نگاهی به قرارداد نفتی گس - گلشائیان
به دلیل رقابت قدرت‌های استعماری بر سر نفت ایران و صدماتی که ایران از این رقابت‌ها دید، مجلس در مهر1326ش. قانونی تصویب کرد که بر اساس آن، اعطای هر گونه امتیاز به دولت‌های خارجی ممنوع شد.
دولت برای اجرای قانون مزبور با شرکت نفت ایران و انگلیس، مذاکره کرد و اعزام نماینده‌ای را از سوی شرکت نفت انگلیس و ایران به تهران خواستار شد.
شرکت، بنا به درخواست حکیمی (نخست وزیر وقت) در سال 1326، شخصی به نام «نویل گس» را که یکی از مدیران شرکت نفت بود برای مذاکره با دولت ایران به تهران فرستاد و نمایندگان شرکت نفت و دولت ایران مذاکراتی انجام دادند؛ امّا نتیجه‌ای حاصل نشد و نمایندگان شرکت نفت به لندن بازگشتند.
«گس» در اوایل مهر 1327ش. دوباره به تهران آمد تا مذاکرات مربوط به نفت را از سر گیرد. در این زمان هژیر که بر سر کار آمده بود، استعفا کرد و ساعد به نخست وزیری رسید. «گلشائیان»، وزیر دارایی شد. پس از مراجعت نمایندگان شرکت نفت به تهران، مذاکرات آغاز شد. دولت ایران، گلشائیان را برای مذاکره برگزید.
ایران عنوان می‌کرد که حق‌الامتیاز ایران نسبت به کشورهای دیگر، بسیار غیر عادلانه است. همچنین حق (سهم) ایران از منافع، بعد از پرداخت مالیات به دولت انگلیس، منصفانه نیست و این در حکمِ مالیات گرفتن از دولت دیگر به حساب می‌آید. اعتراض دیگری که دولت ایران به شرکت نفت داشت، فروش نفت ایران به قیمت بسیار ارزان به نیروی دریایی انگلیس بود که بنا به گفته زمامداران بریتانیا، نفت ایران در پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم، عامل بسیار مهمی به شمار می‌رفت.
همچنین دولت ایران معتقد بود که شرکت با تأسیسات عظیم خود در جنوب ایران، یک نوع حکومت در داخل حکومت به وجود آورده و برای خود، یک منطقه نفوذ ایجاد کرده و هر جا که منافع انگلستان اقتضا می‌کند، در امور داخلی ایران دخالت می‌کند. علاوه بر این دولت ایران، خواستار تصفیه نفت ایران در داخل کشور بود، نه در کشورهای دیگر.
نماینده شرکت نفت، سه ماه فرصت خواست و در اواسط بهمن 1327ش. به ایران بازگشت. گلشائیان سرپرستی هیئت ایران را بر عهده داشت.
در ابتدا «گس» خواهان تعدیل در قرارداد 1933 و گلشائیان خواستار تجدید نظر در آن بود. با این حال دولت ایران در طول مذاکرات اصرار زیادی در تحقق نظر خود نکرد و به تعدیل امتیاز راضی شد.
مذاکرات بین نمایندگان شرکت نفت و ایران، حدود 21 ماه طول کشید و روز یکشنبه 26 تیر 1328ش. قرارداد موسوم به «قرارداد الحاقی» به عنوان ضمیمه قرارداد اصلی یعنی 1933، به امضای گلشائیان، نماینده ایران و گس، نماینده شرکت نفت رسید.
اصول توافق گس - گلشائیان
اصول توافق بین گس و گلشائیان عبارت بودند از:
1- حق‌الامتیاز ایران از تُنی چهار شیلینگ به تُنی شش شیلینگ افزایش یابد.
2 - سهم بیست درصد مقرر ایران را ـ که شرکت نفت به حساب ذخیره عمومی می‌گذاشت و طبق قرار داد1933 می‌بایست در پایان امتیاز پرداخت می‌شد ـ سال به سال بپردازد و این مبلغ از چهار میلیون لیره کمتر نباشد.
3 - مالیات مقرر از تُنی 9 پنس به تُنی یک شیلینگ افزایش یابد.
4 - درباره قیمت مواد نفتی که در داخل کشور مصرف می‌شد، شرکت به جای درصد تخفیفی، از قیمت‌های پایه که در قرارداد 1933 پیش‌بینی شده بود، 25 درصد تخفیف منظور شود.
پس از برگزاری انتخابات، مجلس شانزدهم افتتاح و جلسه نخست آن در20 بهمن 1328برگزار شد. اهمیت این دوره مجلس به سبب حضور عده‌ای از نمایندگان جبهه ملی، از جمله مصدق بود که جنبش مقاومت ملی کوچکی را در مقابل انگلستان تشکیل دادند. مجلس شورای ملی به «ساعد» رأی اعتماد نداد و «علی منصور» نخست وزیر شد. منصور پیشنهاد کرد که قبل از طرح لایحه در مجلس، کمیسیون مخصوصی برای بررسی قرارداد الحاقی تشکیل شود. به همین منظور در30 خرداد 1329کمیسیونی مرکب از 18 نفر به ریاست مصدق تشکیل شد و برای مطالعه درباره قرارداد الحاقی مأموریت یافت تا نتیجه را به مجلس تقدیم کند.
رزم آرا از شرکت نفت خواست تا در قرارداد، تعدیل‌هایی صورت گیرد؛ اما مذاکرات به نتیجه‌ای نرسید. در این هنگام، کمیسیون مخصوص نفت، مرتباً به سوی مردود شناختن لایحه، پیش می‌رفت. در جلسه 4 آذر 1329 کمیسیون به اتفاق آرا به این نتیجه رسید که قرارداد الحاقی برای استیفای حقوق ملت ایران کافی نیست. در این هنگام جبهه ملی، پیشنهادی مبنی بر ملی‌کردن صنعت نفت را بدین شرح به مجلس شورای ملی تقدیم کرد:
»به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تأمین صلح جهانی پیشنهاد می‌کنیم که صنعت نفت در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود؛ یعنی عملیات اکتشافی، استخراجی و بهره‌برداری در دست ملت ایران قرار گیرد «
پس از رد لایحه الحاقی گس- گلشائیان در کمیسیون نفت، تظاهرات عظیمی علیه دولت بر پا شد و مطبوعات با مقالات خود از این اقدام جبهه ملی حمایت کردند. طرح ملی‌شدن صنعت نفت در کمیسیون به تصویب نرسید؛ اما رد لایحه الحاقی گس -گلشائیان، شکست بزرگی برای شرکت نفت بود که باعث شد زمینه برای تصویب ملی‌شدن صنعت نفت در مجلس شورای ملی هموار شود.
نظرات