ناگفته‌های تاریخ معاصر ایران به روایت رجال پهلوی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مردان سیاسی و مدیران کشور، یک مجموعه بزرگ ملی یا بین‌المللی را اداره می‌کنند و یا در حوزه‌ای اتخاذ تصمیم می‌کنند که جمع بسیاری را شامل می‌شود، به همین دلیل مردم جامعه علاقه‌مند هستند با چگونگی تصمیمات آن‌ها بیشتر آشنا شوند. «ایبنا» به دنبال معرفی برخی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین کتاب‌های رجال سیاسی «عصر پهلوی» در گزارش قبلی، در این‌جا به ادامه فهرست این اسامی می‌پردازیم.

در ادامه فهرست شاخص‌ترین خودنوشت‌های رجال سیاسی «عصر پهلوی»، می‌توان به کتاب «خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه» که به کوشش «غلامحسین میرزا صالح» تدوین شده است، اشاره کرد. این کتاب به چگونگی تاسیس فرقه‌ دموکرات آذربایجان در دوره دوم و سوم نخست‌وزیری وی پرداخته است. در سال‌های دهه 1320 تا 1330قوام‌السلطنه خاطرات خود را نوشته است که میرزا صالح، نویسنده اثر، این نوشته‌ها را به وسیله‌ یکی از دوستانش به دست آورده و در قالب کتاب تدوین و منتشر کرده است. متن یادداشت‌های سیاسی قوام‌السلطنه به صورت موضوعی دسته‌بندی شده و در فصل‌های مختلف به موضوع‌هایی مانند شوروی و تجزیه آذربایجان، طرح تجزیه ایران، شکایت ایران علیه شوروی، ورود پیشه‌وری به تهران و غیره می‌پردازد. فصل‌ها براساس سیر تاریخی وقایع مرتب شده‌اند و دوره‌ زمانی بین سال‌های 1324 تا 1326 هجری شمسی را در برمی‌گیرد.

«خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله سپهر» به قلم احمدعلی سپهر ملقب به مورخ‌الدوله و مشهور به مورخ‌الدوله، از رجال سیاسی ایران از اواخر عهد قاجاریه تا اواسط عصر پهلوی است. وزیر بازرگانی و پیشه و هنر دوران محمدرضاشاه از مهم‌ترین پست‌های سیاسی بوده و شهرت او به دلیل کتاب‌ها و نوشته‌های تاریخی است که از وی به یادگار مانده ‌است. از جمله شاخص‌ترین آثار او کتاب «ایران در جنگ بزرگ» است که از معدود منابع دست اول موجود پیرامون اوضاع ایران در دوران جنگ جهانی اول به شمار می‌آید و برنده جایزه بهترین کتاب تاریخی در سال ۱۳۳۶ شده است. مجموعه مقالات سیاسی او که با عنوان «خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله سپهر» به کوشش احمد سمیعی به چاپ رسیده ‌است از دیگر آثار اوست. خاطرات او که به زبانی فصیح و روان نوشته شده، بازگوکننده گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران است. 

«محمدحسین صولت قشقایی» معروف به محمدحسین خان، نماینده چند دوره مجلس شورای ملی از شهرستان آباده، از اعضای کمسیون نفت و از حامیان دکتر مصدق بود. او سرگذشت خود و خاطراتش را در کتابی به نام «یادمانده‌ها»، از برخی رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران، به ویژه در دوره‌های رضاشاه، جنگ جهانی دوم در ایران، نخست‌وزیری دکتر مصدق و کودتای ۲۸ مرداد به رشته‌ تحریر درآورده است. 

کتاب «خاطرات و تالمات مصدق» شامل دو کتاب «شرح مختصری از زندگی و خاطراتم» و «مختصری از تاریخ ملی شدن صنعت نفت در ایران» است که از سوی دکتر محمد مصدق نوشته شده است. این دو کتاب در روزهای زندان لشکر دوم زرهی و سکونت اجباری وی در احمدآباد نوشته شده و به یادگار مانده است. محمد مصدق سیاستمدار، دولتمرد، نماینده چند دوره مجلس شورای ملی و نخست‌وزیر ایران در سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ بود. 

