گنبد در آتش فتنه ضد انقلاب

گنبدکاووس از جمله مناطقی بود که در آغازین روز های پس از پیروزی انقلاب اسلامی دچار ناآرامی گردید. در این منطقه عوامل متعدد و پیچیده ‏ای در کنار هم قرار گرفته و شرایط منطقه ‏ای و قومی مورد استفاده ضد انقلاب واقع شده و موجب نا آرامی و اغتشاش در این ناحیه شد.

  نگاهی به حوادث گنبدکاووس در اوایل پیروزی انقلاب 

 یکی ازعوامل متعددی که در گنبد در بسترسازی نا آرامی‏ها نقش آفرینی کرد مسئله زمین بود. گنبد کاووس سرزمین‏ های مستعد و مرغوبی داشت که قبل از انقلاب همواره مورد توجه ایادی حکومت و وابستگان خاندان سلطنتی بود. ریشه این مسائل حتی به دوران حکومت رضا شاه باز می‏ گشت. از اعضای خاندان سلطنتی پهلوی که در گنبد دارای املاک و مستغلات بودند می ‏توان از غلامرضا پهلوی و شمس پهلوی و فاطمه پهلوی نام برد. هر یک از نامبردگان در منطقه گنبد زمین ‏ها، کارخانجات و املاک و مستغلات وسیعی داشتند. بدیهی بود که وقوع انقلاب املاک عمدتاً غصبی زمینداران بزرگ و وابستگان آنها را ناراضی ساخته بود. آنان به دنبال فرصتی بودند تا آب رفته را به جوی بازگردانند. از دیگر مسائلی که باز به موضوع زمین مربوط می‏ شد تحریک مردم برای باز پس گیری زمین‏های غصبی از غاصبین غیر بومی بود.

مسئله دیگر مسئله قومیت و مذهب بود. ترکیب مذهبی منطقه از اهل سنت و تشیع تشکیل شده بود. ضمن اینکه عناصری از بهائیان بویژه وابستگان به هژبر یزدانی از بهائیان ثروتمند و معروف در این منطقه فعالیت داشتند. از نظر قومی نیز اکثریت ساکنین از ترکمانان بودند و به زبان ترکمنی تکلم می‏ کردند.

به عوامل پیش گفته فعالیت عوامل ساواک و نیز گروه ‏های چپ بویژه چریک‏ های فدایی خلق را باید اضافه نمود. این نیرو ها با توجه به وجود زمینه ‏های مستعد در منطقه در آنجا فعال بودند.

به هر حال موضوعات مذکور که از پیچیدگی ‏ها و حساسیت‏ های ویژه‏ ای برخوردار بود، نیاز به یک برنامه‏ ریزی صحیح و اصولی داشت. دوران پر تلاطم اوایل انقلاب مانع از برنامه ‏ریزی دقیق و حل و رفع تدریجی مشکلات عدیده ‏ای که طی سالیان متمادی در منطقه ریشه دوانیده بود، می‏ شد. در این میان شورای انقلاب، به عنوان نهاد تقنینی کشور که در این زمان در جایگاه مجلس شورای اسلامی قرار داشت به واسطه عقاید و موضع ‏گیری ‏های انقلابی که نافی استثمار و حامی طبقه مستضعف بود، حل مسئله زمین را در این منطقه در دستور کار خود قرار داد. لذا برای انجام این منظور، هیئتی سه نفره، متشکل از آقایان منتظری، مشکینی و بهشتی، مامور بررسی و اجرای طرح واگذاری زمین شدند. این هیئت برای انجام طرح، قوانین مربوطه را تهیه نمودند.1

در این میان ضد انقلاب بسیار زود تر وارد عمل شده و سعی نمود از بستر مناسبی که برای ایجاد نا آرامی و اغتشاش در منطقه گنبد وجود داشت بهره ‏برداری کند. ماجرا از فردای پیروزی انقلاب و از آنجایی آغاز شد که در روز 23 بهمن 57 جوانان انقلابی ترکمن به شهربانی گنبد حمله و نیرو های حاضر در پاسگاه را خلع سلاح کردند. در بعد از ظهر همان روز چریک های فدایی خلق و هواداران آنها به مردم انقلابی مستقر در شهربانی هجوم بردند و خواهان تقسیم سلاح ها شدند. چریک ‏های فدایی خلق شایعه کرده بودند، «شیعه ‏ها تفنگ ها را گرفته ‏اند و قصد تلافی حمله چماق به دست ‏های ترکمن در دوران پهلوی را دارند.»‏

