهای تـاءثیرگذار مشخص‌ می‌سازد. 
مـوقعیت نـهاد سلطنت و شخص پادشاه از‌ دیـدگاه‌ انـجمن اصفهان بسته به موضع آن در قبال‌ مشروطیت و مجلس شورای ملی بود.علی‌رغم آنکه محمد‌ عـلی‌ شـاه‌ در ایام ولایتعهدی و اقامت‌ در تبریز سابقه خـوبی از خـود در خاطر‌ انـقلابیون‌ ایـن‌ شـهر که قطب انکارناپذیر نـهضت مشروطیت‌ بودند،به جای نگذاشته بود و مردم تبریز پس‌ از‌ پیروزی‌ مشروطه نسبت به وی نظر مـوافق‌ نـداشتند،انجمن اصفهان در بود امر،جلوس مـیمنت‌ مـاءنوس‌ شـاه جـوان‌بخت را بـر تخت تبریک‌ گـفت.135بـا سرباز زدن شاه از‌ تاءیید‌ قانون‌ اساسی و مقاومت در برابر مجلس،انجمن‌ اصفهان اعلان کرد که نسبت به دولت و دربـار‌ و شـاه‌ سـوء ظن دارد و خواستار اصلاح رفتارشان‌ در قبال نهضت شـد.136چـون مـحمد‌ عـلی‌ شـاه‌ خـیال داشت امین السلطان را(که سابقه مناسبی‌ نداشت)به ایران آورده،زمام امور صدارت‌ و کشور‌ را در دست او قرار دهد،انجمن‌ امین السلطان را خائن به‌ ملت‌ و کشور‌،دربار را دشمن آزادی و مشروطه،و شـاه را آلت دست‌ مستبدین معرفی کرد.137در سالگرد‌ تشکیل‌ مجلس‌ شورای ملی که به زعم مشروطه‌خواههان‌ شاه و دولت کمال همراهی را با‌ مجلس‌ شورا داشته‌اند،انجمن در تاءیید شاه و اطرافیانش راه‌ مبالغه پیمود.138و چون حوادث مـنجر بـه کودتای‌ مشترک‌ استبداد داخلی و قدرتهای خارجی‌ (روس و انگلیس)به دست محمد علی شاه علیه‌ مشروطه‌ در سال 1326 ق آغاز گردید139و محمد‌ علی‌ شاه‌ ظاهرا مسبب کودتا شناخته شد،انجمن با‌ شدت‌ تـمام عـوامل آشکار کودتا را محکوم کرد و روحانیون عضو انجمن اصفهان طی فتوایی‌ خلع‌ محمد علی شاه را از‌ سلطنت‌‌ اعلام و ضرورت‌ حذف‌ مجموعه‌ رجال کودتاچی مجتمع در بـاغشاه تـهران‌ را‌ خواستار شدند.140هرچند که در عـرصه عـمل هنگام کودتا از یکصد‌ و پنجاه‌ هزار141نفر مردم حامی‌ مشروطه‌ رژه‌رونده در میدان شاه‌ خبری‌ نبود و وعده‌ها از حد حرف‌ فراتر‌ نرفت.142صرف‌ نظر از مواضع فوق کـه مـتاءثر از حوادث بود،دید‌ کـلی‌ انـجمن نسبت به مجموعه قاجاریه‌ حاکی‌‌ از‌ آن بود که‌ وجود‌ آن سلسله مضر به‌ حال‌ ملت ایران بوده و آل قاجار بزرگترین سیئات را در حق‌ ملت ایران انجام داده‌ است‌.143انجمن اصفهان در برابر مجلس‌ شورای‌ مـلی غـالبا‌ در‌ موضع‌‌ اطاعت و رعایت سلسله‌مراتب بوده‌ است و چون احکام آن را عین اسلام می‌دانست،بیشترین‌ توجه خود را معطوف به حمایت‌ از‌ آن نمود144و مجلس را عصاره‌ ملت‌،مساوی‌ تمدن‌ و مانع‌ ظلم و استبداد معرفی‌ کرده‌ است‌145و در مـواقع وزش طـوفان استبداد و تـهدید کیان‌ نهضت،انجمن مدعی بسیج و سازماندهی 60 تا‌ 150‌ هزار‌ نفر از مردم در حمایت از مجلس‌‌ و مشروطیت‌ شد‌.146‌ولی‌ در‌ بعضی اوقـات نیز که اختلاف نظرهایی بین مجلس شورای ملی‌ و انجمن بروز مـی‌نمود،انـجمن بـر اساس نظریات خود،در اصفهان عمل کرده است.از آن‌ جمله اختلاف‌ نظر جدی انجمن اصفهان با مجلس شـورای ‌ ‌مـلی و دولت پیرامون نحوه تعیین
