اولین جلسه از نخستین دوره مجلس شورای ملی

 روز 15 مهر 1285 اولین جلسه از نخستین دوره مجلس شورای ملی توسط مظفرالدینشاه قاجار در عمارت گلستان افتتاح شد. در نخستین جلسه کاری مجلس، مرتضی‌قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله) با اکثریت آراء به ریاست مجلس، میرزاحسن‌خان وثوق‌الدوله نایب رئیس اول و حاج‌حسین‌آقا امین‌الضرب نایب رئیس دوم گردید. سپس گروهی از نمایندگان انتخاب شدند تا به تدوین قانون اساسی بپردازند.

 «فرمان مشروطیت» در 13مرداد 1284 صادر شد. سه روز پس از آن، مظفرالدین شاه در فرمان دیگری صدراعظم خود مشیرالسلطنه را مأمور تأسیس مجلس شورا و تدوین نظام نامة انتخابات کرد. برای اجرای فرمان شاه در 26 مرداد جلسه‌ای با حضور رجال و علما در مدرسة نظام برای تدوین نظام نامة انتخابات تشکیل شد. در جلسه، مشیرالدوله پس از سخنرانی در بارة فرمان مشروطه از حاضران خواست پنج نفر را برای تدوین نظام نامه انتخاب کنند. حاضران نیز مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله، میرزاحسن‌خان مشیرالملک، میرزاحسن‌خان مؤتمن‌الملک، مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه و میرزاحسن‌خان محتشم السلطنه را برای تنظیم نظام نامه انتخاب کردند.

پس از توشیح نظام نامه توسط مظفرالدین شاه، انتخابات تهران زیر نظر هیئت ناظری متشکل از نمایندگانی از حکومت تهران، قاجار، علما، تجار و اصناف در 25 شهریور همان سال برگزار شد. این انتخابات طبقاتی و صنفی بود و هر طبقه از روحانیون، شاهزادگان، اعیان و اشراف، تجار، زارعین و اصناف از میان خود نمایندگانی برای حضور در مجلس انتخاب کردند و آیت‌الله طباطبایی و بهبهانی علاوه بر نمایندگی طبقة علما، نمایندگی اقلیت های مذهبی یهودیان و ارامنه را نیز برعهده گرفتند.

مرحلة بعد تعیین روز آغاز به کار مجلس بود که بنا شد بدون توجه به نتایج انتخابات سایر شهرها، مجلس اول با حضور نمایندگان تهران افتتاح شود. از این رو مشیرالدوله دعوت نامه ای برای عموم علما، وزراء، شاهزادگان، اعیان و سفرای خارجه ارسال و از آن ها برای مراسم افتتاح مجلس شورای ملی در روز 15 مهر دعوت کرد. در روز یاد شده جلسه ای با حضور شاه در اتاق برلیان عمارت گلستان برگزار شد و نظام الملک خطابة شاه را قرائت کرد.

در نخستین جلسة رسمی مجلس شورای ملی که فردای روز افتتاح در مدرسة نظام تشکیل شد صنیع‌الدوله به ریاست مجلس برگزیده شد. این مجلس از 165 نماینده تشکیل گردید که 60 نفر از آن ها نمایندگان تهران بودند.

در ابتدای کار، مجلس قانون اساسی کشور را که متأثر از قانون اساسی کشورهای غربی نوشته شده بود تدوین کرد و در 8 دی 1285ش. به امضای مظفرالدین شاه رساند. چند روز پس از آن، شاه درگذشت و محمدعلی شاه به حکومت رسید و سوگند یاد کرد تا به مشروطه وفادار باشد. اما در عمل با دعوت نکردن از نمایندگان مجلس برای حضور در مراسم تاج‌گذاری نشان داد که چندان میانه‌ای با مجلس ندارد و سرانجام پیش از آنکه عمر دو سالة مجلس شورای ملی به پایان برسد آن را به توپ بست. پس از این اقدام، تعدادی از نمایندگان کشته، برخی تبعید و آواره و گروهی نیز بازداشت شدند.

اولین مجلس شورای ملی در حالی به کار خود پایان داد که نخستین تجربة قانون‌گذاری را در کشور بنا نهاد و برخی از نمایندگان آن فاقد دانش و تجربة سیاسی بودند. با این وجود به همت برخی از نمایندگان متعهد و علما متمم قانون اساسی در سالروز تشکیل مجلس به امضای محمدعلی شاه رسید. همچنین تصویب نخستین قانون مطبوعات را نیز می‌توان از مهمترین مصوبات مجلس اول اعلام کرد.

15 مهر، سالروز افتتاح نخستین مجلس شورای ملی در ایران شناخته شده است.