تأملی بر تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط حکومت پهلوی، تاریخ‌نگاری در ایران از لحاظ کمی وسعت یافت و از لحاظ کیفی تحولی عمیق پیدا کرد. تاریخ‌نگاری به اعتبار رابطه‌ای که همواره میان سیاست و تاریخ و بالاخص تاریخ معاصر وجود دارد، در این تحول سیاسی سخت مورد توجه قرار گرفت. با منقرض شدن سلطنت پهلوی، دوران پنجاه و هفت سالة این سلسله به صورت دوره‌ای تاریخی درآمد و در دستور کار مورخان قرار گرفت. برای تسهیل در آگاهی از ویژگیهای تاریخ‌نگاری در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این بررسی را به سه بخش تقسیم می‌کنیم. در بخش اول تحولات ناشی از گشوده شدن عرصه‌های ممنوع به روی تاریخ‌نگاران را که در اثر آزادی حاصل از پیروزی انقلاب اسلامی پدید آمده بررسی می‌کنیم. در بخش دوم به ذکر مباحث و عناوینی می‌پردازیم که اساساً به علت وقوع انقلاب اسلامی در ایران واقعیت پیدا کرده و موضوعیت تاریخی یافته و مورد علاقه و توجه مورخان و خوانندگان کتب تاریخی و سیاسی قرار گرفته است. در بخش سوم به منابع و شیوه‌ها و امکانات جدیدی که با انقلاب و پس از آن در اختیار محققان و مورخان قرار گرفته اشاره خواهیم کرد.
1) گشوده شدن عرصه‌های ممنوع.
در دوره سلطنت پهلوی ابواب بسیاری از مباحث تاریخ معاصر ایران به روی پژوهشگران بسته بود و انتشار تحقیقات تاریخی در آنها مجاز دانسته نمی‌شد. از جمله مهمترین این مباحث، نحوة انتقال سلطنت از خاندان قاجار به رضاشاه بود که چون با دخالت دولت انگلستان صورت گرفته بود ورود در آن جایز نبود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با انتشار اسنادی از سوی وزارت امور خارجة انگلستان و نیز بعضی منابعی که پیش از انقلاب اجازة انتشار یا تجدید چاپ آنها داده نمی‌شد، راه برای تحقیق و تألیف در این زمینه هموار شد. برای نمونه می‌توان به آثاری از این دست اشاره کرد: «سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه» اثر هوشنگ صباحی؛ در آخرین روزهای رضاشاه؛ تهاجم روس و انگلیس به ایران در شهریور 1320» تألیف ریچارد ا. استوارت؛ «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه» اثر علی‌اصغر زرگر؛ «ایران: بر آمدن رضاخان، برافتادن قاجار و پادشاهی پهلوی» اثر سیروس غنی؛ «خاطرات سری آیرونساید» چاپ جدید از «تاریخ بیست ساله ایران حسین مکی» و «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران» ملک‌الشعرای بهار. علاوه بر این تاریخ‌نگاران فرصت یافتند دربارة شیوة استبدادی حکومت رضاشاه و حرص و طمع او به مال و زمین و ظلم و ستمی که بر مردم روا داشته بود و کارهایی که با مخالفان سیاسی واقعی یا احتمالی خود کرده بود نیز بحث و بررسی کنند و کتابهایی از این قبیل تألیف شد: گذشته چراغ راه آینده است؛ تیمورتاش در صحنه سیاست ایران و نصرت‌الدوله فیروز از رویای پادشاهی تا زندان رضاشاهی همچنین بر پایه اسناد نویافته و در دسترس قرار گرفتن پرونده‌های مربوط به حوادث مهم این دوره، نظیر تجدید قرارداد نفت با انگلستان و کشف حجاب و واقعة مسجد گوهرشاد مشهد و تبعید و قتل آیت‌الله سیدحسن مدرس و دستگیری و حبس گروه کمونیستی «پنجاه و سه نفر» و نیز حوادث و وقایع شهریور 1320 که به کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت و خروج وی از کشور و سلطنت محمدرضا پهلوی منجر شد، تحلیلهای جدیدی ارائه شد.