حاکم برای اصفهان بود.«حضرت ثقة الاسلام:مسئله مهمه در پیـش افـتاده کـه آقای علاء الملک‌ حاکم اصفهان‌ شده‌،آدم خوبی و اهل قانون می‌باشند.اما در ماده 99 نظامنامه انجمن ایـالتی‌ نوشته شده هرحاکم که منصوب می‌شود باید از انجمن ملی آن محل استعلام شود.اگـرچه راءی‌ اعضای‌ انجمن‌ لازم الاجـراء نـیست و این استعلام واقع نشده و اگر یک حق ملت اجرا نگردد هیچ حق از حقوقشان اجراء نخواهد شد،...بین اعضا در‌ این‌ ماده،مذاکرات،زیاد شد که‌ آیا‌ باید بر حسب حق خود بـه تهران به مجلس دار الشورای پروتست شود تا جواب بیاید یا نه؟ تلگرافی ترسیم کرده مخابره نمودند.»147
نمونه‌ای‌ دیگر‌ از اختلافات اصفهان و مجلس‌ شورای‌ ملی را می‌توان در موضوع ایالت یا ولایت بودن منطقه اصفهان پی گـرفت.انـجمن اصفهان از بدو تاءسیس بر آن اعتقاد داشت که‌ باید اصفهان از مرتبه ولایت به ایالت‌ ارتقا‌ یابد و انجمن اصفهان نیز ایالتی محسوب شود و در این زمینه انجمن به کرات مجلس شورای ملی را تـلگرافی مـخاطب قرار داد و ادلهء فراوان اقامه‌ کرد که در صورت مخالفت با‌ ایالت‌ محسوب شدن‌ اصفهان«بر خلاف میزان نظامنامه‌[عمل‌ شده‌]و دو کرور جمعیت شهر و بلوکات آن خاک راضی نخواهد شد.مستدعی‌ است مـرحمتی‌ تـلگرافی در شناخته شدن اصفهان جزء ایالات عاجلا مرقوم‌ که‌ عموم‌ ما تشکر و رفع شکایت‌ آنها بشود.»148علی‌رغم اصرار دائم انجمن،این درخواست مورد پذیرش شورا قرار‌ ‌‌نگرفت‌ و اصفهان ناباورانه ماهیت ولایـتی خـود در کـشور را پذیرفت و عنوان روزنامه ارگان آنـ‌‌ بـه‌ انـجمن‌ مقدس ولایتی اصفهان تغییر نام یافت‌149و مهر انجمن را از ملی به ولایتی تغییر‌ داد و مهر انجمن ملی شکسته شد.150
از جمله موارد دیگری کـه بـاعث‌ بـروز تنش در روابط‌ مجلس‌ شورا و انجمن اصفهان شد مـسأله‌ ورود ظـل السلطان-حاکم سابق-به اصفهان و مخالفت جدی مردم و انجمن اصفهان علی‌رغم‌ درخواست مؤکد مجلس شورای ملی،با این امـر بـود.151 یـکی دیگر از‌ مسائلی که انجمن مقدس ملی اصفهان به وضوح در قـبال آن اعلام موضع کرد، اظهار نظر پیرامون دو گروه مشروعه‌خواهان و مخالفین مشروطیت بود.انجمن با روحانیون‌ مخالف مشروطه در اصفهان،بـا‌ صـراحت‌ از مـوضع قدرت برخورد کرد و برای خود این حق‌ را قائل شد تا مـحدودیت‌هایی درخـور توجه را علیه این گروه به کاربندد!152
