خاطراتی از احداث راه آهن ایران؛ رضا شاه من اقتصاد دانم یا میلسپو؟

پس از کودتای 1299 شمسی و سقوط حکومت سید ضیاء الدین طباطبایی،رضا شاه که در اثر جنگ‌های خود با رؤسای‌ ایلات شورشی در ایران امنیت به وجود آورده بود،اندک‌اندک دارای‌ قدرت و اقتدار بی‌مانندی شد و درصدد برآمد با جلب سرمایه‌ی‌ خارجی و دعوت مستشاران و مهندسان مالی ایالات متحده‌ی امریکا تحت سرپرستی آرتور میلسپو،به اصلاح و تجدید سازمان تشکیلات‌ مالی ایران بپردازد.

میلسپو،ابتدا به موفقیت‌هایی دست یافت و مأموریت خویش را در زمینه‌ی جمع‌آوری مالیات و افزایش عواید دولت ایران آغاز کرد. هم‌چنین اقداماتی در بهره‌برداردی ذخایر نفتی ایران به عمل آورد و زمینه را برای تأسیس یک بانک ملی فراهم ساخت و تعدادی از مهندسان امریکایی را به بررسی طرح احداث راه آهن سرتاسری ایران‌ گمارد و نیز برای نظارت راه‌ها و احداث بزرگراه‌ها،مهندسینی را استخدام کرد.ولی طولی نکشید که نظر سمساعد رضا شاه از امریکایی‌ها برگشت و اندک‌اندک از اقتدار میلسپو کاسته شد و در سال 1306،از خدمت استعفا داد و سایر مستشاران مالی امریکایی‌ نیز پس از پایان مدت قراردادشان،ایران را ترک کردند1آن‌گاه ایران‌ به جانب مستشاران مالی آلمانی روی آورد.

شرکت هوایی یونکرس در سال 1307 اجازه‌ی فعالیت در ایران‌ یافت و سال بعد دولت ایران با دولت آلمان معاهده‌ی کامله الوداد منعقد نمود.در سال 1308،دکتر لیندنبلات آلمانی به مدیریت بانک‌ ملی ایران منصوب شد.در 1311،روابط مالی میان ایران و آلمان‌ به صورت چشمگیری گسترش یافت.در 1314،دکتر شاخت،وزیر اقتصاد آلمان،به ایران آمد و معاهده‌ی تجاری عمده‌یی میان دو کشور امضا شد.

احداث خط آهن سرتاسری ایران که یکی از آرزوهای رضا شاه بود و با میلسپو در این باره مذاکره کرده بود و میلسپو گفته بود بدون وام‌ خارجی نمی‌توان راه آهن سرتاسری ایران را از بندر شاهپور به بندر شاه در حوالی مرز ایران احداث کرد.

احداث خط آهن سرتاسری ایران،با 2100 پل و 224 تونل،در مسافتی بالغ بر 1200 کیلومتر،بندر شاهپور را در خلیج فارسی به بندر شاه در نزدیکی مرز شوروی متصل می‌ساخت که تحت نظارت‌ مهندسین آلمانی ساخته شد،بی‌آن‌که دولت ایران ناگزیر به دریافت‌ وام خارجی گردد و این عمل با افزایش یک ریال عوارض و مالیات‌ به هر کیلو قند و شکر صورت پذیرفت.

هنگامی که علی اکبر داور از وزارت دادگستری به وزارت دارایی‌ منتقل شد،درصدد برآمد دو دفتر اقتصادی در اروپا و یک دفتر اقتصادی در امریکا تأسیس نماید.

زنده یاد اللهیار صالح به سرپرستی دفتر اقتصادی ایران در امریکا گماشته شد و او را به رضا شاه معرفی کرد و رضا شاه با نظر مساعد اللهیار صالح را شایسته‌ی این خدمت دانست و او را اجازه‌ی عزیمت‌ به امریکا داد.هنوز چند قدمی از خدمت رضا شاه دور نشده بود که‌ رضا شاه صدا زد:برگرد!و چون برگشت،به او گفت:حالا که به‌ امریکا می‌روی،سعی کن دکتر میلسپو را هر جا که هست پیدا کنی و به او بگویی که:تو به من گفتی که بدون اخذ وام خارجی نمی‌توان‌ راه آهن سرتاسری ایران را احداث کرد.من بدون وام خارجی این کار را انجام دادم،حالا من اقتصاددانم یا تو؟و جواب آن را هرچه بود برای من بنویس.

اللهیار صالح به این جانب فرمود که چون به امریکا رسیدم.با زحمتی میلسپو را پیدا کردم و با او ملاقات نمودم و سخن شاه را عینا به وی باز گفتم.میلسپو گفت:البته رضا شاه در این باره کار بزرگی انجام داده است و بعدها در کتابی هم که درباره‌ی ایران‌ فراهم آورده،این عمل را،عمل برجسته‌یی وانمود ساخته است.

پی‌نوشت‌ها:

(1)-رجوع شود به اثر ریچارد.ا.استوارت،ترجمه‌ی محقق ارجمند عبد الرضا هوشنگ مهدوی(-کاوه‌ی بیات)،صص 14-16،چاپ تهران،1370.