عرصه‌های ممنوع تاریخ‌نگاری در دورة سلطنت محمدرضا پهلوی عمدتاً به وقایع و واقعیتهای نهضت ملی شدن صنعت نفت و مبارزات دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی و کودتای 28 مرداد و نقش دولتهای آمریکا و انگلیس در آن مربوط می‌شود. بعضی از کتابهایی که در این زمینه تألیف شده بدین قرار است: جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332 و کتاب مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، هر دو از غلامرضا نجاتی؛ خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران اثر محمدعلی موحد؛ کتاب استبداد، دموکراسی و نهضت ملی و کتاب مصدق و نبرد قدرت در ایران هر دو از محمدعلی کاتوزیان؛ نامه‌های دکتر مصدق به کوشش محمد ترکمان؛ مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی تألیف جیمز بیل و ویلیام راجر لویس؛ اسناد سازمان سیا دربارة کودتای 28 مرداد و سرنگونی دکتر مصدق تألیف غلامرضا وطن‌دوست.
تاریخ احزاب سیاسی، از جمله احزاب گردآمده در جبهه ملی و نیز حزب توده در سالهای قبل از کودتای 28 مرداد و پس از آن، نیز به صورت میدان گسترده‌ای برای مورخان درآمد. نمونه‌ای از این آثار چنین است: حزب ایران به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد؛ حزب پان ایرانیست تألیف علی‌اکبر رزمجو؛ اسناد احزاب سیاسی ایران (1320-1330ش) به کوشش بهروز طیرانی؛ احزاب سیاسی ایران با مطالعه موردی نیروی سوم و جامعه سوسیالیستها تألیف محسن مدیرشانه‌چی.
نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و حوادث سالهای 1341 تا 1357ش نظیر واقعة پانزدهم خرداد 1342 و هفدهم شهریور 1357 که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی گردید، عرصه دیگری بود که ورود به آنها با پیروزی انقلاب اسلامی آزاد شد. نمونه‌ای از این آثار بدین قرار است: در انقلاب ایران چه شده است و چه خواهد شد؟ تألیف رضا براهنی؛ ریشه‌های اجتماعی انقلاب ایران تألیف میثاق پارسا؛ حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلام اثر راشدالغنوشی؛ درون انقلاب ایران اثر جان. دی. استمپل؛ ایران از اختلاف مذهبی تا انقلاب تألیف مایکل فیشر؛ بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی اثر حمید روحانی؛ نهضت روحانیون ایران اثر علی دوانی؛ فلسفه انقلاب اسلامی اثر جلال‌الدین فارسی؛ تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد اثر جواد منصوری؛ درآمدی بر ریشه‌های انقلاب اسلامی اثر عبدالوهاب فراتی.
تاریخ مبارزات سیاسی دانشجویان در داخل و خارج کشور و مبارزات سیاسی احزاب و گروههای مذهبی با تفاوت در گرایشهای ملی و مذهبی آنان و نیز فعالیتهای زیرزمینی و مسلحانة احزاب و سازمان‌های کمونیستی منشأ آثار تاریخی فراوانی گردید که تألیف و انتشار آنها همچنان در داخل و خارج کشور ادامه دارد. به عنوان نمونه می‌توان به این آثار اشاره کرد: کنفدراسیون تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور: 57-1332 تألیف افشین متین؛ کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی) از آغاز تا انشعاب تألیف حمید شوکت؛ از نهضت آزادی تا سازمان مجاهدین خاطرات لطف‌الله میثمی.