امّا در مواجه با مشروعه خواهان تهران‌ خصوصا‌ آیت اللّه شیخ فـضل اللّه نـوری،انـجمن ابتدا راه تاءیید شخص شیخ فضل اللّه را پیمود و ضمن تقبیح برخی توهین‌های صورت‌گرفته بـه‌ ایـشان،اهـانت به شیخ را اهانت به‌ همه‌ علما دانست و آیت اللّه ثقة الاسلام شهادت داد که تاکنون‌ شـیخ در جـهت تـقویت مشروطه و مجلس شورا تلاش کرده است.153چون تصور بر این بود
که مجلس مـقدس‌ حـفظ‌ مراتب‌ توحید و مسلمانی‌154می‌کند و وظیفه‌ نمایندگان‌ را‌ وضع‌ قانون به مقتضای حال می‌دانستند نـه دخـالت در شـریعت،155لذا همه علمای اصفهان قرآن‌ مهر کردند و سوگند خوردند که‌ در‌ حمایت‌ از مشروطه بکوشند.156بر ایـن اسـاس بود‌ که‌‌ مشروطه اجرا شده در ایران را منطبق با موازین اسلامی نمی‌دانست،157به شـدت مـوضع‌ گـرفت.158آنچه در‌ این‌ میان‌ شایان توجه است،ذکر این نکته است که با توجه‌ به اصـول و اعـتقادات دینی مشترک شیخ فضل اللّه و ثقة الاسلام‌رئیس انجمن اصفهان و اصرار این دو به‌ ضـرورت صـیانت‌ از‌ اسـلام‌ و حاکمیت آن در جامعه،آیا نهضت مشروطه در نگرش کلی با‌ توجه‌‌ به عملکرد آن،تلاشی به عمل آورد کـه اصـول و مـقررات شرعی را در جامعه تحقق بخشد‌ تا‌ در‌ خور ستایش‌ها و تلاشهای روحانیت و انجمن اسلام‌گرای اصـفهان باشد؟
از جـمله محورهای عمده دیگری‌ که‌ شناخت‌ مواضع انجمن در قبال آن ضرورت دارد، مساءله مسعود میرزا ظل السلطان حاکم مـقتدر‌ و شـاه‌گونه‌ اصفهان‌ است.159وی مقارن با پیروزی نهضت مشروطه حاکم بلا منازع نه تـنها اصـفهان‌ که‌ جنوب ایران بود160و مردم‌ اصفهان بـعد از پیـروزی نـهضت مشروطه بنا به‌ سابقه‌ قبلی‌ علی‌رغم آنـکه ظـل السلطان در انجمن‌ اعلام کرد که سیف قاطع و نفوذ و تسلطش در‌ اختیار‌ مجلس شورای مـلی اسـت.161حاضر به‌ پذیرش حکومت او در اصـفهان نـبودند‌.لذا‌ با‌ جـدیت تـمام و سـازماندهی ضمنی مخالفت‌های‌ مسالمت‌آمیز پی‌درپی مردم،عـزل او را از حـکومت اصفهان درخواست‌ کردند‌162و در نهایت دولت طی تلگرافی خبر عزل ظل السلطان از حکومت‌ اصـفهان‌ را‌ بـه اطلاع ثقة الاسلام‌ رئیس انجمن رسـانید163و در ماههای بعد نیز کـه وی قـصد‌ سرکشی‌ به‌ املاک و خانواده خـود را در اصـفهان داشت،مردم و انجمن با ورود وی‌ حتی‌ به اطراف اصفهان-علی‌رغم حمایت‌ سفارتخانه‌های خـارجی‌164و مـوافقت مجلس شورای ملی‌165-مخالفت کـردند166‌و بـدون‌ تـوجه به تلگرافهای تـهدیدآمیز ظـل السلطان،167نسبت به ادامـه کـار و فعالیت‌ همکاران‌‌ سابق وی در اصفهان نیز اعتراض داشتند‌.168‌اما‌ در ماههای بعد مخالفت مشترک انجمن‌ اصـفهان‌ و ظـل‌ السلطان با محمد علی شاه کـه هـریک با انـگیزه‌های ویـژه خـود با وی‌ درافتاده‌‌ بـودند،آنها را به یکدیگر‌ نزدیک‌ ساخت و تلگرافهای‌ محبت‌آمیز‌ بین‌ ایشان ردوبدل شد169 و چون غائله‌ مخالفت‌ مـحمد عـلی شاه با مشروطه بالا گرفت،انـجمن طـی تـلگرافی بـه مـجلس‌‌ شورای‌ ملی ضـرورت عـزل محمد علی شاه‌ از سلطنت و انتخاب ظل‌ السلطان‌ را-که هوادار مشروطه بود‌-به‌ عنوان نایب السلطنه ایـران درخـواست کـرد.170
