ملی شدن نفت به روایت سید علی شایگان

در جلد اول کتاب «سید علی شایگان: زندگینامه سیاسی نوشته‌ها و سخنرانی‌ها» معرفی او مورد بررسی فرزندش قرار گرفته است. در این مجموعه تلاش گردیده است، نوشته‌های وی اعم از زندگینامه، سخنرانی‌ها و یا ترجمه‌ها مورد استفاده قرار گیرد که البته شامل همه آنها نیست.

فصل‌های اول تا سوم کتاب را شایگان طی سال‌های 1333 الی 1335 در زندان لشکر زرهی، هنگامی که از سرنوشت آینده خود بی خبر بود، نوشته است. وی در این بخش‌ها به تفصیل به تولد (1281ش)، موقعیت خانوادگی خود، تحصیل در مدرسه شریعت و سپس شعاعیه شهر شیراز می‌پردازد و خاطراتی از این دوران، از جمله تنبیه دانش‌آموزان با چوب و قیافه وحشتناک معلم که با چوب به کف دست می‌زد را به یاد می‌آورد و تصویری از محله‌های زندگی خود و دکان‌ها ارائه داده است.

شایگان برای ادامه تحصیل راهی تهران می‌شود. پدر شایگان که با دکتر مصدق آشنا بود، سفارش پسرش را به او می‌کند. او در در کنکور سال 1300ش مدرسه عالی علوم سیاسی شرکت کرد و مقاله‌ای تحت عنوان «چرا به مدرسه عالی علوم سیاسی آمده‌ام؟» نوشت که مورد توجه علی اکبر دهخدا، رئیس مدرسه عالی علوم سیاسی قرار گرفت. شایگان طی پنج سال دوره این مدرسه را طی کرد. از جمله استادان مدرسه می‌توان از فاضل تونی، ابوالحسن فروغی، میرزا عبدالعظیم خان قریب، نجم‌الملک و شخص دهخدا نام برد. در این مدرسه احمد و غلامحسین مصدق (فرزندان دکتر محمد مصدق) کریم سنجابی، محمد باقر حجازی، عبدالحمید زنگنه و بسیاری از دوستان آینده شایگان هم دوره‌ای او بودند.

شایگان در سال 1305ش از مدرسه عالی علوم سیاسی فارغ‌التحصیل شد و به عنوان مترجم در وزات دارایی استخدام گردید. وی در همان سال با یازده نفر از دوستان که بیشتر همکلاسی‌های او بودند پیمانی منعقد کردند که از چگونگی و ماهیت آن اطلاعی نیست. آیا یک هسته فعالیت سیاسی بوده است؟ چرا مکتوب شده است؟(1) شایگان در این دوره مشاغلی همچون: مترجمی وزارت دارایی، مدیریت مجله تعلیم و تربیت و شرکت در تحریر کتاب ابتدایی که از طرف معارف منتشر می‌شد را برعهده داشت. شایگان چون قصد ادامه تحصیل داشت به همراه 120 نفر دیگر، که بسیاری از آنها رجال آینده ایران شدند، عازم خارج از کشور می‌شود. وی در 1307ش برای ادامه تحصیل عازم لیون فرانسه می‌شود. علیرغم اینکه این دانشگاه مدرک لیسانس مدرسه علوم سیاسی را قبول داشت، وی ترجیح داد دوره لیسانس حقوق را در فرانسه مجددا طی کند. فوق لیسانس خود را از دانشکده حقوق دانشگاه پاریس گرفت و در پنجمین سال اقامت در پاریس دکترای خود را با عنوان: «بحث در باب تاریخ حقوق عمومی اسلام» تدوین کرد. در مدت حضور در پاریس به منزل علامه محمد قزوینی رفت و آمد داشت و این ملاقات‌ها به دوستی آنها منجر شد. او پس از بازگشت به کشور به عنوان دانشیار در دانشگاه تهران مشغول خدمت شد. دهخدا، به عنوان رئیس دانشگاه، او را به معاونت دانشگاه حقوق برگزید.

پس از شهریور 1320 شایگان به همراه اساتید مهم و تأثیرگذار آن دوره از جمله دهخدا، سنجابی، بهار، قزوینی، صدیقی، سحابی، مهدی آذر، رادمنش و دیگران فعالیت فرهنگی و اجتماعی را آغاز کردند تا در به دست آوردن حقوق صنفی، اجتماعی و سیاسی خود تلاش کنند. (2) قبول مسئولیت در وزارت فرهنگ توسط دکتر شایگان نیز در همین زمینه بود. ولی هنگام ورود به وزارت فرهنگ در سال 1325ش ناخودآگاه به فعالیت سیاسی کشیده شد. در دوران وزارت فرهنگ محمدتقی بهار در کابینه قوام، شایگان به عنوان معاون وزیر فرهنگ انتخاب شد. همسر دکتر شایگان روایت می‌کند که ملک‌الشعرا گفته بود او به شرط معاونت شایگان، وزارت را قبول می‌کند.(3) در کابینه بعدی قوام و در 10 مرداد 1325، فریدون کشاورز وزیر فرهنگ شد و شایگان بار دیگر در پست معاونت ابقا شد. اما در 27 مهر ماه بالاخره شایگان خود وزیر فرهنگ شد. شایگان به خاطر قبول معاونت وزارت فرهنگ در دوره وزارت کشاورز متهم به همکاری با حزب توده شد. وی البته در سال 1330 ش وکیل مدافع سران حزب توده شده بود. شایگان اگرچه به اتفاق آراء به ریاست دانشکده حقوق برگزیده شد، اما به دلیل مشغله فراوان در پست معاونت وزارت فرهنگ ریاست را نپذیرفت.