نقد و تحلیل سیاست خارجی و روابط بین‌المللی و روابط اقتصادی ایران با کشورهای غربی نیز موضوع شماری دیگر از تحقیقات تاریخی منتشر شده در این سالهاست. نمونه‌ای از این آثار چنین است: سیاست خارجی آمریکا و شاه: ایجاد یک حکومت سلطه‌پذیر در ایران تألیف مارک ج. گازیوروسکی؛ عقاب و شیر: تراژدی روابط ایران و آمریکا اثر جیمز بیل؛ اسناد روابط ایران و شوروی (در دوره رضاشاه 1304-1318 ه‍ ش) به کوشش محمود طاهراحمدی؛ 25 سال حاکمیت آمریکا بر ایران تألیف جواد منصوری.
یکی دیگر از عرصه‌هایی که مورخان و محققان را به بازنگری و بازنویسی متون و منابع تاریخی فراخواند و آنان را در به دست دادن روایتی دیگر از تاریخ ترغیب کرد، تاریخ دورة قاجار بود. بر اساس این نگاه تازه، بررسی علل و عوامل و خصوصیات تاریخی تجدد ایرانیان و نهضت و انقلاب مشروطیت و خصوصاً نقش علمای دین و بالاخص سرگذشت و سرنوشت شیخ فضل‌الله نوری و نیز نقش روشنفکران و موضع دولتهای روس و انگلیس نسبت به آن نهضت موضوع کتابهای تاریخی متعددی شد. در این سالها جمعی از مورخان، تاریخ دوره قاجار را با قضاوتی متفاوت از آنچه در دوران پهلوی نوشته می‌شد نگاشتند. در میان نویسندگان اینگونه کتابها، مؤلفانی از وابستگان به خاندان قاجار نیز دیده می‌شوند. نمونه‌ای از این آثار بدین قرار است: شیخ فضل‌الله نوری و مشروطیت (رویارویی دو اندیشه) اثر مهدی انصاری؛ ناسیونالیسم و جنبش مشروطیت ایران اثر ابراهیم میرانی؛ سیمای احمدشاه قاجار اثر محمدجواد شیخ‌الاسلامی؛ اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانة حاج آقا نورالله اصفهانی اثر موسی نجفی؛ بازنگری در تاریخ قاجار و روزگار آنان اثر ابونصر عضد قاجار؛ سیاق معیشت در عصر قاجار و کتاب احزاب سیاسی در مجلس سوم هر دو از منصوره اتحادیه.
2) انقلاب اسلامی و پیامدهای آن.
پیروزی انقلاب اسلامی منشأ تحقق وقایعی در ایران گردید که آن وقایع در فهرست مطالعات تاریخی جای گرفت. بی‌تردید در رأس عناوین این فهرست، بررسی خود انقلاب اسلامی و بیان مقدمات و علل و اسباب دور و نزدیک آن و ذکر حوادث گوناگونی قرار داشت که مقارن با انقلاب اسلامی و به علت آن، به وقوع پیوست. در این زمینه موافقان و مخالفان انقلاب با دیدگاه‌های مختلف در داخل و خارج کشور کتابهای تاریخی گوناگونی تألیف کرده‌اند. پایان‌نامه‌های دکتری و کارشناسی ارشد که در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه انقلاب اسلامی و امام خمینی در دانشگاه‌های ایران و جهان تدوین شده، در طول بیست سال به چهارصد عنوان رسیده است، گزارشی از آنها در کتاب چکیدة پایان‌نامه‌های انقلاب اسلامی و امام خمینی در دانشگاه‌های جهان به کوشش کیومرث امیری و معصومه خالقی، تهیه شده در مرکز بازشناسی اسلام و ایران، و در کتاب چکیدة پایان‌نامه‌های انقلاب اسلامی و امام خمینی: کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور، به کوشش علی دهقان و امیرحسین کفائی منتشر شده است.
