مروری بر پرونده سنتو

سنتوسرواژه سازمان پیمان مرکزی (Centhal Treaty Organization) است که در 1959 م/ 1338 ش با شرکت کشورهای انگلستان، ترکیه، پاکستان، ایران و با همکاری ایالات متحده آمریکا به وجود آمد. سنتو پس از کناره‌گیری عراق از پیمان بغداد، جای گزین آن شد (سنتو تا قبل از کناره گیری عراق، پیمان بغداد نامیده می‌شد). زمینه ساز اصلی ایجاد این سازمان، بحرانهای سیاسی دهه 1330 ش/ 1950 م بود. کشورهای غربی به ویژه امریکا و انگلیس از ترس صدور کمونیسم اتحاد شوروی به کشورهای منطقه می‌خواستند با ایجاد سنتو، کمربند امنیتی اطراف اتحاد شوروی را از حوزه ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) تا حوزه سیتو (سازمان پیمان آسیای جنوب شرقی) کامل کنند تا به این وسیله بتوانند از رشد کمونیسم شوروی جلوگیری کنند. سیاستمداران امریکا تأسیس چنین سازمانی را در سالهای پایانی عمر ریاست جمهوری ‌هاری ترومن (1945 ـ 1953 م) بررسی کرده بودند و در 1953 م این فکر یکی از لولویتهای اساسی حکومت دوایت آیزنهاور (1953 ـ 1961 م) رئیس جمهور امریکا بود. در آوریل 1954 ترکیه و پاکستان با تشویق امریکا معاهده دوستی و همکاری به امضا رساندند. در 24 فوریه 1955 / 5 اسفند 1334 عراق و ترکیه پیمان بغداد را امضاء کردند. دولت انگلستان نیز در 4 آوریل، پاکستان در 23 سپتامبر و ایران در 11 اکتبر 1955 به پیمان بغداد ملحق شدند. با اینکه امریکا معمار اصلی پیمان بغداد بود اما تا آخر به عنوان عضو ناظر ماند. با وقوع کودتای تیر 1337 / 1957 م و سرنگونی سلطنت حامی کشورهای غربی در عراق، حکومت جدید این کشور از پیمان بغداد خارج شد و در نتیجه بقیه اعضای پیمان، مقر آن را به آنکارا منتقل کردند و آن را سازمان پیمان مرکزی (سنتو) نامیدند.
امضای پیمان بغداد و پس از آن تشکیل سنتو و امضای قراردادهای نظامی دو جانبه آمریکا با کشورهای عضو آن، واکنش شدید شوروی را به دنبال داشت. دولت شوروی تشکیل سنتو را گامی برای تبدیل شدن کشورهای عضو به ویژه ایران به پایگاه نظامی امریکا دانست که واشنگتن را قادر می‌ساخت در مرزهای مشترک ایران و شوروی پایگاه موشکی مستقر سازد.
ساختار سنتو عبارت بود از یک شورا و دبیرخانه. شورا دارای کمیته‌های نظامی، ضد براندازی، ارتباطی و کمیته اقتصادی بود. شورا به عنوان رکن اساسی سنتو در سطح نخست وزیران امور خارجه جلسه سالیانه داشت. دبیرخانه متشکل از حدود دویست نفر در سالهای دهه 1350 ش / 1970م ـ شامل پنجاه افسر نظامی ـ روابط نزدیک سنتو را با ناتو و سیتو حفظ کرد. دبیر کل سنتو توسط شورای وزیران برای مدت سه سال انتخاب می‌شد که قابل تمدید بود. وظیفه دبیر کل نظارت بر فعالیتهای سنتو بود. پس از 1339 ش / 1960 م شش نفر عهده دار سمت دبیرکلی بودند: 1ـ عثمان علی بیگ (پاکستان) 2ـ عباسعلی خلعتبری (ایران) 3ـ تورگوت مِنمَن جی اوغلو (ترکیه) 4ـ نصیر عصار (ایران) 5ـ اومیت هالوک بیل کن (ترکیه) 6ـ کاموران گورون (ترکیه)
دبیرخانه سنتو با چهار بخش سیاسی، اداری، اقتصادی و روابط عمومی، امور غیر نظامی را اداره می‌کرد. شورا هم کمیته‌های مختلفی داشت: 1ـ کمیته نظامی وظیفه تأمین و تحکیم امنیت نظامی کشورهای منطقه و همکاری در مسائل دفاعی را داشت. این کمیته تمرینات مشترک نظامی را اداره می‌کرد که به صورت متناوب انجام می‌گرفت. از سال 1339 ش / 1960 م تا 1356 ش / 1977 م چهار مانور نظامی مشترک برگزار گردید که عبارت بود از: طرح آموزش دریایی موسوم به میدلینک، عملیات دفاعی هوایی (شهباز)، تمرین جست‌وجو و نجات و یک تمرین کوچک نظامی به منظور تقویت تیراندازی 2ـ کمیته اقتصادی که از کمیته‌های فرعی ارتباطات، بهداشت، کشاورزی و تحقیقات و آموزش علمی تشکیل شده بود، وظیفه هماهنگی همکاریهای اقتصادی بین کشورهای عضو و توسعه و تقویت منابع مشترک مالی و اقتصادی را بر عهده داشت. 3ـ کمیته ضدبراندازی بیشتر روی ایجاد هماهنگی، پخش اطلاعات و برنامه ریزی برای جنگ چریکی در برابر حمله احتمالی شوروی در منطقه فعالیت می‌کرد.
از دهه 1340 ش به دلیل فروکش کردن جنگ سرد و بهبود نسبی روابط امریکا و شوروی، روابط امریکا و سنتو از همکاریهای نظامی به همکاریهای اقتصادی سوق پیدا کرد و فعالیتهای نظامی و امنیتی سنتو کمتر شد. پرداخت وام از طرف امریکا و انگلستان و اجرای طرحهای عمرانی مانند تکمیل خط آهن ایران ـ ترکیه و طرحهای برقراری خطوط ارتباط رادیویی و هوایی بین کشورهای عضو که در دهه‌های 1340 و 1350 ش اجرا شد، از جمله همکاریهای اقتصادی کشورهای عضو سنتو بود.
با مرور زمان، سنتو از اولویت توجه آمریکا و انگلستان خارج شد. به همین جهت سنتو در حوادث مربوط به جنگ هند و پاکستان (1344 ش/1965م) و حمله ترکیه به قبرس (1974م) نتوانست اقدام مؤثری انجام دهد.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران (بهمن 1357) موجب تغییرات اساسی در اصول و مواضع سیاست خارجی ایران شد. دولت انقلابی ایران با اعلام شعار «نه شرقی نه غربی» در سیاست خارجی خود، از سازمان پیمان مرکزی (سنتو) که در جهت منافع کشورهای غربی فعالیت می‌کرد خارج شد. دولت جمهوری اسلامی ایران ابتدا در اعلامیه 20 اسفند 1357 وزارت امور خارجه، عدم تعهد خود را به سنتو اعلام کرد و سپس در 6 فروردین 1358 رسماً خروج خود را از سنتو به دولتهای ترکیه، پاکستان و انگلستان اعلام کرد. در همان سال با اعلام پاکستان مبنی بر کناره گیری‌اش از سنتو سازمان پیمان مرکزی منحل شد.
بیست و پنجمین و آخرین جلسه شورای وزارتی سنتو در 1357 ش / 1978 م در لندن برگزار شده بود.