«خاطرات شاپور بختیار» (آخرین نخست‌وزیر رژیم پهلوی)، مجلد دیگری است از مجموعه طرح «تاریخ شفاهی ایران» در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد که به مصاحبه با شاپور بختیار و نقل خاطرات او اختصاص دارد. این گفت‌وگو در سال 1362صورت گرفته است. مباحث و محتوای اصلی خاطرات در این مصاحبه عبارتند از عضویت و فعالیت در حزب ایران، دولت مصدق، اقدامات رهبران حزب توده، نهضت ملی ایران، عضویت و فعالیت بختیار در نهضت مقاومت ملی، اصلاحات و اقدامات بختیار در وزارت کار، چگونگی تشکیل، اقدامات و سرنوشت جبهه ملی دوم و بالاخره چگونگی دریافت مقام نخست‌وزیری برای مدت 37 روز در آستانه انقلاب و عملکرد بختیار و زوایایی از زمینه‌های انقلاب. 

تیمسار ارتشبد «حسین فردوست» همدرس و رییس دفتر ویژه اطلاعات محمدرضا شاه پهلوی؛ یکی از برجسته‌ترین و موثرترین چهره‌های سیاسی ـ اطلاعاتی دوران حکومت پهلوی است. جلد نخست از کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» حاوی خاطرات حسین فردوست است که در 9 فصل به مسایلی چون چگونگی ورود به دربار تا سقوط رضاشاه، نخستین سال‌های سلطنت محمدرضا شاه، دربار و رژیم پهلوی، سازمان اطلاعاتی رژیم پهلوی، مسایل امنیت داخلی در دوران محمدرضا، رژیم پهلوی، ابرقدرت‌ها و خاورمیانه، انقلاب و سقوط سلطنت و بازجویی‌های ارتشبد حسین فردوست می‌پردازد. 

کتاب «خاطرات علی امینی» از دیگر خودنوشت‌هایی است که یکی از رجال سیاسی رژیم پهلوی به رشته تحریر درآورده است. این خاطرات در دو بخش اصلی با این عناوین فراهم آمده است. 1- از کودکی تا وزارت: سیدضیا چگونه فرار کرد؟ آخرین دیدار با احمد شاه، رابطه مادرم با محمدعلی شاه، سومین دیدار با رضاشاه، من و مدرس، من و ذکا‌الملک فروغی، من و قوام‌السلطنه، من و دکتر مصدق، من و محمدرضا شاه، من و نفت و 2 ـ نخست‌وزیری: من و تشکیل دولت، امیدها و نومیدی‌ها، تشکیل و تحول جبهه ملی، داستان دوستی با کندی، اصلاحات ارضی و ارسنجانی، اعتصابات اصفهان و توطئه کودتا. دکتر علی امینی مجدی سیاستمدار ایرانی و یک دوره (۱۳۴۰-۱۳۴۱) نخست‌وزیر ایران بود. 

«یادداشت‌های علم» کتابی است شامل خاطرات، مشاهدات و یادداشت‌های امیراسدالله علم، وزیر دربار محمدرضا پهلوی که دکتر علی‌نقی عالیخانی آن‌ها را ویرایش کرده است. مجموعه 5 جلدی این کتاب از جمله آثاری است که به شرح خاطرات وزیر دربار محمد‌رضا پهلوی طی سال‌های 1345 تا 1356 اختصاص دارد. اهمیت تاریخی این کتاب در این است که وی از معدود افرادی بوده است که از تمام زد و بندها، ارتباطات و تحولات درون دربار دوم اطلاع داشته است. 

