یک یادداشت پشت نسخه‌ای درباره­ قحطی در کردستان

در اینجا با یادداشت نویافته‌ای درباره­ی قحطی سال 1242هجری روبه‌رو هستیم؛ که در پشت جلد کتاب جامع الفضایل نوشته شده است. این یادداشت، حاوی اطلاعات تازه و نکات جالبِ توجّهی درباره وضعیت قحطی و مرگ و هلاکت در کردستان و به ویژه، در سنندج یا به تعبیر دیگر، حوزه امارت اردلانی­ها می­باشد. نویسنده تلاش کرده است تا گوشه­­ای از قحطی و فلک­زدگی مردم را به تصویر بکشد و همزمان به نقش والی آن روزگار، یعنی خسروخان دوم اردلان در مهار قحطی و گرسنگی اشاره نموده و سخاوت­ و بخشش وی را می­ستاید.  

درباره ­­ی نویسنده یادداشت:

نویسنده­ی یاداشت مذکور، یکی از فضلای سنندج به نام حاج مصطفی کردی است؛ این نامی است که در آغاز کتاب جامع الفضایل آمده است و از آنجایی که هم متن یادداشت و هم متن کتاب جامع الفضایل، با خط نستعلیق و از نظر ظاهری یکسان نوشته شده­اند، بنابراین هیچ تردیدی در درستی آن نداریم. این کتاب اکنون در کتابخانه­ی ملی به شماره­ی ف‌۴۴۷۳ نگه­داری می­شود که مشتمل بر 72برگ بوده و با خط نستعلیق بر روی کاغذ فرنگی کتابت گردیده است. این نسخه که به خطّ مؤلف می­باشد در جلد تیماج مشکی صحافی شده است.

یادداشت حاج مصطفی کردی درباره ­ی قحطی:

خواهیم دید که این یادداشتِ دو صفحه­ای را حاج مصطفی در 1244هجری قمری نوشته است  او اصل کتاب «جامع الفضایل» را در دوم شعبان 1244هجری نوشته و لذا باید گفت که این یادداشت را هم در همان تاریخ درج نموده است؛ ولی، وقوع قحطی در سال 1242هجری بوده است.

متن بازخوانی شده­ی یادداشت:

هو العلیم الحکیم

لِمُحرّره، از وقایع دهر دون آنکه بتاریخ سنه تنکوزئیل یکهزار و دویست و چهل و دوی هجری یک نوع قحط و غلا در صفحات جهان و اقطار و اکناف زمان، خصوصاً در ولایت سنگلاخ کردستان پدید آمد که ما لا عینَ رَأت و لا أُذُن سَمعت. یأس تمام و حرمان لاکلام باحوال خاص و عام راه یافت و نایره­ی غلا بحدی بالا گرفت که خلایق دست از جان شسته، زبانها بعجز و نیاز پیوستند، نِعمَ ما قال الشیخ:

«چنان قحطی سالی شد اندر دمشق

کـه یاران فـراموش کـردند عشق»

 نه عاشق را با معشوقه نظری و نه معشوقه را از عاشق خبری؛ تمامی نگران و لب خاموش، دهکی با جان ولی مدهوش، راوی که مدام باده آمالشان در جام و ایاغ مرامشان پیوسته لبریز مدام بود اکنون در کوچه و محله پشته پشته روی هم افتاده، آب از دهانشان بسان فواره در سیلان و عندلیب خوش آوای مقالشان، قرین ناله و فغان چنان شده است، ببازارها روائی نان که بوی نان از ترازو نمیرسد بتنور و زیاده از بیست هزار تن از نَفس دارالایاله و محلات و بلوکات بواسطه­ عدم غذا در حجابِ تراب کشیدند و جماعتی که ایشان را قدرت مالی بود در کلی احوال، رنجورْ دل و شکسته خاطر و لذات استراحت و استنامت بر ایشان مکدّر، چه از زبان مرد و زن در کوی و برزن اگرچه قوه در تن نداشتند و ذکر نان چون آب، جاری و روان. نمیداند در این واقعه جانسوز چه نگارد و از این سانحه­ی حیرت­اندوز زیاده بر این خاطر احباب را بخارِ خارِ تأسف و تحسّر چه آزارد و أعاذنا الله و جمیعَ المسلمین من عذابه و رَزَقنا طریقَ رُشده و صوابه.