چریک‏ های فدایی به تشکیل ستادی با نام «ستاد خلق ترکمن» پرداخته و شروع به سازماندهی یک جنگ شهری نمودند. آنان تحت عنوان این ستاد اقدام به مصادره اراضی کرده و در برخورد با مردم شدید ترین جنایت‏ ها را مرتکب شدند.2 جنایت ضد انقلاب در این منطقه به گونه ‏ای بود که به هنگام دیدار پاسداران انقلاب اسلامی‏ گنبد و عده‏ ای از مردم این شهر با امام خمینی (ره) مادری از میان جمعیت بلند شده با اشاره به گوشه‏ای ازجنایت‏ های وحشتناک گروهک‏ های ضد انقلاب در گنبد گفت: «ای رهبر، من شرم‏ دارم که مادری با گریه می ‏گفت در جلوی روی من این گروه جنایتکار به دخترم تجاوز کرده و سر از بدن او جدا کردند.»‏ در مقابل این وقایع، پاسداران انقلاب اسلامی حاضر در منطقه به همراه دیگر نیروهای انقلابی، سعی کردند ضمن مقابله با ضد انقلاب، با حمایت از دهقانان بی‏زمین و اجرای طرح تقسیم اراضی و نیز تشکیل شوراهای اسلامی از مشکلات و مسائل منطقه گنبد بکاهند.

ستاد مرکزی شورای خلق ترکمن، استراتژی آشوب سیاسی را به بهانه ‏های مختلف، دامن می‏ زد و زد و خورد و درگیری‏ های پراکنده ‏ای را در گنبد به وجود می ‎‏آورد. در روز 7 فروردین ماه 1358، رئیس شهربانی و عده ‏ای از سربازان اعزامی به این منطقه از سوی ضد انقلاب دستگیر شدند. متعاقب این جریان زد و خورد ها و درگیری‏ ها گسترش یافت و نا آرامی ابعاد وسیع ‏تری یافت. یک روز بعد، در هشتم فروردین ماه هیئت اعزامی از سوی دولت، خلیل الله رضایی، محمد طاهر ملیحی و نماینده وزارت کشور وارد گنبد کاووس شدند. هیئت مذکور سعی داشت از طریق مذاکره با سران ستاد مرکزی خلق ترکمن آنها را از ادامه زد و خورد و ایجاد اغتشاش و نا آرامی باز دارد. در قبال مواضع و نظرات هیئت اعزامی، ستاد مرکزی شورای خلق ترکمن نیز شرایطی را برای توقف درگیری ‏ها و نا آرامی تعیین کرد. شرایط این ستاد که در هشت ماده، به قرار زیر اعلام شده بود:

1. کلیه دستگیر شدگان به فوریت آزاد شوند.

2. تمامی اسناد و مدارک و سلاح‏ های ستاد مرکزی ترکمن صحرا به این مرکز بازگردانده شود.‏

3. کلیه خسارت‏‏ های وارده جبران گردد.‏

4. آزادی فعالیت ستاد شورا‏ ها در سراسر منطقه تضمین شود.‏

5. ضد‏ انقلابیون حوادث اخیر، اعم از نظامی و غیر نظامی در حضور نمایندگان واقعی خلق ترکمن و ستاد شورا ها به فوریت معرفی و محاکمه شوند.‏

6. کلیه اعلامیه‏ ‏هایی که علیه انقلابیون، تا کنون صادر گردیده، از سوی مقامات مسئول محکوم شود.‏

7. عناصر ضد‏ انقلابی که به مردم حمله کردند، اسلحه خود را به شورای مرکب از نمایندگان خلق ترکمن واگذار کنند.‏