حسین فاطمی، سیاستمدار و روزنامه‌نگار ایرانی و از ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ وزیر امور خارجه ایران بود که پس از کودتای ۲۸ مرداد توسط حکومت پهلوی اعدام شد. کتاب «خاطرات و مبارزات دکتر حسین فاطمی» به کوشش بهرام افراسیابی درباره فعالیت‌های مهم و خاطرات دکتر حسین فاطمی نوشته شده است.(به گفته دکتر مصدق، فکر ملی شدن نفت پیشنهاد دکتر حسین فاطمی بود) 

کتاب «خاطرات نصرالله انتظام» متن خاطرات یکی از چهره‌های سیاسی دوران حکومت خاندان پهلوی، یعنی نصرالله انتظام است که به دلیل شرح ناگفته‌های تاریخی، شخصیت خاص انتظام به لحاظ سیاسی و اداری حایز اهمیت است و ارتباط او با بسیاری از مقامات درجه اول کشور به ویژه شرح حوادث شهریور 1320که در زمان نزدیک به آن نوشته شده و در واقع، وقایع این مقطع را از دیدگاه دربار نشان می‌دهد. اگر چه بخش عمده زندگی سیاسی انتظام مربوط به سال‌های پس از شهریور 1320 تا سال‌های دهه 1340 است، اما این کتاب حاوی بخشی از خاطرات او و صرفا مربوط به وقایع سوم شهریور و اشغال ایران و خاطرات نگارنده از روابطش با تیمورتاش، میرزاحسن مستوفی‌الممالک، علی‌اکبر داور و محمدعلی فروغی است. 

«خاطرات سیاسی احمد آرامش»، کتاب دیگری در این زمینه است. وی سیاستمدار دوره محمدرضا پهلوی، وزیر کار دولت احمد قوام، وزیر مشاور و مدیرعامل سازمان برنامه در دولت جعفر شریف امامی بود. این اثر به کوشش غلامحسین میرزاصالح تدوین شده است. 

«ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای‌ س‍ی‍اسی» نوشته حسن ارسنجانی،‌ وزیر کشاورزی دوران محمدرضا شاه، عامل اصلی برنامه اصلاحات ارضی در ایران و سفیر ایران در ایتالیا بوده است. خاطرات وی، کتابی است درباره شخصیت، زندگی و احوالات دکتر محمد مصدق با نگاهی منتقدانه. 

«خاطرات جعفر شریف امامی» مجلد دیگری از مجموعه طرح «تاریخ شفاهی ایران» است. وی حدود 25 سال در سمت‌های وزیر، سناتور، نایب تولیه بنیاد پهلوی، رییس اتاق بازرگانی صنایع و معادن ایران، رییس مجلس سنا و نخست وزیر مسوولیت داشت و در سال‌های خدمت خود در سمت‌های گوناگون، توانست از نزدیک با رضاشاه و محمدرضا شاه آشنا شود و وقایع جالبی را مشاهده کند که شرح آن‌ها در این کتاب گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران در عصر پهلوی را روشن می‌کند.

همچنین در این فهرست می‌توان به کتاب‌هایی شامل «خاطرات ابوالحسن ابتهاج»(پایه گذار اصلی برنامه‌ریزی توسعه در ایران)، «گشتی بر گذشته» نوشته تهمورس آدمیت(سفیر ایران در کشورهای اتحاد جماهیر شوروی دوران محمدرضاشاه)، «خ‍اطرات‌ ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن‌ سپهبد ایران اح‍م‍د ام‍ی‍راح‍م‍دی»(نخستین سپهبد ایران در دوره رضاشاه)، «تاریخ شاهنشاهی پهلوی» نوشته عبدالله امیرطهماسبی (وزیر جنگ رضاشاه و دولت فروغی) و «خدمتگزار تخت طاووس‌» نوشته پرویز راجی (آخرین سفیر ایران در بریتانیا در زمان محمدرضا شاه پهلوی) اشاره کرد.