آخر سخن به شناخت مواضع انجمن‌ پیـرامون‌ قـرارداد،غـیر مـنطقی و نـامناسب 1907‌ م171‌
روسـیه ‌ و انگلیس درخصوص کشورهای‌ جنوب‌غربی‌ آسیا خصوصا ایران اختصاص‌ دارد‌.قبل‌ از بیان موضع انجمن اصفهان ذکر این نکته ضروری است که مجلس اول‌ نسبت‌ به قرارداد موضعی نسبتا معتدل داشـت‌‌172‌و دولتمردان آن‌ را‌ مفید‌ به حال مشروطه دانسته‌ بودند.173 اما دیدگاه انجمن اصفهان غیر از این بود:«معاهدهء روس و انگلیس در نفوذ‌ تجارت‌ خود می‌نماید.خانه از دیگری صاحبش‌ زنده‌،دارند‌ خانه‌ را‌ قسمت می‌کنند...آیـا‌ یـکی‌ نیست این‌ نکته را درک کند که یعنی ایران جزو مملکت خودمان است و کسی را صاحب‌ نمی‌دانیم‌.»174‌ آیت اللّه ثقة الاسلام در جلسه شنبه‌ 2 شوال‌ 1325‌ انجمن‌ مجددا‌ درخصوص‌ قرارداد 1907 گفت:«در باب هردولتی معاهده نـوشتند مـقید به امضای آن دولت نمودند.مثل امیر افغانستان‌ و تبت و غیرهما.اما در این معاهده اسم دولت ایران را‌ نبرده‌اند،به این معنی که ما محل اعتنایی‌ نیستیم و شـرف مـا را برده‌اند.»175با توجه به تـلاش روس و انـگلیس جهت کشانیدن مجلس و دولت به موضع بی‌تفاوتی در قبال قرارداد‌ 1907‌ مخالفت صریح انجمن مقدس ملی اصفهان‌ درخور توجه است.
نتیجه گیری :
رستاخیز اصلاح ساختار سیاسی جوامع کـه در طـلیعه سده اخیر به اوج خـود رسـید،اغلب‌ کشورها خصوصا،بزرگ کشور‌ ما‌ ایران را نیز متاءثر از برکات خود کرد.در ایران آن زمان هر فرد یا جریانی که بااستعدادتر و به اوضاع زمان خود آگاه‌تر‌ بودند‌ و مشکلات و موانعی را که سـد‌ راهـ‌ استقلال و توسعه همه‌جانبه کشور بود سریع و صحیح‌تر درک می‌نمود،در جهت تحقق‌ توسعه و سعادت ملت و کشور باایمان و استواری بیشتری قدم برداشته است.
-در اصفهان‌ مقارن‌ با این نهضت فراگیر‌ و ضروری‌،روحانیت شهر بـه لحـاظ موقعیت عـلمی‌ شاخص و ارتباط صمیمی با مردم و بازار و اقشار نوخواه و خوش‌سابقه در مبارزه با پدیده‌ نامیمون استبداد داخلی و استعمار خـارجی،این موقعیت برایش فراهم آمد تا‌ نهضت‌‌ عدالت‌خواهی مشروطه را رهبری نـموده بـه انـجام رساند.لذا نهادهای سیاسی برخواسته از آن‌ نظام،همچون تشکیل انجمن مقدس ملی-انجمن ولایتی اصفهان-با حمایت قـاطع ‌ ‌روحـانیت‌ در اصفهان شکل‌ گرفت‌ و زودتر از‌ بسیاری نقاط کشور عملا عهده‌دار وظایف محوله-و حتی‌ فـراتر از آن-گـردید.