جنگ هشت ساله عراق با ایران (1359-1367ش) – که به اعتبار طول مدت و گستردگی جبهه‌های نبرد از جمله جنگهای مهم قرن بیستم محسوب می‌شود – منشأ بررسی‌های تاریخی فراوانی گردید که تحقیق و تألیف در آن زمینه‌ها هنوز هم ادامه دارد. عناوین مهم این بررسیها، تحقیق در سابقه اختلافات دو کشور و علل و عوامل بروز جنگ و شرح عملیات جنگی متعدد در این هشت سال و خاطرات رزمندگان و اسرای جنگی، موضوع تحقیقات و بررسیهای تاریخی فراوانی در سالهای پس از پیروزی انقلاب و خصوصاً سالهای پس از توقف جنگ بوده است. مراکزی چون «دفتر ادبیات و هنر مقاومت» وابسته به حوزةهنری، «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، «بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس» در زمینة ضبط خاطرات رزمندگان و تحقیق و تألیف درباره تاریخ جنگ فعالیت می‌کنند.
نقش و فعالیتهای احزاب و گروه‌های اسلامی و غیراسلامی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی مقولة دیگری است که سبب پیدایش کتابهای تاریخی متعددی در این مقوله شده است. از جمله این آثار است: تشکل فراگیر: مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی ایران اثر عبدالله جاسبی؛ سیاستمداران اهل فیضیه اثر علی دارابی؛ اطلاعاتی درباره احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز تألیف عباس شادلو.
حوزه‌های علمیه و خصوصاً حوزة علمیه قم نیز در این سالها با احساس نیاز به ورود به قلمرو تاریخ‌نگاری، باب مطالعات و تألیفات تازه‌ای را گشودند و به تاریخ صدر اسلام و تاریخ تشیع و نیز اموری از قبیل رابطة دین و دولت در عصر صفویه و تاریخ معاصر و سرگذشت و سرنوشت آن دسته از علمای دین که منشأ تحولات سیاسی بوده‌اند علاقه نشان دادند. به عنوان نمونه می‌توان به این آثار اشاره کرد: دین و سیاست در دوره صفوی و تاریخ سیاسی اسلام هردو از رسول جعفریان؛ خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران اثر ابوالفضل شکوری؛ پایداری تا پای دار: سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهیدحاج شیخ‌فضل‌الله نوری اثر علی ابوالحسنی.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب حاکمان و مسئولان بلندپایة حکومت پهلوی و نیز جمهوری اسلامی به بازگویی خاطرات خود از انقلاب پرداختند و از این طریق شماری از کتابهای تاریخی را پدید آوردند. خاطرات رجال سیاسی و مسئولان بلندپایه حکومت پهلوی غالباً به قصد توجیه وضع دوران قبل از انقلاب یا به قصد تبیین علت بروز انقلاب پدید آمده و عموماً گویندگان و نویسندگان آنها می‌خواسته‌اند خود را از خطاهایی که منجر به سقوط حکومت پهلوی شد مبرا سازند. خاطرات هاشمی رفسنجانی، صادق خلخالی، مهدی بازرگان از جمله خاطرات سران حکومت اسلامی است و از میان خاطرات رجال و وابستگان به دربار پهلوی می‌توان به خاطرات محمدرضا پهلوی، اسدالله علم، علی امینی، حسین فردوست، و نیز اشخاصی مانند دکتر علی‌اکبر سیاسی، احمد آرامش، احسان نراقی، احمدعلی مسعود انصاری، جهانگیر تفضلی اشاره کرد. نویسندگان خارجی نیز با هدف توجیه اقدامات کشور خود و حفظ منافع کشورشان خاطراتی نگاشته‌اند که از این میان می‌توان به خاطرات ویلیام سولیوان، زبیگینو برژینسکی، هنری کیسینجر، و کرمیت روزولت اشاره کرد. در این دوره تألیف تک‌نگاریهایی در شرح حال رجال سیاسی دوره پهلوی نیز رواج یافت. نمونه‌ای از تک‌نگاریها بدین قرار است: معمای هویدا اثر عباس میلانی، خاطرات سیاسی محمدساعد مراغه‌ای، کتاب داورو عدلیه، هردو از باقر عاقلی؛ یادنامة آیت‌الله سیدرضا فیروزآبادی (13253ش- مرداد 1334ش) اثر محمد ترکمان.