از آنجا که سبب الاسباب حقیقی جلّ جلاله و عمّ نواله و عظم شأنه، متقلب اوضاع روزگار و مغیث و متهجی اقسام دشواری و اعسارات، بقدرت کامله­ی ازلی و حکمت شامله­ی لمْ یَزلی، گشایش عقده­ی این کار دشوار و سکه­ی این زر کامل العیار را بنامِ نامی و اسمِ سامی خسرو باذل عادل و والی روشن ضمیر عاقل و کامل، صهر خلافت[؟]، یکتا گهر صدفِ ولایتِ عظمی، برازنده­ی سریر حکومت و عدالت، فرازنده­ی مسند نصبت و ایالت، مهر سپهر بزرگی و جلال، بدرِ سمای سروری و اقتاب، نظر کرده­ی حضرت یزدان، برداشته­ی مرحمت ظلّ سبحان، الوالی ابن الوالی ابن الوالی والی والاجاه والانشان خسروخان، ابن­المرحوم امان­الله خان والی جنّت مکان مدی الله تعالی ایامَ دولته و ظلال رأفته و عنایته الی آخر الزمان، زیب آرا و زینت پر ارخت در سمای قَبل و بعد السنه که اوضاع چنان سالها الهی قرنها مسلمان نشنود کافر مبیناد، دست گهرپاش والی والاشأن در بخشش و بخشایش طومار روزنامه آل­برامکه را طی نمود، کف دریانوالش در ایثار درهم و دینار روح و روان حاتم طائی را حیّ گویا، روزگار، وجود ذیجود والی والاتبار را برای روز بد خویش در کنف حمایت آباء اعلوی و امّهات سفلی نگاهداشته بود؛ انبارات حبوبات دوازده ساله­ی حبوبات خاصه­جات که موافق سررشتجات محاسبین سرکار یکصد هزار و اند قفیز گندم و جو و برنج و شلتوک و غیرهم موجوداً فی الانبار و تسعیر از قرار یک کیسه دو روپه سفید که هر کیسه دو تبریزی و کسری باشد اسم داشت و نشان نداشت مصدوقه­ آیه وافی هدایه: «و أقرضُوا للهَ قرضاً حسناً» همت بحر حیاضتش محفاً تیه بمدلول: «و أنفقوا فی سبیلِ اللهِ بتموُّج» درآمده بدون ملاحظه کیش و ملة تمامی انبارات را بفرقه فرقه و گروه گروه و طبقه طبقه مسلمان و یهود و نصاری از خارج و داخل احسان و نفقه فرمودند، با ساعیین جز حرف نَعم بر زبانش نمیگذشت و با غنی و فقیر غیر از بیا و بگیر سخنی نمیرفت؛ بُرنا و پیر از خوانسالار احسانش کامیاب و دور و نزدیک و ترک و تاجیک از ریزش کف دریانوالش روزی یاب. بحمدلله تعالی آتش قحط و غلا بزلال رأفت و مرحمت والی والاشأن منطقی و از برکت ماید­ه­ی عام خسرو زمان، بیم هلاک جُوع از اهالی ولایت کردستان منتفی گشت.

آری صبح سعادت از چاک گریبان چنین بختیاری تابان باید و عقده­ی مهام شدید الآلام باشاره­ی سر انگشت عطای چنین جوانْ بختِ، بختْ جوان گشاده آید؛ بقیت بقاء الدهر یا کهفَ أهله و هذا دعا له بقریة شامل.