-اقـدام روحانیت در تاءسیس روزنامه‌ انجمن مقدس ملی در اصفهان به عنوان ارگان انجمن، از جمله‌ خدمات‌ ذی‌قیمتی‌ بـود که به مدت پنج سال تداوم یافت و محتوایش روشنگر بخش‌ درخور توجهی از تـاریخ نهضت مشروطیت ‌‌در‌ کشور و مـنطقه اصـفهان و تعیین‌کننده اوضاع اجتماعی و چگونگی فعل‌وانفعالات سیاسی آن دوران در اصفهان‌ بود‌ و حلقه‌ اتصال مردم و انجمه به شمار می‌رفته است.
-یقینا اگر روحانیت اصفهان در تأسیس انجمن مقدس‌ ملی فعالانه شرکت جست و همه‌ اعتبار مادی و مـعنوی خود را در جهت استقرار‌ و قوام آن به کاربست‌،با‌ آن انگیزه به میدان آمد که نه تنها نهضت مشروطیت که ارگانهای برخواسته از آن،چون انجمن مقدس ملی را ابزاری‌ مفید و لازم در جهت تحقق عملی اسلام و اقتدار دیـن و مـبارزه‌ با استبداد و استعمار می‌پنداشت‌ و متصور بود که از آن طریق به آرمانهای دینی و ملی خود نایل خواهد گشت.
-علی‌رغم آنکه مجلس شورای ملی هنوز دستور العملی مشخص را در زمینه انواع‌‌ انجمن‌ها‌،حیطه فـعالیت و وظـایف و اختیارات آنها،تدوین و ارسال نکرده بود،روحانیت فعال‌ در انجمن اصفهان،ابتدا انجمن را در اصفهان مستقر نمود و سپس با قدرت و سرعت در مناطق‌ همجوار-در جنوب‌ و جنوب‌شرقی‌ کشور تا سواحل خلیج‌فارس-به تـاءسیس انـجمن‌های‌ ایالتی و ولایتی کمک نمود و از حمایت معنوی و سیاسی خود برخوردارشان ساخت.
-از جمله ویژگیهای انجمن اصفهان و اقدامات مهم روحانیون مؤسس آن،می‌توان‌ به‌ امور ذیل اشاره نمود:بسیج گسترده و بی‌نظیر مردم در جـهت حـمایت از اهـداف نهضت مشروطیت، تأسیس و استقرار دهـها انـجمن سـیاسی و انجمن‌ها متعدد ایالتی و ولایتی،تلاش در زمینه‌ پاسخگو بودن‌ مسئولین‌ و متصدیان‌ امور در قبال مردم و تعمیم‌ روحیه‌ پرسش‌گری‌ منطقی در مردم،انجام اقداماتی مـثمر ثـمر در اصـلاح امور نظامی،مالی،تجاری منطقه،ارائه خدمات‌ رفاهی و اقـتصادی و تـلاش در جهت‌ استقرا‌ مؤسسات‌ اجتماعی جدید چون بانک و مدارس‌ جدید.لذا می‌توان‌ مدعی‌ شد که:انجمن اصفهان نسبت به کارنامه سـایر انـجمن‌های مـعاصر خود،از جمله نمونه‌های پرکار و موفق در سطح کشور‌ می‌باشد‌.
-غرق‌ شـدن انجمن در جزئیات و توجه الزامی به خواسته‌های کوچک و شخصی‌ که اقتضای‌ زمانه بود،توقع بی‌جا برخی جریانهای دورن‌شهری و اقـشاری از مـردم،مـانع از آن می‌شد که‌ انجمن‌ مقدس‌ ملی‌ به رسالت خود عمل نموده و بـعضا مـوجب یاءس هواداران پرشور خود‌ می‌گردید‌.
-انجمن و روحانیت فعال در آن،آنگاه که بر اساس درک و تشخیصش،خود را در موضوع‌ یـا‌ رخـدادی‌ مـحق‌ می‌دانستند با استقلال تمام وارد به امور گردیده و جایگاه و موقعیت‌ طرف مقابل‌-و لو‌ مـجلس‌ شـورای مـلی،شاه و دربار،دولت و حاکم اصفهان بود-تاءثیر چندانی‌ بر خواسته‌ها،مواضع و اقدامات‌ آنها‌ نمی‌گذاشت‌. 

برای مشاهده ارجاعات به اینجا مراجعه کنید.