در کنار آثار پدیدآمدة مرتبط با انقلاب یا ناشی از انقلاب اسلامی، می‌باید به آثار و کتابهای تاریخی دیگری که موضوعاً ارتباطی با انقلاب ندارد ولی در این دوره به ظهور رسیده اشاره کرد. خاطرات سیاسی و اجتماعی فراوانی که از سلاطین و رجال دورة قاجار به چاپ رسیده یا با تصحیح انتقادی تجدید چاپ شده و نیز ترجمة کتابهای تاریخ ایران کمبریج از جمله آثار تاریخی متعلق به این دوره است. برای نمونه می‌توان از این آثار یاد کرد: روزنامه خاطرات عین‌السلطنه به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار؛ روزنامه خاطرات عزیزالسلطان «ملیجک ثانی» به کوشش محسن میرزایی؛ خاطرات تاج‌السلطنه و کتاب رضاقلی‌خان نظام‌السلطنه، زندگی سیاسی هر دو از منصوره اتحادیه. فراوانی آثار روزنامه‌نگارانه و عامه پسند در تاریخ‌نگاری نیز از مشخصات این دوره است، با این تفاوت که این آثار ارزش استنادی ندارد و نمی‌تواند مرجع مناسبی برای پژوهش باشد.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب به دلیل وقوع حوادث جهانی مهمی مانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، توجه تاریخ‌نگاران به ترجمه یا تألیف کتابهایی درباره تاریخ کشورهای استقلال یافتة آسیای میانه و قفقاز جلب شد که می‌توان آن را حوزه‌ای جدید در عرصة تألیفات تاریخی در ایران به حساب آورد. آثاری چون: ایران و قفقاز اران و شروان به کوشش پرویز ورجاوند؛ قفقاز در تاریخ معاصر تألیف کاوه بیات؛ چچنها در گذر تاریخ اثر افسانه منفرد و کاوه بیات؛ قیام باسماچیان اثر احمد زکی ولیدی طوغان؛ تاریخ شروان و دربند و کتاب پژوهشهایی در تاریخ قفقاز هر دو از ولادیمیر مینورسکی.
3) شیوه‌ها و امکانات تازه در تاریخ‌نگاری.
تاریخ‌نگاری دوره پهلوی در داخل و خارج ایران از اسناد و مدارک دولتی فراوانی که در اثر انقلاب اسلامی در دسترس مورخان قرار گرفت، برخوردار گشت. در ایران مراکز و مؤسسات گوناگون مبادرت به تنظیم و انتشار اسناد خود کرده‌اند، از جمله مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات که اسناد ساواک را در اختیار دارد، نیروی انتظامی که مجموعه‌ای از اسناد شهربانی را نگهداری می‌کند، اداره کل اسناد و آرشیو وزارت امور خارجه، وزارت امور خارجه، اداره کل آرشیو و اسناد ریاست جمهوری که اسناد دربار و نخست‌وزیری را در اختیار دارد و واحد تاریخ سازمان اسناد ملی. مرکز اسناد انقلاب اسلامی نیز با انتشار دهها جلد کتاب، اسناد فراوانی را از سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دسترس قرار داده است. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، وابسته به بنیاد مستضعفان و جانبازان، نیز اسناد به دست آمده از رجال و مسئولان قبل از انقلاب را در بیست هزار فقره منظم کرده و به مرکزی برای مطالعه تاریخ دورة پهلوی مبدل شده است. علاوه بر اینها، اسنادی از سوی دارندگان آنها و نیز خاطرات شخصی متعددی منتشر شده که بعضی از آنها برای روشن کردن مبهمات تاریخ معاصر سودمند است.