فصل چهارم کتاب به یادداشت‌های روزانه و بعضی از سخنرانی‌های شایگان اختصاص یافته است که مربوط به سال‌های 1328 و 1329ش است. وی در این بخش تحصن تعدادی از نزدیکان به مصدق در اعتراض به وضعیت انتخابات را که در 22 مهر 1328 آغاز شد، به تفصیل و با جزئیات توضیح داده است. تعداد متحصنین ده‌ها هزار نفر است، اما رادیو دولتی تعداد آنها را 180 نفر ذکر می‌کند؛ خبری که هژیر آن را به مسئولین وقت دیکته کرده بود. این اولین قضیه‌ای بود که همدستی، بلکه سرکردگی هژیر را در رأس مخالفین تحصن می‌رساند. چون تحصن به درازا می‌کشد، بحث مفصلی میان متحصنین برای خاتمه و یا ادامه آن صورت می‌گیرد. شایگان و تعدادی از دوستانش ادامه تحصن را بی‌معنی می‌دانستند و شروع انتخابات را جواب کافی تلقی می‌کردند. علیرغم دریافت پاسخ شاه، گروهی بر ادامه تحصن تأکید دارند، اما شایگان و تعداد دیگر مخالف ادامه آن هستند. سرانجام تحصن با صدور بیانیه‌ای پایان می‌یابد. شایگان در این بخش نقش تک تک نمایندگان در تحصن را به خوبی به یاد می‌آورد.

 فصل پنجم با عنوان «نهضت ملی شدن نفت-1» توسط خود شایگان و در اوایل سال 1350ش (هنگامی که او در آمریکا در تبعید به سر می‌برد) نوشته شده و در برگیرنده تحلیلی از آغاز جنبش ملی نفت است. این نوشته فقط مربوط به دوره اول جنبش، یعنی تا زمستان سال 1329ش است. شایگان البته نتوانسته است این مطلب را کامل کند. همراهان او بارها خواسته‌اند که او این مطلب را به انتها برساند. همسر او می‌گوید: «هربار قصد می‌کرد که به نوشتن این مطلب بپردازد، چنان متأثر می‌شد که ادامه کار غیرممکن می‌بود.» با این حال این نوشته، اگرچه ناقص، حاوی مطالب مهمی است. در این بخش بعضی از نطق‌ها، اسناد و بریده‌های روزنامه‌ها که به متن مربوط می‌شوند به عنوان پاورقی آورده شده‌اند تا به پیوستگی نوشته‌های شایگان کمک کنند.

در این بخش موضوعاتی همچون تاریخ و کیفیت نفوذ انگلیس در ایران، تغییر اوضاع ایران پس از شهریور 1320، تشکیل جبهه ملی، دوره چهاردهم و مسئله نفت، وقایع آذربایجان، انتخابات دوره شانزدهم، انتخابات اولین مجلس سنای ایران، تجدید انتخابات تهران برای دوره شانزدهم، مرام جبهه ملی، آزادی انتخابات، آزادی مطبوعات، محدود کردن حکومت نظامی، مخالفت با تصمیمات مجلس ساختگی مؤسسان، اجرای قانون اساسی، اصلاح قوانین مطبوعات و انتخابات و حکومت نظامی، قتل دهقان (نماینده شهر خلخال و مدیر مجله تهران مصور)، دولت رزم‌آرا و کمیسیون مخصوص نفت مورد اشاره قرار گرفته است.

در فصل ششم با عنوان «نهضت ملی شدن نفت-2» سعی شده است که نقش او در باقی مانده دوران ملی شدن نفت و نهضت ملی ایران با کمک گرفتن روزنامه‌ها یا نوشته‌های خودش توصیف شود. در این بخش سرفصل‌هایی همچون استرداد لایحه قرارداد الحاقی، مخالفت با برنامه دولت رزم‌آرا، متن پیشنهاد قانون ملی شدن نفت، درگذشت ملک‌الشعرای بهار، هیات نظارت بر ملی شدن نفت، مسافرت به لاهه، سفر مصدق و هیأت همراه جهت شرکت در نشست شورای امنیت سازمان ملل(4)، مجلس هفدهم، دیوان دادرسی لاهه، ماجرای ریاست مجلس، قیام 30 تیر 1331، گزارش جراید در باره 30 تیر، قطع رابطه با انگلیس، هیأت مختلط نفت، مخالفت با دکتر مصدق و خروج عده‌‌ای از صف ملّیون، مکی و ضدّیت آیت‌الله کاشانی، آخرین رایزنی‌های نفت، توطئه نهم اسفند 1331ش، فراکسیون‌های نوظهور و قتل سرتیپ افشار طوس مورد توجه شایگان بوده است.

جلد اول کتاب «سید علی شایگان: زندگینامه سیاسی نوشته‌ها و سخنرانی‌ها» در 564 صفحه و با یک نمایه کامل منتشر شده است.

 1- در بخشی از این پیمان آمده است: «... به شرافت و وجدان خود قسم یاد نموده، متعهد می‌شویم که مادام‌الحیات ماداً و معنواً در مساعدت و معاضدت یکدیگر حتّی‌القوّه مطابق کوشش اکثریت کوشش کرده و نفع و ضرر دوست و دشمن هر یک را، نفع و ضرر دوست و دشمن خود بدانیم». ص 44 کتاب.

2- فهرست کامل این اساتید در صفحه 59 کتاب قید گردیده است.

3- ص 59.

4- در این بخش اسامی کامل هیات همراه مصدق جهت شرکت در نشست شورای امنیت سازمان ملل در نیویورک مورد اشاره قرار گرفته است.(ص 426 کتاب)

سید علی شایگان: زندگینامه سیاسی نوشته‌ها و سخنرانی‌ها (ج1)/ احمد شایگان/ انتشارات:آگاه/ سال انتشار: 1388