8. کلیه شورا‏ های تشکیل شده و در حال تشکیل از سوی مردم، به رسمیت شناخته شوند.3

هر چند اقدامات هیئت اعزامی به گنبد موقتاً به درگیری‏ ها پایان داد اما دوام آرامش حاصله دیری نپایید و اندکی بعد از قرار ترک مخاصمه، مجدداً آشوب و نا امنی در گنبد آغاز شد. واقعیت این است که سیاست دولت موقت در قبال مسائل گنبد مشابه استراتژی و سیاستی بود که در قبال مسئله کردستان اتخاذ شده بود. یعنی دولت از اقدام قاطع و مقابله جدی با ضد انقلاب پرهیز می‏نمود و سعی می‏کرد از کنار جنایات خاطیان و شورشیان به آرامی عبور کند. تنها استراتژی دولت در مقابله با شورشیان و اغتشاشگران مذاکره بود. به گونه‏ ای که وزیر کشور وقت در تاریخ 12 فروردین 1358 گفت: «در مورد اوضاع گنبد سیاست دولت ما همان سیاست صبر و انتظار است و در این راستا هیئتی را روانه منطقه نموده‏ ایم و اگر نتیجه ‏ای حاصل نگردد، هیئت دیگری را خواهیم فرستاد.4 رئیس دولت موقت نیز 3 روز پس از قرار ترک مخاصمه بین هیئت اعزامی دولت و عناصر ضد انقلاب شورای خلق ترکمن اظهارات مشابهی داشت، وی گفت: »ما در خود مختاری در گنبد و کردستان به دنبال یافتن فرمول واحدی هستیم ... اگر خود مختاری به معنای اختیار داشتن و مسئول بودن و مدیریت امور محلی باشد، ما حتی بیش از آنکه قانون اساسی ایفای نقش کرده می‏ پذیریم.«5

به هرحال درگیری در گنبد ادامه یافت و همچنان نا آرامی و آشوب در این منطقه پایدار بود. در این میان شورای انقلاب که مسئله زمین را یکی از مناقشه برانگیزترین مسائل در منطقه گنبد می‏ دانست با تشکیل جلساتی ضمن بررسی اوضاع گنبد، سعی کرد تا با اتخاذ تصمیماتی برای حل مسئله زمین، ریشه و انگیزه ‏های محلی و بومی نا آرامی در گنبد را از بین برده و پس از آن با ضد انقلاب برخوردی قاطع شود. پس از تشکیل جلسات مختلف، شورای انقلاب تصمیم گرفت آن دسته از اراضی که هیچ نزاعی بر روی آنها وجود ندارد، کشت و زرع شوند و اراضی متنازع فیه به مجمعی به نام مجمع اسلامی که از سوی دولت، برای حل مشکلات زمین تشکیل شده بود، سپرده شود، تا این مجمع در مورد زمین‏ها مورد تنازع تصمیم‏گیری نماید.6

بحران گنبد تا اواخر سال 1358 کماکان ادامه یافت. در اسفند ماه 1358، دولت مذاکرات و مباحثی با گروه ‏های مختلف ذیمدخل در امور گنبد انجام داد و تا حدودی توانست رضایت چریک‏ های فدایی خلق را که اصلی ‏ترین محرک مردم در گنبد و موجد نا آرامی ‏ها و اغتشاشات در این منطقه بودند، فراهم آورد.7 پس از آن، نا آرامی‏ها فروکش کرد و دولت توانست با انجام اقداماتی در راستای حل مسائل و مشکلات مربوط به زمین و تقویت جایگاه نیرو های انقلابی در این منطقه به بحران گنبد پایان دهد.‏

پی نوشتها:

1‏. سید محمد حسینی بهشتی، مبانی فقهی طرح واگذاری زمین، در مجموعه مقالات گردهمایی دهقانی، بی نا، تهران، 1359، ص 31‏

2‏. رضوی، همان، ص 322.‏

3‏. روزنامه کیهان، مورخه 9/1/1358‏

4‏. روزنامه اطلاعات، مورخه 12/1/1358.‏

5‏. عبدالعلی بازرگان، مسائل و مشکلات اولین سال انقلاب، انتشارات نهضت آزادی، تهران، 1362، ص 4.‏

6‏. صورت مذاکرات شورای انقلاب، مورخه 29/8/1358.‏

7‏. روزنامه کیهان، مورخه 15/12/1358.