رونق تاریخ‌نگاری را در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان از افزایش مجلات تخصصی تاریخ استنباط کرد. بعضی از مهمترین این مجلات عبارتند از: فصلنامه تاریخ معاصر ایران، وابسته به مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ مجلة تحقیقات تاریخی، وابسته به مؤسسه مطالعات تحقیقات تاریخی که به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات تاریخی تغییر نام یافته؛ مجله تاریخ، وابسته به دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران؛ فصلنامة تاریخ روابط خارجی، وابسته به مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه؛ فصلنامه یاد، وابسته به بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، تاریخ اسلام، فصلنامه مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ فصلنامة تاریخ و فرهنگ معاصر، وابسته به مرکز بررسیهای اسلامی؛ مجلة باستان‌شناسی و تاریخ، وابسته به مرکز نشر دانشگاهی؛ مجلة گنجینة اسناد، وابسته به سازمان اسناد ملی ایران؛ مجلة رشد آموزش تاریخ، وابسته به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش؛ مجله کتاب ماه تخصصی تاریخ و جغرافیا، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
از جمله تحولات شیوه تاریخ‌نگاری، گسترش تاریخ شفاهی است که در آن صدای اشخاص ضبط می‌شود. بسیاری از تاریخ‌نگاران کتابهای خود را بر اساس گزارشهای شفاهی و خاطرات اشخاص نوشته‌اند. از اینگونه آثار است: خاطرات نورالدین کیانوری و خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت. نخست در خارج از کشور، دانشگاه هاروارد با بسیاری از رجال و مسئولان قبل از انقلاب – که خارج ازایران اقامت داشتند – مصاحبه کرد. بعضی از این مصاحبه‌ها در ایران انتشار یافته است. در داخل کشور نیز مؤسساتی، مانند گروه تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و حوزة هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، مجموعه‌هایی از تاریخ شفاهی به وجود آوردند. رادیو بی.بی.سی نیز با مصاحبه با بسیاری از افراد به این شیوه کمک کرد. کتاب انقلاب ایران به روایت رادیو بی.بی.سی حاوی این مصاحبه‌هاست.
افزایش کمی کتابهای تاریخ را در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان با استفاده از آمار این نوع کتابها اثبات کرد. به استناد آمار تقریبی مؤسسه خانه کتاب ایران، از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان 1379ش، 6،645 کتاب تاریخی در ایران تألیف و 1،880 کتاب تاریخی ترجمه و منتشر شده است. توجه به کتابهای تاریخی سبب شده است تا بعضی مؤسسات انتشاراتی خاص کتب تاریخی به وجود آید که از جملة آنها می‌توان به مؤسسة «نشر تاریخ ایران» خانم منصوره اتحادیه اشاره کرد.
به طور کلی می‌توان گفت که تاریخ‌نگاری در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی پرشتاب داشته و این روند همچنان ادامه دارد. با آنکه انبوهی از تحلیلها و تحقیقات و اسناد و مدارک و خاطرات و مصاحبه‌ها در این زمینه انتشار یافته است، هنوز کار ناکرده در این عرصه بسیار است. در بسیاری از کتابهایی که دربارة تاریخ انقلاب اسلامی در داخل کشور منتشر شده تبعیت از یک نظریه و یک روش تاریخ‌نگاری به چشم نمی‌‌خورد و در کتابهایی که در خارج از کشور تألیف شده فقدان آگاهی از واقعیتها و نداشتن شناخت واقعی و درک صحیح از وضع ایران در سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب محسوس است. همچنین در بسیاری از آثاری که در باب تاریخ دوره پهلوی و انقلاب اسلامی تألیف شده، جدا کردن انگیزه‌های سیاسی از واقعیات تاریخی کار آسانی نیست و همین امر داوری در باب این آثار و استفاده از آنها را برای پژوهندگان دشوار می‌سازد.